Indische Letteren. Jaargang 8

[p. 113]

Rijs is ons broot, ende waeter is onsen dranck
Reisverslag van een VOC-soldaat¹
Bert Paasman

Het handschrift

‘Rijs is ons broot, ende water is onsen dranck’, zo luidt de klacht van een Compagniessoldaat over het eten en drinken dat hij in Oost-Indië dagelijks voorgeschoteld krijgt. Hij kan dan ook niemand aanraden om in een lage rang dienst te nemen bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Alleen hoge functionarissen, zoals officieren, kooplieden en assistenten, hebben het goed in Compagniesdienst, maar de gewone matroos en de gewone soldaat worden er minder gewaardeerd dan honden en navenant behandeld. Mocht iemand overwegen om naar Oost-Indië te varen, dan moet hij eerst maar eens dit reisverslag lezen, aldus de auteur Reynier Adriaensen.

Het is duidelijk dat zijn reisjournaal als waarschuwing bedoeld is en geschreven om gepubliceerd te worden. Waarom publikatie niet heeft plaats gevonden is niet bekend, het journaal is zeker niet minder interessant of minder spannend dan de vele wèl uitgegeven reisteksten. Literatuurhistorici, maritieme en koloniale historici treffen in deze tekst een keur van verbazingwekkende bijzonderheden aan over het leven aan boord van een Oostindiëvaarder en over het leven in Oost-Indië zelf: stormen en windstiltes, zeeroverij, messentrekkerij en muiterij, sodomie en travestie, kometeninslag en brand, ontmoetingen met wilden en met rebellen, met haaien, walvissen, leeuwen en slangen, gevallen van amok, een Chinese begrafenis, en oorlogen met vele veldslagen, doden en gewonden.

Het handschrift bevindt zich in het Nederlands Scheepvaartmuseum te Amsterdam; het is in 1956 aangekocht.² Over eerdere lotgevallen ervan is mij nog niets bekend. Ook over de auteur weten we weinig. De rooms-katholieke Reynier Adriaensen was volgens de monsterrol afkomstig uit Antwerpen.³ Hij nam in 1681 voor de Kamer Amsterdam dienst als soldaat op het ‘Huis te Merwede’, een Oostindiëvaarder van het type ‘pinas’. Een oom, Willem Adriaensen, die in Amsterdam

1 Een eerste verkenning van het manuscript van Reynier Adriaensen maakte ik in 1990 met een studentenwerkgroep aan het Instituut voor Neerlandistiek (UvA) te Amsterdam. Deelnemers waren: Kiki Hannema, Marlies Hoff, Sylvia Lont, Renske Pesman, Frank van Praag, Ludian Schaling en Ida Schuurman.

2 Sign. A IV-2, no. 122. Het werd gekocht bij de fa. B.M. Israel te Amsterdam. In 1992 werd het handschrift gerestaureerd. Het is gebonden in een leren band. Na het titelblad volgen de inhoudsopgave op folio 1r, de voorrede op fo. 1v en de tekst op fo. 3r-100; fo. 101-106r zijn blanco; op fo. 106v staan de initialen R.A., enige ornamenten en de tekst: Ad Maiorem Dei Gloriam.

3 Huis te Merwede, Monsterrol 1681, p. 289. Algemeen Rijksarchief Den Haag, Archieven VOC inv.nr. 5294.

[p. 114]

Achterblad van het handschrift van Reynier Adriaensen.

[p. 115]

woonde, heeft hem kennelijk van geld of uitrusting voorzien, want aan hem werd gedurende enige tijd Reyniers gage uitbetaald. Zijn diensttijd duurde tot en met 1689 en het verslag lijkt kort na thuiskomst geschreven te zijn: circa 1690. Het handschrift vertoont nauwelijks doorhalingen, wat erop kan wijzen dat het geen kladversie, maar de voor publikatie bestemde kopij was. Het verslag eindigt met de mededeling dat de terugreis van Indië naar Amsterdam voor de ‘curieuse liefhebbers’ in een tweede deel verhaald zal worden.⁴ Dit tweede deel is tot nu toe niet teruggevonden en het is dus niet met zekerheid te zeggen of Reynier het daadwerkelijk geschreven heeft.

4 Reynier deelt mee te zullen schrijven over zijn ervaringen in andere landen, over eilanden, godsdiensten, afgoderij en over zijn gelukkige thuiskomst (fo. 99v).

De reis

Het retrospectief vertelde reisverslag begint met Reyniers vlucht uit Londen tijdens de godsdiensttwisten in 1679. Bij de overtocht naar het vasteland vergaat vervolgens zijn schip. Aldus begint een reeks spannende avonturen met gewelddadigheden en rampen - aantrekkelijk om te lezen, voor thuisblijvers.

