Indische Letteren. Jaargang 14

[p. 66]

Grenzen en grenscorrecties in de Indisch-Nederlandse literatuur
Bert Paasman

Grenzen, begrenzingen zijn afspraken. Grenzen kunnen natuurlijk zijn (een bergketen of een rivier) of onnatuurlijk (een met de lineaal getrokken rechte lijn parallel aan een lengte- of breedtegraad). Natuurlijke grenzen zijn meestal zinvoller en duurzamer gebleken dan kunstmatige grenzen. Tot zover de beeldspraak.

Ook in onze vakbeoefening moeten we om praktische redenen zo nu en dan grenzen trekken, hoe natuurlijker en dus hoe zinvoller hoe beter. De vraag is dan: wat is de natuur van de Indisch-Nederlandse letterkunde? Volgens Olf Praamstra's artikel ‘De omstreden bloei van de Indisch-Nederlandse letterkunde’ (1997) is dat literatuur geschreven: a. in de koloniale tijd (ca. 1800-1942), b. door mensen die in Nederlands-Indië geleefd of gewoond hebben, c. in de erkende literaire genres (voor volwassenen): proza, poëzie en toneel.¹ Dit zijn heldere grenzen die leiden tot een overzichtelijk corpus van teksten dat zich zelfs tellen laat. Maar hoe natuurlijk is het om bij het voorstellen van een corpus teksten niet van tekstuele kenmerken maar van een historische periode (die van de staatskolonie Nederlands-Indië) en van de auteurskenmerken (er geleefd of gewoond te hebben) uit te gaan, en verder om bij voorbaat minder traditionele genres uit te sluiten? Voor mij lijken de heldere grenzen van Olf Praamstra op rechte lijnen getrokken op de literaire landkaart, èn ik zou hierop enkele grenscorrecties willen aanbrengen.

Natuurlijker voor teksten lijken mij tekstuele kenmerken als uitgangspunt. Voor mij behoren tot de Indisch-Nederlandse literatuur alle expressieve teksten die een sterk engagement hebben met Indië en het Indische: zowel met Oost-Indië (VOC-tijd), als Nederlands-Indië (ca. 1800-1950) en Indisch Nederland (ca. 1950-heden). Twee elementen uit deze werkdefinitie moeten direct toegelicht worden. Ik vermijd hier vooralsnog het begrip literair en gebruik expressief, omdat het begrip literariteit zelf aan sterke veranderingen onderhevig is, zowel door de beoefenaren van de literatuur als door de beoefenaren van de literatuurgeschiedenis en -wetenschap. Het literair-esthetische standpunt van de

1 Praamstra 1997, p. 266-267

[p. 67]

negentiende eeuw dat alleen proza, poëzie en toneel tot de literatuur gerekend worden, is niet alleen een gedateerd standpunt, maar leidt tot uitsluiting van waardevolle teksten. Toelichting behoeft ook mijn formulering een sterk engagement. Daarvan is geen sprake bij het louter vermelden van Indië of het Indische in een tekst. De tekst moet zich in zijn presentatie en thematiek op indringende wijze met de expansie, kolonisatie of dekolonisatie bezighouden, met mens en samenleving, natuur en cultuur van Indië en het Indische.

Mijn begrenzingsvoorstel is nauw verwant aan dat van Henk Maier die in de bundel Weer-werk. Schrijven en terugschrijven in koloniale en postkoloniale literaturen (1996) concludeert ‘“Indische literatuur” is de verzamelnaam voor werken die tot de Nederlandstalige literatuur worden gerekend en op enigerlei wijze Indië beroeren’.²

Voor mij is de formulering op enigerlei wijze Indië beroeren net te vaag en te vrijblijvend, maar misschien bedoelen we ongeveer hetzelfde. Ik verschil echter met hem van mening dat de Nederlandse vertalingen van bijvoorbeeld Pramoedya Ananta Toer bij het corpus zouden horen, hoe zeer ze ook op de koloniale periode betrekking kunnen hebben. Het gaat in dat geval om Indonesische literatuur in vertaling. Maiers beweegredenen zijn overigens waardevol, hij wil bij het bestuderen van zulke Nederlandstalige teksten ‘tot nieuwe ontdekkingen, nieuwe lezingen, nieuwe verten leiden’, want dat is het volgens hem waar het bij het lezen en schrijven vooral om gaat.³ Op zich juich ik dit intertekstuele uitgangspunt van harte toe, maar men mag het bestuderen van alle mogelijke, inspirerende grens-, rand- en twijfelgevallen (waaronder vertalingen) niet gelijkstellen aan het afbakenen van een corpus teksten met het doel dat te boek te stellen. Deze verwarring ondermijnt te vaak de afbakeningsdiscussie. Op grond van deze overweging kom ik tot mijn eerste niet zeer schokkende stelling:

