Indische Letteren. Jaargang 9
(1994)– [tijdschrift] Indische Letteren–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 95]
| |||||||||||||||||
‘Een geestelijke vader’
| |||||||||||||||||
Multatuli: anti-koloniaalMultatuli is tot op de dag van vandaag een poly-interpretabel mens en schrijver. Zelf had Multatuli met zijn in 1860 verschenen roman Max Havelaar zoals bekend twee doeleinden voor ogen: verbetering van het lot van de Javanen in het koloniale Nederlands-Indië, en eerherstel voor zichzelf. De Indonesische leerlingen die voor de oorlog in Indië een westerse opleiding konden volgen en die Max Havelaar op hun leeslijst kregen, kon dat pleidooi voor persoonlijk eerherstel niet zoveel schelen. Multatuli's pleidooi voor verbetering van het lot der Javanen daarentegen ging er bij hen in als koek. De nationalistische schrijfster | |||||||||||||||||
[pagina 96]
| |||||||||||||||||
Soewarsih Djojopoespito, die in Surabaya de Europese Kweekschool doorliep en daar Max Havelaar las, laat in haar roman Buiten het gareel een van de hoofdpersonen over de Nederlandse literatuur zeggen: ‘Eigenlijk vind ik de Hollandse literatuur vervelend. [...] Er gaat zo weinig om in dat land; alles is traag en zwaar en degelijk en saai. Behalve Multatuli; trouwens, die hééft wat te zeggen.’Ga naar eind4 De roman had de jonge Indonesiërs zeker ‘iets te zeggen’. Pramoedya zelf zou later opmerken, dat Multatuli de stuwkracht is geweest in de bewustwording van de Indonesische intellectuelen en dat zijn constructieve invloed een rol heeft gespeeld bij het overdragen van de fakkel aan de nationalisten van het eerste uur.Ga naar eind5 Multatuli's beschrijving van Indië als ‘de gordel van smaragd die zich slingert om de evenaar’ symboliseerde voor de nationalisten de Indonesische eenheidsgedachte. In de actualiteit van de koloniale overheersing waren het daarnaast vooral drie stukken uit de roman die hen bijzonder aanspraken: het verhaal van ‘Saidjah en Adinda’, ‘de Toespraak tot de Hoofden van Lebak’ en het beroemde slot van de roman - de beschuldiging aan het adres van Koning Willem III, dat in Indië in 's konings naam ‘meer dan dertig miljoen onderdanen werden uitgezogen en mishandeld’. Deze stukken konden bovendien in de vooroorlogse geschriften en redevoeringen (nationalisten als Tjipto Mangoenkoesoemo en Soewardi Soerjaningrat haalden Multatuli graag aan in hun politieke toesprakenGa naar eind6) uitstekend gebruikt worden om anti-koloniale en nationalistische gevoelens te uiten en zo de geest van verzet te wekken. Multatuli was daarmee geworden tot iets veel groters dan hij zelf ooit had bedoeld: een politiek strijder met de pen, een volksheld, een symbool van nationalistische en anti-koloniale denkbeelden. Het belang voor de Indonesische nationalisten van voor de oorlog lag dus vooral in de politieke betekenis die aan de roman gehecht kon worden. Het feit dat Multatuli in zijn Max Havelaar het koloniale beleid in Indië afwees, en niet de koloniale aanwezigheid, werd daarbij bewust of onbewust over het hoofd gezien.
Nadat Indonesië in 1950 door Nederland als onafhankelijke staat was erkend, werd Multatuli als symbool van anti-koloniale denkbeelden voor Indonesië minder toepasselijk. Toch is er ook na 1950 in Indonesische tijdschriften en kranten nog geregeld over Multatuli geschrevenGa naar eind7 en werd hij op de Indonesische radio en op speciale Multatuli-avonden meerdere keren herdacht. Ook in de Indonesische geschiedenisboekjes uit die periode worden Multatuli en zijn Max Havelaar steevast genoemd.Ga naar eind8 Welke betekenis had Multatuli voor Pramoedya nog na de onafhankelijkheid? Teeuw beschrijft in zijn boek uitgebreid Pramoedya's ideologische ontwikkeling en noemt daarbij enkele buitenlandse voorbeelden die Pramoedya in dit opzicht hebben geïnspireerd. Multatuli staat daar niet bij. Hij wordt in Teeuws boek ook slechts terzijde genoemd. Dat | |||||||||||||||||
[pagina 97]
| |||||||||||||||||
is opvallend, omdat Pramoedya zelf in interviews, artikelen en ook in zijn tetralogieGa naar eind9 regelmatig naar Multatuli heeft verwezen en hem daarin een ‘geestelijke vader’ heeft genoemd.Ga naar eind10 In hoeverre Pramoedya in zijn romans en verhalen ook op structuur-analytisch niveau door Multatuli beïnvloed is, zou een aparte studie waard zijn. Ik beperk me tot een schets van Pramoedya's ideeën ten aanzien van Multatuli zoals die onder andere in enkele naoorlogse artikelen van zijn hand zijn vastgelegd.