In Amsterdam neemt hij dienst bij de VOC. Zijn reis heeft een verrassend begin. Als de trommel slaat (volgens Reynier op 14 januari 1680) en de Compagniessoldaten zich verzamelen moeten, vertrekken ze niet met kleine scheepjes naar de grote schepen die meestal voor de rede van Texel liggen, maar ze gaan, onder grote belangstelling voor zo'n ongewoon schouwspel, te voet van Amsterdam naar Zandvoort.⁵ Daar worden de 700 soldaten in de kerk opgesloten om weglopen te voorkomen. Ze blijven daar een week; vanwege de winterkoude slopen zij kerkbanken en stoelen en een stuk van de preekstoel om een vuur te maken. De schade die dit veroorzaakt, wordt naderhand in Batavia hoofdelijk omgeslagen en van de gage afgetrokken. Tenslotte worden ze van het Zandvoortse strand naar de rede van Vlissingen gevaren, waar ze geplaatst worden op het ‘Huis te Merwede’ en de ‘Macasser’ (door Reynier Adriaensen consequent als het ‘Huis te Merwe’ en de ‘Mascaster’ genoemd). Pas als de oostenwind gaat waaien, kunnen ze het vaderland verlaten.

Tussen de Canarische en de Kaapverdische eilanden vindt een hevige strijd plaats met ‘Turcken’, dat wil zeggen Noordafrikaanse zeerovers.⁶ De kapitein, die ervaring heeft met kapers, voert zijn manschappen met ontblote sabel naar de overwinning. Tijdens het vier uur durende gevecht, dat vele doden en gewonden kost, is het vrij brandewijn drinken. Het Kaapverdische eiland Sao Tiago wordt aangedaan om opgelopen averij te herstellen.⁷ Reynier bezoekt er een Portugees Jezuïetenklooster dat hem als het ware asiel aanbiedt - waarvoor hij bedankt. Bij een excursie naar de vulkaan verliest hij een van zijn maten, voor wie hij in het klooster een requiem-mis laat opdragen.

Van de vele bijzondere voorvallen op de heenreis zal ik er slechts

5 Een dergelijke voettocht heb ik nog niet elders aangetroffen. Ook De Hullu 1980 en Van Gelder/Wagenaar 1988 spreken er niet over.

6 Zie over deze Barbarijse zeerovers Clissold 1979, De Hullu 1980, 62-63 en Prud'homme van Reine/Van der Oest 1991, 46-51.

7 De beschrijving van het eiland is kennelijk op Reyniers eigen ervaringen en waarnemingen gebaseerd en niet ontleend aan andere reisbeschrijvingen, zoals dikwijls gebeurde.

[p. 116]

enkele bespreken: de sodomie, de travestie en de ontmoeting met wilden.

Na het passeren van de evenaar worden twee mannen op heterdaad betrapt bij het plegen van sodomie: een oudere Italiaan en een jonge Nederlandse tamboer. Reynier pleit voor de Scheepsraad voor de vijftienjarige jongen, eigenlijk nog een kind; deze had voordien een reis naar Moskou gemaakt en daar zou sodomie heel gewoon zijn - hij zou zich daarom van geen kwaad bewust zijn geweest. Maar op een desbetreffende vraag van de Scheepsraad antwoordt de tamboer dat hij wist wat hij deed. Dan is de doodstraf onvermijdelijk. De gruwelijke voltrekking van het vonnis geef ik u in de woorden van Reynier Adriaensen weer:

wierden alle beijden voor den grooten mast gebrocht daer hun sententie wiert voorgelesen, dit gedaen sijnde wiert het gebedt gedaen, wij hadden op ons schip eenen heusen predicant die den Italiaen wat wouden voorlesen, dan [hij] en woude naer hem niet hooren, maer versocht aen den cappiteijn om van eenige van het scheepsvolck de welck rooms catolick waeren om een gebedt ouer hem te mogen lesen, het welck den cappiteijn toeliet, soo dat wij die catolick waeren de litanie van onse Lieue Vrouwe ende den profundis leesden ouer den patient, hij bethoonde groot berouw, ende seijde dat hij de doot al ouer lanck hadde verdient, hier op den sack daer sij in moesten wierden aen malcanderen gebonden ende gongen inden sack staen naer dat sij hadden adieu genomen, men gaft hun inden sack ouer de hondert pont ijser omdat sij te gouwer souden sincken, hier op wort den sack bouen hun hooft toegebonden, ende wierden op twee plancken [...] geleijt, ende men spelde een twee drij in Goedts naeme ende in zee gesmeten [fo. 14v en 15r].