Bij de bestudering van de Indisch-Nederlandse literatuur dienen geen Nederlandstalige (zelfs geen anderstalige) expressieve teksten met betrekking tot Indië en het Indische te worden uitgesloten; bij de leboekstelling van deze literatuur dient men adequate selectiecriteria toe te passen en die expliciet te verantwoorden.

De Indisch-Nederlandse teksten hebben volgens mijn criteria dus een substantiële band met Oost-Indië, Nederlands-Indië en Indisch Nederland. Onder Indisch Nederland versta ik de Indische cultuur in de diaspora (voornamelijk in Nederland) - een direct gevolg van de dekolonisatie.⁴ De literatuur van Indisch Nederland is die van repatriëring, aanpassing, herinnering, Indisch leven buiten Indië, Indische identiteit, terugkeerreizen en roots-reizen. Hiertoe reken ik zowel de literatuur geschreven door Indo's, door Nederlandse Molukkers als door totoks, en zowel die van de eerste als van de tweede generatie. Het engagement met Indië en het Indische in teksten van de tweede-generatieschrijvers, geboren

2 Maier 1996, p. 29

3 Maier 1996, p. 29

4 Ik ben mij ervan bewust dat de repatriëring in golven plaatsvond tussen 1945 en 1965; het jaartal 1950 dat a.h.w. de grens markeert tussen Nederlands-Indië en Indisch Nederland is daarom een schematisch jaartal.

[p. 68]

De baai van Bantam in de VOC-tijd. Aquarel van J.W. Heijting.

[p. 69]

in Nederland, is zeker niet minder sterk dan die van de eerste generatie, meestal geboren en/of getogen in Indië. Deze tweede-generatieliteratuur niet tot de Indisch-Nederlandse letterkunde rekenen zou in mijn ogen een absurditeit zijn. Of er nog een vitale derde-generatieliteratuur zal zijn, laat zich niet voorspellen, waarschijnlijk is het niet, maar evenmin is het uitgesloten.

Indisch-Nederlandse literatuur beschouw ik daarbij als een overkoepelende aanduiding; de literatuur geschreven door Mestiezen, Indo-Europeanen, Indo's, Indische Nederlanders etc. is daarvan een belangwekkende subcategorie - die men met de term Indische literatuur kan aanduiden. Soms echter wordt van Indische literatuur gesproken om de Indisch-Nederlandse literatuur op verkorte wijze aan te duiden, zoals het geval is in de titel van het tijdschrift Indische Letteren.⁵

Werken die alleen een band hebben met het onafhankelijke Indonesië horen voor mij niet bij de Indisch-Nederlandse literatuur, zelfs niet als er zo nu en dan eens een koloniaal bouwwerk, een eigennaam, of een historische gebeurtenis genoemd worden. Zulke boeken over Indonesië staan voor mij vrijwel op één lijn met boeken over Finland of Peru. Ik verschil op dit punt dan ook met Rob Nieuwenhuys, Frank Vermeulen, Dick Boukema en Peter van Zonneveld die spreken over Indisch-Nederlandse literatuur als Nederlandse literatuur over Indonesië.⁶ Peter van Zonneveld concludeerde in zijn artikel over de literatuurgeschiedschrijving van de negentiende en twintigste eeuw: ‘De beste definitie van de Indisch-Nederlandse letterkunde is nog steeds de ondertitel van Rob Nieuwenhuys' Oost-Indische Spiegel: “wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven van de eerste jaren der compagnie tot op heden”.’ En hij vervolgt: ‘Indisch-Nederlandse literatuur is in het Nederlands geschreven literatuur over Indonesië, dat is naar mijn mening het enige criterium om het terrein af te bakenen.’⁷ Ik deel dit standpunt niet. Rob Nieuwenhuys hield zich overigens niet aan zijn in de ondertitel gegeven criteria: hij behandelt ook niet-Nederlandse schrijvers en dichters die in het Nederlands schreven (bijvoorbeeld Rumphius, Junghuhn, Kartini, Noto Soeroto, Soewarsih Djojopoespito), en in zijn hoofdstuk over de VOC-periode gaat hij uit van het toenmalige ruime Oost-Indië-begrip: het octrooigebied van de Compagnie (van Kaap de Goede Hoop tot Straat Magelhaens). Mijns inziens heeft Rob Nieuwenhuys deze ondertitel gekozen - begin jaren zeventig, de tijd van voorzichtig herstel van de Indonesisch-Nederlandse betrekkingen na het Nieuw-Guinea-debacle - als politiek correcte formulering. Wij hoeven onze bewonderde voorganger daarin niet na te volgen.

