Indische Letteren. Jaargang 14

[p. 88]

Grensoverschrijdingen
Siegfried Huigen

Opvallend aan de Indische letterkunde is dat de meeste, bekende werken in Nederland zijn geschreven, uitgegeven en gelezen. De literatuur die in de kolonie werd geschreven, had veel minder te betekenen. Nieuwenhuys was dicht bij de waarheid met de ondertitel van zijn Oost-Indische Spiegel: ‘wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden’. Natuurlijk is die term ‘Indonesië’ een anachronisme, ook omdat ‘Indië’ tot 1800 het hele octrooigebied van de VOC dekte en niet alleen het gebied dat op de achterkant van Indische Letteren staat afgebeeld. Maar Nieuwenhuys had gelijk om de Indische literatuur als een Nederlands verschijnsel aan te merken.

Toch zaait hij in de eerste bladzijden van de Oost-Indische Spiegel verwarring, wanneer hij eigenaardigheden van de Indische letterkunde wil verklaren uit culturele omstandigheden die in Indië heersten. De in Nederland hoofdzakelijk door Nederlanders en voor Nederlanders geschreven Indische literatuur ontleende volgens hem haar eigenschappen vreemd genoeg aan het Indische roddelcircuit. Daarmee wordt de suggestie gewekt dat de Indische letterkunde haar oorsprong vindt in de kolonie. Omdat Nieuwenhuys zo'n sterk stempel op de studie van Indische letterkunde heeft gedrukt, worden ook nu nog representatie (literatuur) en gerepresenteerde werkelijkheid (Indië) in de studie van Indische letterkunde voortdurend met elkaar verward. Hoewel de Indische geschriften overwegend van de koude grond afkomstig zijn, worden ze als exotische gerechten opgediend.

Ook een ander probleem bij de studie van Indische letterkunde vindt zijn oorsprong bij Nieuwenhuys: de gedachte dat Indische letterkunde een niet-literaire letterkunde zou zijn. In zijn literatuurgeschiedenis hinkt Nieuwenhuys op twee gedachten. Hij is in beginsel geïnteresseerd in alles wat er over Nederlands-Indië is geschreven, maar zijn geweten als neerlandicus stelt hem daarbij voor problemen. Neerlandici mogen zich niet bezighouden met teksten die niet literair zijn. Ze overtreden anders een gebod binnen hun discipline (dat voor pre-moderne perio-

[p. 89]

den overigens wel wordt losgelaten). Om de twee verlangens in zijn borst met elkaar te verzoenen vindt Nieuwenhuys de oplossing in een uitbreiding van het domein van het literaire. Natuurwetenschappers, journaalhouders en geografen worden zo de literatuur binnengehaald, omdat ze goeie vertellers zouden zijn en en passant levert dit ook nog een mooie eigenaardigheid op voor de Indische letterkunde: in tegenstelling tot de Nederlandse letterkunde is deze literatuur immers erg onliterair. Deze techniek vind je ook nog terug bij Beekman. Beekman monteert een literaire lijst om gebruiksteksten door ze te verbinden met literaire en literair-filosofische werken uit de wereldliteratuur om ze op die manier een plaatsje te kunnen geven in de eregalerij van de Indische literatuur.¹

Het is hoog tijd om helderheid te bereiken over het studieterrein van de Indische letterkunde. Allereerst moet worden vastgesteld wat het literaire circuit in de kolonie behelsde. Wat werd er nu eigenlijk in Nederlands-Indië geschreven, gedrukt, gerecenseerd en gelezen (het literaire circuit) en hoe verhield zich dit tot de productie in het moederland? Deze Indische letterkunde is nooit tot volle wasdom gekomen, zoals dat wel in Zuid-Afrika gebeurd is met de Afrikaanstalige letterkunde. Een beschrijving van dit circuit in de kolonie zal in elk geval een heel andere geschiedenis opleveren dan die Nieuwenhuys en Beekman nu geven.