Deze gebruikelijke straf voor sodomie aan boord⁸ wordt door Reynier aldus tamelijk laconiek beschreven.

De ontdekking van een vrouw in manskleren brengt enkele dagen later opnieuw opwinding teweeg; het gaat om een Amsterdamse apothekersdochter die haar geliefde achterna reist met wie ze van haar ouders niet trouwen mocht. Uit pure wanhoop was hij naar de Oost gegaan (een niet ongebruikelijke reismotivatie) en zij wil zich alsnog bij hem voegen. De kapitein behandelt haar goed, maar ze mag niet onder het scheepsvolk komen. In Kaap de Goede Hoop wordt ze niet naar het vaderland teruggestuurd, zoals dikwijls na ontdekking gebeurde,⁹ ze reist mee naar Batavia en verneemt daar dat haar geliefde enige tijd tevoren gestorven is - hetgeen Reynier met weinig compassie meedeelt.

8 Aerts 1987/1988. Zie ook De Hullu 1980, 107.

9 Dekker/Van de Pol 1989; De Hullu 1980, 111-112.

[p. 117]

Tijdens het verblijf op de Kaap beklimt Reynier, zoals velen voor en na hem, de Tafelberg, en neemt hij deel aan een grootscheepse leeuwenjacht. De ‘wilden’ die hij er ontmoet en even uitvoerig als stereotiep beschrijft,¹⁰ zijn Hottentotten. Behalve op koeie- en schapevlees zouden zij dol op vlees van witte mensen zijn, men moet zich dan ook niet in z'n eentje onder hen begeven, aldus Reynier. Zij tooien zich met stinkende darmen en vereren de zon en de maan als goden. Het zijn echter aantrekkelijke handelspartners, want ze ruilen vee voor een portie tabak. Bij het melken van een koe blazen zij het dier in zijn achterwerk, waarop het de melk laat lopen. Aan de leeuwenjacht die Reynier meemaakt, doen deze wilden mee als drijvers. Het feit dat bij de jacht behalve negen leeuwen ook vijftien wilden de dood vinden, noemt hij een voor hen ‘kwalijke afloop’. Niettemin had hij deze jacht voor geen geld willen missen.

Na nog enkele spannende incidenten (storm, inslag van een komeet, brand, executies wegens samenzwering tot muiterij en verorbering van enkele zwemmende bemanningsleden door een haai) komt het schip tien maanden na vertrek bij de Archipel aan. Men gaat eerst op een eilandje voor de Sumatraanse kust¹¹ aan land om buskruit te laden, de eigen voorraad was tijdens de brand overboord gezet. Reynier schetst de mijnbouw op dit eiland: in een goudmijn werken behalve gewone Indianen (zoals hij de inheemse bevolking noemt) geheimzinnige dwergen die slechts met elkaar communiceren in gebarentaal.

Voor de kust van Bantam drijft de bemanning handel met de Javanen aldaar. Er wordt een bode naar Batavia gezonden om de nadering van het ‘Huis te Merwede’ te melden. De Raad van Indië is blij met het bericht, want het zusterschip de ‘Macasser’ had Reyniers schip als vermist opgegeven.

Bij hun aankomst in Batavia (op 3 januari 1681) worden ze door de gouverneur-generaal op het Kasteel welkom geheten; zij zullen wat extra's ontvangen na zo'n zware en lange reis (van nagenoeg twaalf maanden). Alleen de handlangers van de muiters hebben minder reden tot vreugde: zij gaan zes jaar aan de ketting en moeten slavenarbeid verrichten.

10 Over de taal laat hij zich niet uit. Zie over het beeld van de Hottentotten: Verheus 1989 en Nederveen Pieterse 1990, 35, 40, 41, 42, 102, 103, 104, 180, 181.

11 Reynier noemt het eiland Pollesincken, waarschijnlijk Poele Tsjinko (thans Pulau Cinko) ter hoogte van Painan.

Batavia

Reynier Adriaensens beschrijving van Batavia gaat niet zozeer over de aanleg van de stad en de bijzondere grachten en gebouwen,¹² maar over de gedragingen van sommige bevolkingsgroepen: de zeden en gewoonten van de Chinezen,¹³ de ongezonde leefwijze van vele Hollanders en de uitbarstingen van amok onder de inheemse bevolking.