Praamstra sluit niet alleen de werken van de tweede-generatieschrijvers uit, dus de postkoloniale auteurs in de chronologisch-historische betekenis van het woord, maar evenzeer de prekoloniale auteurs, die uit de Compagniestijd. Het classicistische treuspel Agon, sulthan van Bantam

5 Aanvankelijk speelde in deze naamgeving ook nog de mogelijkheid mee om t.z.t. zich ook met de West-Indische letteren te kunnen bezighouden.

6 Nieuwenhuys 1978; Vermeulen 1988, p. 232; Boukema 1992, p. 17-18; Van Zonneveld 1992, p. 191-192; Van Zonneveld 1995, p. 74.

7 Van Zonneveld 1992, p. 191.

[p. 70]

(1769) door de Friese edelman Onno Zwier van Haren wordt door hem om twee redenen van zijn corpus uitgesloten: Van Haren schreef het in de tijd van vóór de staatskolonie Nederlands-Indië en Van Haren leefde niet in Indië, hij verbleef er zelfs niet. Deze auteur had echter een sterk engagement met Indië, evenals zijn broer Willem van Haren die verontwaardigd over de Chinezenmoord van 1740 schreef. Onno Zwier bewonderde gouverneur-generaal Johannis Camphuys en beschreef diens leven. Ook zijn treurspel Agon vertoont dat sterke engagement. Mijns inziens wordt deze tragedie in studies te sterk benaderd vanuit het genologische standpunt, d.w.z. als een ontwikkelingsfase in het genre van het Frans-classicistische treurspel, of vanuit het biografische standpunt: het zou een familiedrama zijn; de vadermoord die erin plaatsvindt zou symbolisch zijn voor de beschuldiging door zijn dochters en schoonzonen van incest, die leidde tot Van Harens maatschappelijke val. Wie de tekst historischer leest vindt een uiterst scherpe visie op de handelwijze van de Compagnie in Oost-Indië, vooral op de sluwe interventiepolitiek bij troonsopvolgingen, en niet mis te verstane kritiek op de ongebreidelde hebzucht van de VOC-dienaren waarvoor zij zelfs hun godsdienstige principes overboord zetten.⁸ Binnen mijn werkdefinitie behoort de Agon zeker tot de Indisch-Nederlandse literatuur.

Reeds in de Compagniestijd vindt men zulke met Indië geëngageerde, expressieve teksten, meestal overigens geschreven door mensen die er wel kortere of langere tijd geleefd hebben. Vanaf ca. 1600 tot heden is er een zekere continuïteit in vormgeving en thematiek waar te nemen: er zijn teksten over korter- of langerdurendende gemengde relaties en over de kinderen uit die relaties geboren; over goena-goena en stille kracht; over de bedenkelijk geachte moraal van de Indische samenleving (waaronder de vrijere seksualiteit), over de sociale en raciale verhoudingen in deze samenleving, over de ideologie van expansie, kolonisatie en dekolonisatie. Deze laatste motieven worden door Reinier Salverda ‘the moral concern’ van de Indisch-Nederlandse literatuur genoemd.⁹ Naar de continuïteit in de vormgeving is nog weinig substantieel onderzoek verricht, maar het ziet er naar uit dat ook in de formele presentatie van teksten (in epistolaire, beschrijvende, anecdotische, verhalende, dialogische en spreekstijl) een zekere continuïteit niet te ontkennen valt - al zou ik absoluut niet zover willen gaan als de Noord-Amerikaanse geleerde E.M. Beekman die recentelijk de gehele Indisch-Nederlandse literatuur onder de noemer van de ‘Attische stijl’ wilde brengen.¹⁰