Bij het tweede punt wil ik langer stilstaan: de kwestie of je het studieterrein moet beperken tot literaire teksten. Wanneer men onder Indische letterkunde verstaat wat Nederlandse schrijvers over Nederlands-Indië geschreven hebben, dan is het onderwerp van de teksten de samenbindende factor. Er is geen reden om daarbij ook de beperking te laten gelden dat die teksten literair moeten zijn. Indië is een gebied, waarover op allerlei manieren geschreven is. Om één verzameling teksten (literatuur) daaruit los te maken is kunstmatig, want Indische literatuur in al haar vormen is zeker tot aan het begin van de twintigste eeuw voornamelijk geografische literatuur die aan de inwoners van het moederland een beeld wilde geven van het leven in de verre kolonie. De esthetische functie stond niet voorop.

Dat zo'n criterium (alleen literatuur behoort tot het studieterrein) kunstmatig is, laat zich afleiden uit het receptieonderzoek dat naar Indische letterkunde is gedaan.² Het viel me op hoezeer typisch literaire vormen, zoals romans, om niet-literaire redenen werden gelezen. Kenmerkend is een uitspraak van een recensent uit 1887: ‘Men zegt wel eens dat wij Hollanders zo weinig weten van Indische toestanden, maar als dat waar is, dan ligt de schuld toch zeker niet in onze letterkunde, of in onze schrijvers en schrijfsters, want die hebben ons al zooveel tafereelen uit het schone Insulinde geschonken.’³ Voor de laat-negen-tiende-eeuwse lezer kon een roman even goed een bron van inlichting

1 Men zie bijvoorbeeld hoe Beekman reisbeschrijvingen tot literatuur verheft met verwijzing naar een arsenaal van literaire namen - zelfs Hadewijch wordt erbij gehaald (Beekman 1996, p. 66-74). Hij doet het ook door de constructie van een oer-literatuur die zich van de ‘lage’ retorische stijl - het genus humile - bedient: ‘[a]lthough literary tradition would not admit them [reisbeschrijvingen] to the canon, the prose of the old captains belongs to a long and distinguished literary tradition, from classical orators to contemporary American prose’ (Beekman 1996, p. 66).

2 Bel 1993, p. 35-38, 121-123, 304-313.

3 Geciteerd in Bel (1993, p. 304). Bel legt overigens geen nadruk op de belangrijke rol van de informatie die in Indische romans verwerkt is.

[p. 90]

De eerste schipvaart om de Zuid, 1595. Aquarel van J.W. Heijting.

[p. 91]

zijn als een geografische verhandeling. En was het niet zo dat de Max Havelaar meeging in de hutkoffer van ethische ambtenaren? Ze zullen het boek niet hebben meegenomen als het alleen een mooi verhaal was. Havelaar was voor hen een navolgenswaardig model. Ik vermoed dat er pas in de loop van de twintigste eeuw een verschuiving in de leeshouding is opgetreden bij het lezen van Indische romans, wanneer identiteitsvraagstukken en literaire vormgeving, zoals in Het land van herkomst, belangrijker gaan worden.

Een tweede reden om ‘literatuur’ als selectiecriterium te laten vallen is dat daardoor het onderzoek tot nieuwe inzichten kan leiden die bij een beperking tot literaire teksten moeilijker verkregen kunnen worden. Daarom lijkt me het voorstel van Praamstra om de studie voortaan tot teksten te beperken die neerlandici tot de literatuur rekenen een stap terug.⁴ Het corpus wordt zo op een kunstmatige en zelfs anachronistische manier (zie boven) afgeschermd van wat er verder geschreven is. Dat laatste mag hooguit nog een dienende rol als context spelen. Opheffing van de belemmering om alleen literaire teksten te mogen bestuderen zal de weg vrijmaken om grotere vraagstukken in het onderzoek te betrekken. Hetzelfde geldt ook voor het taalcriterium. Het is kunstmatig om je alleen tot Nederlandstalige teksten te beperken. Met name de wetenschappelijke representatie van de buiten-Europese wereld was vanaf het begin een Europese onderneming. Rumphius en Junghuhn waren bijvoorbeeld Duitsers die aanvankelijk in het Duits schreven. Een benadering die zich beperkt tot geschriften in de nationale taal is niet geschikt voor de bestudering van koloniale teksten in verschillende Europese talen die op allerlei manieren met elkaar verweven zijn. Het onderzoek mag niet gehinderd worden door kunstmatige barrières die een discipline zoals de neerlandistiek opwerpt.⁵