De Chinezen worden zeer positief beschreven, zowel om hun handelspraktijken als om hun technisch en artistiek kunnen.¹⁴ Door zijn eurocentrische visie ontkomt Reynier niet aan een negatieve beoordeling

12 Vele reizigers beschrijven de schoonheid van straten, grachten en gebouwen. Zie: Sol/Zuiderweg 1988.

13 Zie over de Chinezen in Batavia: Blussé 1986.

14 Alleen perspectivisch tekenen en schilderen kunnen ze volgens Reynier niet, maar eens zullen ze dat ook wel leren (fo. 40v en 41r). Een fraai voorbeeld van een Westers perspectief!

[p. 118]

van hun godsdienst. Ze vereren namelijk de duivel, want, aldus zou hun redenering zijn, God is uit zichzelf al goed, maar de duivel moet je te vriend houden. Hij vindt hun ceremoniën belachelijk: het voedsel offeren, toneelspelen en worstelen ter ere van de duivel. Wanneer hij in een Chinese tempel weigert een soort wierook te branden voor ‘de afgod’, wordt hij verjaagd en door verscheurende honden nagezeten. Tenslotte beschrijft hij de pracht en praal van een Chinese begrafenis.

Zijn ervaringen met gevallen van amok in de stad hebben indruk gemaakt. Vooral onder de Macassaren aldaar komt het veel voor. Volgens Reynier is de oorzaak voornamelijk jaloezie: wanneer zij hun vrouw van ontrouw verdenken, doden zij haar en de kinderen en vervolgens iedereen die ze op straat tegen het lijf lopen. Reynier ontkomt zelf ternauwernood aan de dood en een maat wordt omgebracht bij een amok-geval dat aan maar liefst achttien mensen het leven kost. Ook heeft hij met enkele maten een amok-maker gedood die bezig was een slachting onder zijn huisgezin aan te richten. Opvallend is dat Reynier in afwijking van andere reisbeschrijvers met geen woord rept over het gebruik van opium als oorzaak van amok.¹⁵

De meeste voortijdige sterfgevallen onder Europeanen in Batavia zijn volgens Reynier het gevolg van een verkeerde leefwijze - waartoe gewone Compagniesdienaren vrijwel gedwongen worden. Het voedsel van matrozen en soldaten is ronduit slecht. Zij krijgen geen brood en wijn of bier, zoals in Europa, maar rijst en water. De rest moeten ze zelf kopen, maar bier en wijn zijn voor de gewone man niet te betalen. Van het verstrekte water wordt men spoedig ziek, evenals van de goedkope vruchten die ze eten. Drinkt men daarbij teveel furie (of palmwijn), dan is buikloop onvermijdelijk, die meestal niet meer te stoppen is en tot de dood leidt. Nederlanders drinken ook te veel arak (rijstbrandewijn), waardoor ze overdag dronken zijn en 's nachts in de open lucht in slaap vallen en door de overvloedige dauw en vulkanische dampen die dan in de stad hangen, ziek worden. Reynier rept niet over de gevolgen van de prostitutie. Seksualiteit lijkt in Indië geen rol te spelen!¹⁶

15 Over de geschiedenis van de opium in Oost-Indië: Vanvugt 1985.

16 Zijn journaal is kennelijk geen ‘journal intime’. Met name in de liedjes over Oost-Indië wordt de seksualiteit uitbundig bezongen, hoewel er ook waarschuwingen zijn (zie Paasman 1991). Matrozen en soldaten zijn aangewezen op prostitutie en ongeregelde relaties met Aziatische en Euraziatische vrouwen.

Soldaat in Indië

Meer dan de helft van het reisverslag wordt ingenomen door de gedetailleerde beschrijving van de Javaanse oorlogen in de jaren 1682-1688, zowel rondom Bantam (Banten) als rondom Kartasoera (Surakarta). Dat hoeft ons natuurlijk niet te verbazen omdat Reynier Adriaensen beroepsmilitair is. Wat meteen in het oog springt is hoe afschuwelijk het bestaan van zo'n Compagniessoldaat was. Hij werd voortdurend van brandhaard naar brandhaard versleept, was slecht gekleed en ongeschoeid. Hij werd slecht gevoed en eenmaal in het binnenland was bevoorrading bijna niet mogelijk. De medische verzorging was onvol-