Concluderend kom ik tot mijn tweede, ook niet zo schokkende maar voor mij essentiële, stelling:

Tot de Indisch-Nederlandse literatuur behoren de expressieve teksten die een sterk engagement hebben met Indië en het Indische, d.w.z met Oost-Indië (VOC-tijd), Nederlands-Indië (ca. 1800-1950) en Indisch Nederland

8 In een bijdrage aan het handboek voor koloniale en postkoloniale literaturen onder redactie van Theo D'haen, Europa buitengaats [in druk], heb ik geprobeerd deze andere interpretatie van Agon, sulthan van Bantam waarschijnlijk te maken.

9 Salverda 1992.

10 Beekman 1997, p. 82.

[p. 71]

(ca. 1950-heden). Er is continuïteit, vooral van de thematiek en in mindere mate ook van de vormgeving, in de teksten van de pre-koloniale, koloniale en post-koloniale fasen van deze Indisch-Nederlandse literatuur.

Bibliografie

Beekman, E.M. Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië, 1600-1950. Amsterdam, 1998.

Bel, Jacqueline. ‘Receptie-onderzoek en literatuurgeschiedenis. De Indische roman als broeierige vrijplaats van de Nederlandse literatuur’. In: Indische letteren. Tijdschrift van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde 7 (1992), p. 195-203.

Boukema, H.J. ‘Indisch-Nederlandse letterkunde’. In: Neerlandica extra muros. Tijdschrift van de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek 30 (1992), p. 1-19.

D'haen, Theo (red.). Europa buitengaats. Amsterdam [in druk].

Maier, H.M.J. ‘“Indische literatuur”. Bezinningen op een definitie’. In: Weerwerk. Schrijven en terugschrijven in koloniale en postkoloniale literaturen. Leiden, 1996, p. 14-30.

Paasman, Bert. ‘De geschiedschrijving van de Indisch-Nederlandse literatuur uit de Compagniestijd: taak en problemen’. In: Indische letteren. Tijdschrift van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde 7 (1992), p. 175-186.

Paasman, Bert. ‘De Indisch-Nederlandse literatuur uit de VOC-tijd’. In: Theo D'haen (red.). Europa buitengaats. Amsterdam [in druk].

Praamstra, Olf. ‘De omstreden bloei van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Een afbakening van het corpus’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal en letterkunde 113 (1997), p. 257-274.

Salverda, Reinier. ‘The Indonesian connection. Dutch literature of the East Indies in comparative perspective’. In: Johan P. Snapper and Thomas F. Shannon (eds.). The Berkeley Conference on Dutch literature 1991. Lanham MD, 1992, p. 1-25.

Seriese, Edy. ‘Indische letteren als Mestiezenliteratuur’. In: Indische letteren. Tijdschrift van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde 7 (1992), p. 145-152.

Termorshuizen, Gerard. ‘De Indische bellettrie: een exotisch stiefkind binnen de literatuurgeschiedenis’. In: Traditie en progressie. Handelingen van het 40ste Nederlands Filologencongres. 's-Gravenhage, 1990, p. 249-256.

Vermeulen, Frank. ‘De Indische mythe’. In: Indische letteren. Tijdschrift van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde 3 (1988), p. 219-234.

Zonneveld, Peter van. Album van Insulinde. Beknopte geschiedenis van de Indisch-Nederlandse literatuur. Amsterdam, 1995.

Zonneveld, Peter van. ‘De geschiedschrijving van de Indisch-Nederlandse literatuur uit de negentiende en twintigste eeuw’. In: Indische letteren. Tijdschrift van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde 7 (1992), p. 187-194.

Zonneveld, Peter van. ‘Indisch-Nederlandse literatuur. Problemen en taken’. In: Theo D'haen (red.). Herinnering, herkomst, herschrijving. Koloniale en postkoloniale literaturen. Leiden, 1990, p. 35-44.