Aanvankelijk kunnen we, schrijft Teeuw, Pramoedya's ideologische ontwikkeling plaatsen in de stroming van het ‘universeel humanisme’ in de betekenis die de Indonesische schrijvers van de generatie van '45 - de Angkatan '45 - daaraan hechtten, met hun idealen van menselijkheid en menselijke waardigheid. Later, vooral na een bezoek aan China, neemt Pramoedya meer en meer afstand van dit ‘universeel humanisme’, dat hem te vaag en te abstract geworden is, te zeer geïsoleerd ook van de sociale ontwikkelingen, en dat nu door hem veroordeeld wordt als zijnde ‘bourgeois-humanisme’. In zijn journalistieke werk komt de nadruk te liggen op ‘proletarisch’ humanisme, op de sociale georiënteerdheid van de schrijver, die met zijn pen moet strijden tegen sociaal onrecht, onderdrukking van het volk en machtsmisbruik, een opvatting die aansloot bij de socialistische uitgangspunten (‘Kunst in dienst van het volk’) van de in 1950 opgerichte Lembaga Kebudayaan Rakyat (LEKRA), het Instituut voor Volkscultuur. LEKRA onderhield nauwe banden met de Indonesische Kommunistische Partij. Pramoedya wordt in 1959 gekozen in het hoofdbestuur van dit culturele instituut. | |||||||||||||||||
Multatuli: ‘proletarisch humanist’ en ‘socialistisch realist’De schrijver die in zijn creatief werk de strijd aanbindt tegen sociaal onrecht, tegen onderdrukking van het volk en machtsmisbruik: in die context is het niet verwonderlijk dat LEKRA-schrijvers in het algemeen affiniteit voelden met de ‘proletarisch humanist’ en ‘socialistisch realist’ die zij in Multatuli zagen. Zijn volharding in het zoeken naar de waarheid was een lichtend voorbeeld voor allen. Van die affiniteit met Multatuli en zijn Max Havelaar vinden we bij Pramoedya en andere schrijvers binnen de LEKRA-beweging ettelijke concrete voorbeelden. Zo bewerkte LEKRA-schrijver Bakri Siregar (overigens al in 1954) ‘Saidjah en Adinda’ in het Indonesisch tot toneelstuk.Ga naar eind11 In 1960 herdenkt LEKRA de 140ste geboortedag van Multatuli met lezingen van Rivai Apin, Sitor Situmorang en Pramoedya.Ga naar eind12 Zaman Baru (Nieuwe Tijd), het orgaan van dit instituut, en ook de met LEKRA gelieerde krant Bintang Timur (Ster van het Oosten) publiceren eind jaren 50, begin jaren 60 regelmatig artikelen over Multatuli alsmede vertalingen van Multatuli's geschriften. Daar zitten ook enkele hoofdstukken | |||||||||||||||||
[pagina 98]
| |||||||||||||||||
 Jakarta, zomer 1993. Pramoedya Ananta Toer en prof. A. Teeuw (foto: mw. F.J. Teeuw-de Vries).
| |||||||||||||||||
[pagina 99]
| |||||||||||||||||
stukken uit de Max Havelaar bij.Ga naar eind13 Die hoofdstukken zouden wel eens van de hand van Pramoedya kunnen zijn. In een interview heeft hij immers eens gezegd dat hij ooit aan de vertaling van deze roman is begonnen, maar dat ‘de zaak doorkruist is door de gebeurtenissen van 1965’.Ga naar eind14 In diezelfde periode wordt er ter ere van de Nederlandse schrijver, onder anderen door Pramoedya, een Komisi Multatuli in het leven geroepenGa naar eind15 en is Pramoedya tevens een van de oprichters van de Akademi Sastra dan Bahasa ‘Multatuli’ (Literaire Akademie ‘Multatuli’), die door LEKRA gesponsord wordt. In 1964 wordt door deze Akademie een Indonesische literatuurgeschiedenis uitgegeven. Multatuli krijgt hierin niets minder dan een ereplaats. In het hoofdstuk dat gaat over het begin van de Moderne Indonesische Literatuur, wordt Multatuli als sociaal-kritisch schrijver en zijn Max Havelaar als sociaal-kritische roman nota bene als eerste genoemd.Ga naar eind16 LEKRA, zou men kunnen stellen, had de Nederlander Multatuli geclaimd als cultureel bezit. Pramoedya, inmiddels redacteur geworden van Lentera (Lantaarn), het cultureel supplement van Bintang Timur, houdt in 1962 in elf opeenvolgende afleveringen in deze krant een lange lofrede op Multatuli en Max Havelaar, als lichtende voorbeelden van respectievelijk de ‘militante humanist’ en de