[p. 119]

doende. Krijgsgevangenen werden niet of nauwelijks gemaakt, wie verloor werd afgemaakt. Hij stond aldus dagelijks oog in oog met de dood.¹⁷ Vooral nieuwelingen hadden het zwaar te verduren; de Compagnie heeft volgens Reynier liever één soldaat met Indische ervaring dan zes nieuwkomers. Veel slechter nog is de inheemse Compagniessoldaat er aan toe. Deze is veel minder goed bewapend en moet gewoonlijk als eerste de vijand te lijf; pas daarna volgen de Europeanen met geweer en geschut. Het aantal slachtoffers onder hen is altijd een veelvoud van dat der Europeanen. Reynier schrijft nadat bij een aanval zestien Nederlandse en enkele honderden inheemse militairen omgekomen zijn, dat hij meer spijt voelt over die zestien dan hij over duizend Indianen zou hebben. Dit zal hun positie in het Compagniesleger wel adequaat illustreren - vrees ik.¹⁸

De oorlog ontstond eigenlijk als opvolgingsoorlog in het sultanaat Bantam.¹⁹ De oude vorst, Abdoel Fatah sultan Ageng, vijand van de Compagnie, was, niet zonder spanningen, opgevolgd door zijn oudste zoon Abdoel Kahar sultan Hadji, die toenadering tot de Nederlanders zocht. Een andere zoon, pangeran Poerbaja, had zelf aspiraties als troonopvolger. Een aantal hovelingen van de oude sultan zag hun macht slinken. De koloniale aartsvijanden, de Engelsen, die vreesden hun gunstige handelspositie in de peperhaven Bantam te verliezen, zetten de oude vorst en diens aanhang op tegen de jonge vorst. In de burgeroorlog die volgt, grijpt de Compagnie pas in als sultan Hadji dreigt ten onder te gaan en dus bereid is zeer grote concessies te doen aan de Compagnie. Interventie op verzoek, heet dat. Gouverneur-generaal Speelman stuurt schepen met soldaten om de jonge sultan te ontzetten. Onder hen is Reynier Adriaensen. Hij doorziet het VOC-beleid verdraaid goed; hij schrijft:

Alhier sagh men den grooten gewensten dach aen commen daer de nederlanders ofte hollanders soo lange hadden naer getracht ouer de veertich Iaeren om te mogen hebben eenen oorlogh tegen het Coninckrijck van Bantem, op hope van hun selue daer in te dringen, ende met eenen hun selue meester te maecken van het selue, want aldaer de hollanders maer den vinger en conden crijgen, soo cregen sij daer de heele handt, ende noch niet genoech sijnde, en hielden niet op, ofte hebben het heel landt van Iave in gecregen tot spijt vande Engelschen die daer moesten opstaen ende verhuijsen [fo. 53r].

De aanvoerders, majoor Isaac St. Martin en majoor François Tack, herstellen de macht van de jonge sultan en de Compagnie krijgt onder meer het begeerde monopolie in de peperhandel. Bantam is vanaf 1684 geheel onderworpen aan de Compagnie.²⁰ Met de Lampongers, die aan de zijde van de oude sultan hadden gestreden, wordt hardhandig afgerekend

17 Over de situatie en positie van de VOC-soldaat: De Iongh 1950.

18 Fo. 65v. Reynier heeft wel respect voor bepaalde dappere inheemse militairen: hij noemt o.a. de kaptein der Maleiers Abdul Bagus en de kaptein der Ambonezen Maniepa Sanweroe (ook kaptein Jonckers genoemd). Voor de latere tegenstander, de Balinese luitenant Soerapati, heeft hij ook ontzag.

19 Zie over het verloop en de betekenis van de Bantamse oorlog en over de samenhang met andere VOC-operaties: Stapel 1930, 112-123, 125-126; Stapel e.a. 1938-1940, dl. 3, 413-420, 430-439; Ricklefs 1981, 66-80.

20 De Friese edelman Onno Zwier van Haren gebruikte de stof van de Bantamoorlog in zijn classicistische tragedie Agon, Sulthan van Bantam (1769). Over de oorlog rond Bantam en het treffen bij Kartasoera wijdt hij uit in zijn beschrijving van Het leven van Joannes Camphuis (Van Vloten ed. 1874, 291-293, 296-300).
Zijn achterkleinzoon C.S.W. van Hogendorp gebruikte naderhand deze stof in zijn novelle ‘Helena’ (zie Van Hogendorp 1838).

[p. 120]

De slag om Bantam (uit: Frikius e.a. 1694).

[p. 121]

op hun eigen territorium in Sumatra. Het oorlogsterrein verplaatst zich daarna naar Midden-Java, naar Kartasoera, het hof van de soesoehoenan van Mataram, Amangkoerat II, waar de Balinese rebel Soerapati de Compagnie een gevoelige slag toebrengt door majoor François Tack en enkele andere prominenten te doden.