Ik noemde zonet grotere vraagstukken die aandacht moeten krijgen. Het kolonialisme is zo'n vraagstuk. De westerse koloniale expansie is het meest invloedrijke historische proces van de afgelopen vijf eeuwen. Dit proces heeft geleid tot verplaatsing van mensen en ideeën en tot integratie van voorheen geïsoleerde gemeenschappen en economieën in een wereldomspannend geheel. Vergeleken daarmee is zoiets als de Tweede Wereldoorlog in Europa maar een oprisping. Historici hebben traditioneel hoofdzakelijk aandacht gehad voor de economische en politieke aspecten van de koloniale expansie. De culturele aspecten schoten er een beetje bij in. Juist hier kan de tekststudie een bijdrage leveren. De koloniale expansie is immers niet alleen een product van kanonnen en begeerte naar winst, maar ook van representaties. De representaties stuurden in hoge mate het koloniale optreden. Om deze reden is de studie van koloniale representaties ook van groter belang dan die van beeldvorming van buitenlanden waarbij er geen sprake is van koloniale betrekkingen.⁶ De koloniale banden geven de voorstellingen zo'n

4 Praamstra 1997.

5 Mijn bezwaar is dat onderscheidingen die niets met het materiaal te maken hebben bijzonder hinderlijk zijn bij het onderzoek van koloniale teksten. Omdat sommige teksten op willekeurige gronden - er is nooit overeenstemming over wat ‘literatuur’ is - als niet-literair worden aangemerkt, kunnen ze voor studie niet in aanmerking komen en kunnen onderzoeksprojecten naar deze teksten binnen de neerlandistiek niet op steun rekenen (ze horen dan zogenaamd thuis bij geschiedenis). Binnen de germanistiek en anglistiek huldigt men overigens al jaren de hier verdedigde ruimere opvatting.

6 Als dit anders was, zou er niet zoveel reden zijn om speciale aandacht te geven aan wat Nederlandse schrijvers over Nederlands-Indië geschreven hebben. Nederlandse schrijvers hebben immers ook veel over Duitsland en Italië geschreven zonder dat dit aanleiding hoeft te zijn tot de oprichting van een werkgroep en een tijdschrift.

[p. 92]

gewicht, omdat de koloniale mogendheid een overwicht had en daardoor in de gelegenheid was de werkelijkheid van de kolonie aan zijn voorstellingen te laten beantwoorden. Daarbij kan van tevoren niet worden uitgemaakt dat een bepaalde categorie voorstellingen (niet-literaire bijvoorbeeld) niet van belang zou zijn of dat literaire teksten los van andere teksten gelezen kunnen worden.

Het onderzoek naar koloniale representaties heeft in het buitenland een hoge vlucht genomen, maar heeft nog weinig invloed gehad op de studie van Nederlandse koloniale teksten. Dit buitenlandse onderzoek (colonial discourse analysis) draait niet langer, zoals in de studie van Indische Letterkunde, om biografische en andere meer feitelijke gegevens of de beschrijving van romanstructuren, maar is erop gericht te achterhalen vanuit welke vooronderstellingen representaties van vreemde werelden zijn opgebouwd. Men probeert in (reeksen) teksten patronen te herkennen die herleid kunnen worden tot de aannames die daaraan ten grondslag liggen. Het bekendste voorbeeld van deze benadering is Orientalism (1978) van Edward Said, dat een analyse bevat van de ontwikkeling van de westerse representatie van het Midden-Oosten. Said analyseert een verscheidenheid van literaire en niet-literaire teksten over het Midden-Oosten en probeert te ontdekken welke vooronderstellingen aan deze voorstelling ten grondslag liggen, welke topen steeds terugkeren en hoe de ‘kennis’ van de vreemde wereld gekoppeld is aan macht. Macht blijkt in twee richtingen te werken: de gezaghebbende representatie dwingt de individuele schrijver tot aanpassing aan de heersende opvattingen en verschaft anderzijds ook rechtvaardiging en richting aan het optreden van de koloniale mogendheid. Tekststudie is binnen deze optiek niet meer een esoterische aangelegenheid, maar houdt zich bezig met problemen die het bestaan van miljoenen mensen geraakt hebben en nog steeds beïnvloeden.