anti-imperialistische,Ga naar eind17 socialistische roman. Het is een niet onbelangrijk document, omdat het de meest uitgebreide uiteenzetting van Pramoedya's ideeën ten aanzien van Multatuli is die ik tot nu toe heb kunnen achterhalen.Ga naar eind18 Multatuli, zegt Pramoedya daarin, was een groot schrijver die vanaf het begin een rol heeft gespeeld in de nationalistische vrijheidsbeweging. Daarom moet iedere Indonesische politicus Multatuli lezen. Een politicus die Multatuli niet kent, is een politicus die geen aandacht heeft voor de problemen van zijn eigen volk. Dat is geen politicus, zegt Pramoedya, dat is een poli-tikus.Ga naar eind19 Het fundamentele belang van Multatuli voor de Indonesische geschiedenis ligt voor Pramoedya in het feit, dat de schrijver met zijn roman laat zien hoezeer er in de tijd van Multatuli al sprake was van een ‘duivelse’ samenwerking tussen het Nederlandse kolonialisme en het inheemse feodalisme. Het antifeodale element dat daarmee in het boek gelegd wordt, is een aspect dat Pramoedya, voor wie de pnyayi-cultuur met haar sociale ongelijkheid al vroeg had afgedaan, sterk aanspreekt. De artikelenreeks is minstens zo interessant omdat daarin tevens de aanval op Rob Nieuwenhuys, in 1952 vertrokken naar Nederland, wordt geopend. Het ‘tempo-dulu-complex’ van Nieuwenhuys, zoals Pramoedya dat hier noemt, komt tot uiting in diens opvattingen over Multatuli's ‘vermeende’ gebrek aan kennis van het ‘tactische’ koloniale overheidsbeleid in de zaak-Lebak, door Nieuwenhuys voor het eerst geventileerd in de oerversie van De Mythe van Lebak uit 1957.Ga naar eind20 Ook de conservatieve poli-tikus Hendrik Colijn, die nog op Lombok en in Atjeh gevochten had, krijgt van Pramoedya postuum een veeg uit de pan en wordt afgeschilderd als de vleesgeworden Droogstoppel. | |||||||||||||||||
[pagina 100]
| |||||||||||||||||
Ten slotte zijn de artikelen belangrijk omdat zij ons een idee geven welke Nederlandse literatuur Pramoedya - naast het essay van Nieuwenhuys - over het onderwerp Multatuli geraadpleegd heeft. | |||||||||||||||||
Multatuli: actueelVoor Pramoedya had Multatuli betekenis als anti-kolonialist, ‘proletarisch humanist’ en ‘socialistisch-realist’, en kon de Max Havelaar beschouwd worden als een anti-imperialistisch en anti-feodaal boek. Dit anti-feodale element in Max Havelaar brengt ons ten slotte bij het laatste etiket dat ik Pramoedya hier op Multatuli laat plakken. Ik doel daarmee op de actualiteit van schrijver en roman in het Indonesië van nu. Max Havelaar werd in 1972 door H.B. Jassin in het Indonesisch vertaald, de film werd in 1987, Multatuli's honderdste sterfjaar, voor het eerst in Indonesië vertoond. Aanzienlijk meer Indonesiërs dan voorheen konden op die manier kennis nemen van de inhoud van Max Havelaar. ‘Wat in Lebak is gebeurd, gebeurt nog elke dag’, zegt Pramoedya in 1987.Ga naar eind21 Hijzelf en velen met hem onderkennen daarmee de politieke lading die het boek ook nu nog in Indonesië heeft: een vergelijking tussen de koloniale verhoudingen toen en de machtsverhoudingen in het hedendaagse Indonesië ligt, zo lijkt het, immers voor de hand.
Multatuli, kunnen we aan de hand van deze korte schets concluderen, is ‘zo niet van alle, dan toch van vele tijden’.Ga naar eind22 Pramoedya's ideologische ontwikkeling van ‘universeel’ humanisme naar ‘socialistisch realisme’ is, zo lezen we bij Teeuw, uiteindelijk toch weer teruggekeerd naar wat ditmaal ‘individueel’ humanisme zou kunnen heten: doen wat je als individu, als schrijver, denkt dat goed is, strijden tegen alles wat je onrechtvaardig en onmenselijk vindt. Pramoedya is in Indonesië monddood gemaakt en al meer dan vijfentwintig jaar rechteloos en onvrij. In de ‘individuele humanist’ Multatuli met zijn overtuiging dat ‘de roeping van de mens is, mens te zijn’, zal Pramoedya zich andermaal volledig kunnen vinden. | |||||||||||||||||
[pagina 102]
| |||||||||||||||||
Bibliografie
|
|