Reynier beschrijft het verloop van de bloedige krijgsverrichtingen nauwkeurig. Hij vermeldt technische details over strategieën en bewapening; soms een (voor ons) komisch detail: hoe bij de aanval op Bantam de vrijburgers uit Batavia op kleine bootjes kwamen toekijken, waarbij eten en drinken verkocht werd. Hij geeft zijn eigen versie van een befaamd historisch incident waarbij de genoemde Balinese luitenant Soerapati zodanig door Nederlanders beledigd werd, dat hij een gezworen vijand van de Compagnie werd en, zoals gezegd, naderhand majoor Tack doodde.²¹ Tenslotte beschrijft hij nog een militair uitstapje naar de Straat van Hormuz waar de Compagnie het eiland Kismis (Kischm) moet bevrijden uit handen van de Moren.

21 Soerapati werd tegenstander van de Compagnie na beledigd te zijn door vaandrig Kuffeler. Kuffeler zou hem een kaakslag gegeven hebben nadat de overgave van de pangeran Poerbaja (jongere broer van sultan Hadji die de zijde van zijn vader gekozen had) mislukt was. Reynier, die het fijne van de zaak niet wist, deelt mee dat de Nederlanders Soerapati beledigd hadden door de oude sultan zelf, die zich overgegeven zou hebben aan Soerapati omdat hij de Nederlanders die eer niet gunde, van hem over te nemen ten einde hem naar Batavia te brengen (fo. 82r, 85r-86v).
Majoor Tack werd volgens Reynier in Kartasoera niet geholpen door Amangkoerat II, omdat hij ooit de soesoehoenan beledigd had door diens kroon op zijn eigen hoofd te plaatsen. Over het hoe van deze belediging wordt door de geschiedschrijvers verschillend geoordeeld, maar in één ding stemmen zij overeen, namelijk dat Tack de soesoehoenan diep beledigd had (fo. 97v). Zie over de dood van F. Tack: De Graaf 1935 en De Iongh 1950, 73-74. De scheepschirurgijn Nicolaas de Graaff, die overigens geen getuige was van de dood van Tack, heeft dit treffen beschreven in zijn Reisen (1701) en een gravure opgenomen over het voorgevallene te Kartasoera (gedateerd op 8 jan. 1686 in plaats van 8 febr. 1686). Zie De Graaff 1976, t.o. p. 198 en Barend-van Haeften 1992, 55, 102.

Betekenis van het journaal

Er zijn mij slechts enkele reisteksten bekend die uitvoerig verslag doen van de Javaanse oorlogen uit de periode 1680-1690: Christoph Frikius gaat in zijn Aenmerckelycke reysen (1694) uitvoerig in op de Bantamoorlog en Nicolaas de Graaff in zijn Reisen (1701) op de strijd bij Kartasoera.²² Reynier Adriaensens journaal zou dus een belangrijke bron kunnen zijn. Of dat ook werkelijk het geval is, zal verder historisch onderzoek moeten uitwijzen. In grote lijnen is het verslag in overeenstemming met de contemporaine beschrijving van ds. François Valentijn in zijn Oud- en nieuw Oost-Indien (pas gepubliceerd in 1724-1726).²³ Valentijn heeft zelf de documenten ingezien en getuigen gesproken.

Reynier zal als gewoon soldaat en deelnemer aan chaotische gevechtshandelingen geen inzicht gehad hebben in exacte feiten, namen van mede- en tegenstanders, aantallen van betrokken manschappen en van doden en gewonden. Zijn schattingen hiervan lijken buiten proportie. Eigennamen zijn verhaspeld, personen en gebeurtenissen soms verwisseld. Reynier zal veel ‘van horen zeggen’ hebben opgeschreven en dus met de nodige vertekeningen van de werkelijkheid. Maar zijn beschrijvingen van het soldatenleven en van de oorlogssfeer hoeven er niet minder waar om te zijn. En zijn sceptische visie op de Nederlandse expansie in de Oost hoeft mijns inziens na drie eeuwen nog niet op de helling.

Het verslag van de zeereis bevat eveneens voorvallen die door de bronnen niet bevestigd want niet vermeld worden. En de reisdata kloppen niet: het ‘Huis te Merwede’ vertrok niet in 1680 maar in 1681 en het arriveerde op andere data aan de Kaap en in Batavia.²⁴ De ‘Macasser’ kwam daar niet eerder, maar twee maanden later aan.²⁵ Ook de route-

22 Frikius/Hesse/Schweitzer 1694, 36-80; De Graaff 1976, 195-204. Ook in het reisverslag van Elias Hesse wordt enige aandacht aan de Bantamse zaak geschonken (Frikius/Hesse/Schweitzer 1694, 266-267 en 284-288).