Deze benadering van koloniale teksten is in de anglistiek de overheersende geworden en heeft ook invloed binnen de culturele antropologie. Het grootste succes ervan is tot nu toe wel dat zij een leeswijze biedt voor koloniale teksten. Je weet waar je naar moet zoeken als je bij aspecten wilt uitkomen die bepalend waren voor de historische rol van die teksten. Daarnaast heeft men ook enkele veel voorkomende topen opgemerkt, zoals het verschijnsel dat exotische volken dikwijks gezien worden als contemporaine voorouders (zij leven in de steentijd), dat men in koloniale teksten graag generaliseert over de anderen of het eenvoudige leven verheerlijkt (primitivisme).⁷

Een groot gebrek van de meeste Engelstalige studies op dit terrein is echter het ontbreken van historische specificiteit. Het bronnenonderzoek schiet nogal te kort en men is in het algemeen slecht op de hoogte van historische studies over hetzelfde onderwerp. Beperkt bronnenonderzoek leidt tot empirisch onvoldoende onderschraagde generalisaties.⁸ Daarnaast heeft men de neiging het Britse kolonialisme, vooral

7 Voor een meer uitgebreide uiteenzetting van deze benadering en een beknopt onderzoeksprogramma zie: Huigen 1995.

8 Huigen 1998.

[p. 93]

dat uit de negentiende eeuw en met name als het India betreft, als exemplarisch voor het kolonialisme in het algemeen te beschouwen. Op de achtergrond spelen Spanje en Frankrijk en vroegere eeuwen van koloniale expansie nog wel een rol, maar de niet onaanzienlijke Nederlandse bijdrage aan de koloniale tekstproductie is vrijwel onzichtbaar.

Er is dus alle reden om deel te nemen aan het internationale debat. Nederland heeft een vooraanstaande rol gespeeld als koloniale mogendheid en er is een omvangrijke verzameling geschriften overgeleverd die hiermee verband houden. Uit mijn eigen onderzoek naar koloniale teksten over Zuid-Afrika is me gebleken dat de Nederlandse koloniale literatuur niet in een Brits keurslijf gewrongen kan worden.⁹ Men moet zijn eigen benadering zoeken die kan leiden tot verfijningen in de bestaande opvattingen over het functioneren van koloniale representaties. Voorwaarde voor deelname aan het internationale debat is echter dat men zijn onderzoek aanpast en bijvoorbeeld het wankele onderscheid tussen literair en niet-literair laat vallen.

9 Huigen 1996.

Bibliografie

Beekman, E.M. Troubled pleasures. Dutch colonial literature from the East Indies. Oxford: Clarendon Press, 1996.

Bel, J. Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Een receptie-historisch overzicht van het proza tussen 1885 en 1900. Amsterdam: Amsterdam Univerity Press, 1993.

Huigen, S. ‘De representatie van de kolonie. Enkele gedachten over het onderzoek van koloniale teksten’. In: Indische letteren 10 (1995), p. 175-186.

Huigen, S. De Weg naar Monomotapa. Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1996.

Huigen, S. ‘Travelers to Monomotapa: the representation of Southern Africa by the Dutch in the Seventeenth Century’. In: History and Anthropology 9 (1996), p. 207-230.

Huigen, S. ‘Natural history and the representation of South Africa in the Eighteenth Century’. In: Journal of literary studies 14 (1998), p. 67-80.

Nieuwenhuys, R. Oost-Indische Spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden. Amsterdam: Querido, 1978.

Praamstra, O. ‘De omstreden bloei van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Een afbakening van het corpus’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 113 (1997), p. 257-274.

Said, E.W. Orientalism. Harmondsworth: Penguin, 1978.

[p. 94]

Siegfried Huigen doceert Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Stellenbosch in Zuid-Afrika.