23 Valentijn 1862, dl. 3, 386-407, 491-509.

24 Volgens de gegevens van Dutch-Asiatic shipping vertrok het ‘Huis te Merwede’ op 1 febr. 1681; op 10 mei 1681 bereikt het schip de Kaap, vanwaar het op 22 mei vertrekt; de aankomst in Batavia is op 17 juli 1681. De reisduur bedraagt dus geen twaalf maanden, maar slechts 5 ½ maand. Het totaal aantal sterfgevallen op de heenreis bedraagt 32. Zie: De Bruijn/ Gaastra/Schöffer 1979-1987, dl. 2, 204-205.

25 De ‘Macasser’ arriveert pas op 12 sept. 1681 te Batavia (De Bruijn/Gaastra/ Schöffer 1979-1987, dl. 2, 202-203). De ‘Macasser’ zal het ‘Huis te Merwede’ dus niet als vermist opgegeven hebben, zoals Reynier meedeelt. De vermenging van fictie en realiteit blijkt onder meer uit het feit dat er wel degelijk een brief verzonden is van Bantam naar Batavia om de komst van het ‘Huis te Merwede’ aan te kondigen: dit blijkt uit het Dagh-register van het Kasteel; de brief bevat een overzicht van geld en goederen aanwezig op het schip, alsmede andere bijzonderheden (Van der Chijs/De Haan eds. 1887-1928), [dl. 20 (over 1681)], 421-423).

[p. 122]

beschrijving bevat soms evidente vergissingen. Heeft de grote afstand in tijd tussen beleven en beschrijven zijn geheugen parten gespeeld? Wat dan te denken van de vermeldingen van zeeroverij, sodomie, travestie, brand, muiterij etc.? Uit andere teksten en archiefbronnen is evenwel bekend dat zulke incidenten niet ongewoon waren in de zeventiende eeuw. Heeft Reynier ze zelf meegemaakt, of van anderen overgenomen om de lezers, die ook toen al belust waren op sensatie, te behagen? Ingevoegde anekdotes over het doden van een monsterlijk mensenetend serpent, het nuttigen van rhinocerosvlees en dergelijke ‘romanhafte Elemente’, kunnen eveneens in dienst hebben gestaan van de toenmalige populair-literaire smaak.

De tijdgenoot heeft echter de tekst niet te lezen gekregen, pas driehonderd jaar later zorgt dit verslag alsnog voor bedenkelijk leesgenot. Reyniers waarschuwing om niet onbezonnen naar Indië te gaan, komt voor velen onherstelbaar te laat, maar voor Nederlandse en Indonesische historici (en zeker ook voor literatuurhistorici) biedt dit verslag waardevolle informatie over de mentaliteit van die goede oude tijd toen Indonesië nog geen aangenaam vakantieland, maar een grimmige kolonie-inwording was, waar men dagelijks oog in oog stond met de dood - en bovendien rijst te eten kreeg in plaats van brood, en water te drinken in plaats van wijn.

[p. 125]

Bibliografie

Aerts, T.M., ‘Het verfoeijelijke crimen van sodomie. Sodomie op VOC-schepen in de achttiende eeuw’, in: Leidschrift 4 (1987/1988), nr. 2, 5-21.

Barend-van Haeften, M.L., Oost-Indië gespiegeld: Nicolaas de Graaf een schrijvend chirurgijn in dienst van de VOC (Zutphen 1992).

Blussé, L., Strange company. Chinese settlers, mestizo women and the Dutch in VOC Batavia (Dordrecht 1986).

Bruijn, J.R. en E.S. van Eyck van Heslinga (red.), Muiterij: oproer en berechting op schepen van de VOC (Haarlem 1980).

Bruijn, J.R., F.S. Gaastra en I. Schöffer, Dutch-Asiatic shipping in the 17th and 18th centuries. 3 dln. (The Hague 1979-1987).

Chijs, J.A. van der en F. de Haan (eds.), Dagh-register gehouden int Gasteel Batavia vant passerende daer ter plaetse als over geheel Nederlandts-India. Uitgeg. door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 31 dln. (over 1624-1682) (Batavia 1887-1928).

Clissold, S., De Barbarijse slaven (Haarlem 1979).

Dekker, R., ‘Egodocumenten: een literatuuroverzicht’, in: Tijdschrift voor geschiedenis 101 (1988), 161-189.

Dekker, R., ‘Nederlandse reisverslagen van de 16e tot begin 19e eeuw’, in: De Republiek tussen zee en vasteland. Bundel voor de Dertiende conferentie van de stichting Maatschappijgeschiedenis (Amsterdam 1993).

Dekker, R. en L. van de Pol, Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van een tegendraadse traditie. Europa 1500-1800 (Amsterdam 1989).

Frikius, Ch., E. Hesse en Ch. Schweitzer, Drie seer aenmercklijcke reysen nae en door veelerley gewesten in Oost-Indien. Yeder bysonder, van 't jaer 1675. tot 1686. Vertaeld door S. de Vries (Utrecht 1694).

Gaastra, F., De geschiedenis van de VOC (2e dr.; Zutphen 1991).

Gelder, R. van en L. Wagenaar, Sporen van de Compagnie. De VOC in Nederland (Amsterdam 1988).

Graaf, H.J. de, De moord op kapitein François Tack 8 febr. 1686 (Amsterdam 1935).

Graaff, N. de, Reisen van Nicolaus de Graaff, gedaan naar alle gewesten des werelds, beginnende 1639 tot 1687 incluis. Uitgeg. en toegel. door J.C.M. Warnsinck. Fotomechanische herdruk [van de editie 1930] ('s-Gravenhage 1976).

Haren, Onno Zwier van, Agon, Sulthan van Bantam. Treurspel in vijf bedrijven. Ingeleid en geannoteerd door G.C. de Waard (2e herz. dr.; Den Haag 1979). (Oorspr. uitgave: Leeuwarden 1769.)

Hogendorp, C.S.W. van, ‘Helena. Eene oorspronkelijke vertelling uit de XVII eeuw’, in: Tijdschrift voor Neêrland's Indië 1 (1838) dl. 2, 130-168.

Hollandse Mercurius, verhalende de voornaemste saken van staet en oorlog, die, in en omtrent de Vereenigde Nederlanden, en elders in Europa, in het jaer 1682, zijn geschiedt 33 (1683), 175 en 250-252; idem in het jaer 1683 34 (1684), 44-46.

Hullu, J. de, Op de schepen der Oost-Indische Compagnie. Vijf artikelen, ingeleid, bewerkt en voorzien van een studie over de werkgelegenheid bij de VOC door J.R. de Bruijn en J. Lucassen (Groningen 1980).

Iongh, D. de, Het krijgswezen onderde Oostindische Compagnie ('s-Gravenhage 1950).

Kumar, A. (ed.), Surapati, man and legend; a study of three babad traditions (Leiden 1976).

[p. 126]

Nagtegaal, L.W., Rijden op een Hollandse tijger. De noordkust van Java en de V.O.C. 1680-1743 (z.pl. 1988; diss. RU Utrecht).

Nederveen Pieterse, J., Wit over zwart. Beelden van Afrika en Zwarten in de Westerse populaire cultuur (Amsterdam enz. 1990).

Paasman, B., ‘Lof van Oost-Indiën. Liedjes uit de VOC-tijd’, in: Indische Letteren 6 (1991), 1-17.

Paasman, B. (ed.), Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen. Liedjes uit de Compagniestijd (Amsterdam 1991).

Prud'homme van Reine, R.B. en E.W. van der Oest, Kapers op de kust. Nederlandse kaapvaart en piraterij 1500-1800 (Vlissingen 1991).

Ricklefs, M.C., A history of modern Indonesia, c. 1300 to the present (London 1981).

Sol, M.N.J. en A.M. Zuiderweg, ‘Batavia: pronkjuweel in het morgenland’, in: Indische Letteren 3 (1988), 155-183.

Stapel, F.W., Geschiedenis van Nederlandsch-Indië (Amsterdam 1930).

Stapel, F.W. e.a., Geschiedenis van Nederlandsch-Indië. 5 dln. (Amsterdam 1938-1940).

Valentijn, F., Oud en nieuw Oost-Indiën. Met aanteekeningen, volledige inhoudsregisters, chronologische lijsten, enz. uitgegeven door S. Keijzer. 2e uitg. 3 dln. (Amsterdam 1862). (Oorspr. uitg.: Dordrecht enz. 1724-1726.)

Vanvugt, E., Wettig opium. 350 jaar Nederlandse opiumhandel in de Indische archipel (Haarlem 1985).

Verheus, E., ‘Het land waar melk en honing vloeit.’ De beschrijving van Zuidelijk Afrika (Kaap de Goede Hoop) en van de Hottentotten in het bijzonder, tussen 1652 en 1824. Doctoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek (UvA) (Amsterdam 1989).

Vloten, J. van (ed.). Leven en werken van W. en O.Z. van Haren, Friesche edellui. Naar tijdsorde toegelicht (Deventer 1874).