Indische Letteren. Jaargang 8

[p. 19]

Tjalie Robinson als cartoonist
Joop van den Berg

Voor een bijdrage aan een herdenkingsboek werd Tjalie Robinson (pseudoniem voor J.J.Th. Boon) eens gevraagd naar zijn personalia. Het antwoord luidde: Geboren in Nederland (...). Geleefd in Indië (en Indonesië). Ouders: blank en bruin. Zeden: westers en oosters. Twaalf ambachten, dertien ongelukken... Van de twaalf ambachten die hij in zijn leven (1911-1974) heeft verricht, was er vooral één die hem op het lijf geschreven was: schrijver. Rasschrijver zelfs, wat vorig jaar weer eens bleek bij het verschijnen van zijn Verzameld Werk (uitgegeven onder zijn pseudoniem Vincent Mahieu).

Beter dan geen ander heeft hij de leefwereld van vooral de kleine Indo weergegeven. Mogelijk deed hij dat zo goed omdat hij meer dan twaalf ambachten had uitgeoefend in die vreemde koloniale maatschappij. Misschien kende hij de kleine boeng zo goed omdat ook hij op zijn minst dertien ongelukken had begaan in diezelfde maatschappij, of omdat hij in zijn sterk visueel gekleurde geheugen tientallen voorvallen voor de geest kon halen van ongelukken van anderen in de zo problematische omgang tussen blank, lichtbruin en bruin.

De meest bekende beroepen die Tjalie Robinson heeft uitgeoefend waren: schoolmeester, beroepsjager (in de bossen van Sumatra), journalist/verslaggever, boekhouder (voor de firma Bruynzeel op Kalimantan) en... tekenaar/cartoonist. Aan zijn prestaties op het illustratieve vlak is tot op vandaag maar weinig bekendheid gegeven. Heel weinig eigenlijk, want zo kon het gebeuren dat een gerenommeerd Nederlands antiquariaat, gespecialiseerd in Indonesië, onlangs het volgende aanbood:

412
TAAIE & NEUT, in acht en zeventig tekeningen zoals deze in Indonesië verschenen in ‘Wapenbroeders’ en bekendheid verwierven bij de troep; Batavia, ca. 1949 (78 p. cartoons + bijschrift) 55, -

[p. 20]

Een illustratie van Tjalie Robinson uit Piekerans van een straatslijper.

[p. 21]

Welnu, de bedenker en tekenaar van deze verzameling soldatencartoons is niemand minder dan Tjalie Robinson. De wederwaardigheden van het oerhollandse soldatenduo Taaie en Neut verschenen inderdaad met grote regelmaat in Wapenbroeders - Uitgave voor de Strijdkrachten in Nederlands-Indië. Tjalie, actief als hij was, deed veel meer voor dit blad dan tekenen alleen, als journalist redigeerde hij het blad ook vaak, wat neerkwam op veel schrijven en herschrijven.

De cartoons waren zo populair dat de legerleiding een aantal van hen bundelde tot het reeds genoemde boekje, dat destijds anoniem verscheen en dat nu antiquarisch hoge prijzen doet. Van deze oerversie van Taaie & Neut werd in 1980 gelukkig een herdruk uitgebracht (door J.J. Blok, Heemskerk) met dit keer wel de naam van de auteur op de omslag en voorzien van een inleiding van zijn weduwe, mevrouw Lilian Ducelle.

Virtuoze spotprenten

Het heeft er een beetje de schijn van dat Tjalie Robinson zijn werk als tekenaar ver achter vond staan bij zijn geschreven werk. Want ook in de eerste drukken van Piekerans van een straatslijper - de delen I en II - verschenen bij N.V. Masa Baru in Bandung, staat nergens vermeld dat ook de illustraties in de boeken van de hand van Tjalie Robinson zijn. Wel is het zo dat de kostelijke tekening op de stofomslag met als eyecatcher het jongetje dat op een muur schrijft: ‘Wie dit lees is gek - Wie dit schrijfd ook’ zo naadloos aansluit bij de sfeer van de ‘Piekerans’, dat je meteen geneigd bent om te denken dat schrijver en tekenaar wel één en dezelfde persoon moeten zijn. Maar het staat nergens. Een mogelijke aanduiding zou kunnen zijn dat op de muur vol met graffiti tot vier keer toe de naam Tjalie staat...

Ook de tekeningetjes die boven ieder hoofdstuk staan zijn juweeltjes van Oostindische inkt, of moet ik schrijven van ‘Oostindisch kijken’? Het zijn immers bijna altijd virtuoze spotprenten met de nadruk op spot! Neem bijvoorbeeld de tekening bij het stukje ‘De pathéscope onder de asemboom’ (het vierde hoofdstuk van Piekerans, deel II). Een uiterst komische voorstelling met voor iedereen die lang blijft kijken steeds nieuwe ontdekkingen. Kortom een prentje, een echte cartoonist waardig.

Cartoons over dogfaces

‘Tjalie Robinson als cartoonist’ is de titel van deze beschouwing. Waarom gebruik ik niet het gewone Nederlandse woord spotprenttekenaar? Welnu, omdat het woord spotprent wat uit het dagelijkse spraakgebruik is verdwenen en zulke prentjes al weer decennia lang cartoons heten, zelfs voor de ‘dikke Van Dale’. Is er verschil tussen wat vroeger

[p. 22]

Vier cartoons uit Wapenbroeders.
Neut: ‘Dat je toch nooit in de gate krijgt waar die verrekte snijpers zitte!’
Taaie: ‘Zou het Goena-Goena kenne weze?’

Taaie: Seg, ke-jij niet 'n beetje rekening houwe met de demarkatie lijn?
Neut: Die mot eerst door de sjef-staf vastgesteld worde, Taaie.

Neut: ‘Werom hou je die fent an? Komptie je ferdacht foor?’
Taaie: ‘S'n kop niet, maar dat zwarte mutsie heb ik meer gesien.’

Taaie: ‘Nou? En die mana itoe hamer hè?’

[p. 23]

Twee cartoons die verschenen in Oud-Wapenbroeders
Neut: ‘Oom Ambon! wat doe je in de kou?’
Oom Ambon: ‘Alles kapot, njong... Vaderland, volk, hoop, vertrouwen... alles kapot door teveel beloften...’
Taaie: ‘Beloften mot je filosofies bekijke, Oom... jullie zijn d'r an kapot gegaan, wij lefe d'r fan...’

Neut: ‘Nou moe... de openbare verkoop gaat niet door!’...
Taaie: ‘Souw 't soms 'n onderhanse verkoop geworre zijn?’...

[p. 24]

een spotprent werd genoemd en een cartoon? Weinig denk ik, al lijkt het terrein waar de huidige cartoonist zijn pijlen op richt, geen begrenzingen meer te hebben. Geen sector van de maatschappij is meer veilig voor hem, terwijl vroeger spotprenttekenaars zo vaak hun sterk afgebakende voorkeuren hadden. Ook is, meen ik, de cartoon veel persoonlijker geworden dan de spotprent van voor de Tweede Wereldoorlog.

Dat sterk persoonlijke karakter van een moderne cartoon wordt vaak benadrukt door het opvoeren van een soort standaardfiguur, die heel subjectief (dat is de eenling toch per definitie) het ongenoegen van de tekenaar vertolkt. Bij Tjalie Robinson zijn het in dit geval twee figuren: de dienstplichtige - door en door Hollandse - soldaten Taaie en Neut tijdens de militaire acties in Indonesië in de periode 1945-1950. Zoals zo vaak bestaat ook dit duo uit een dikke en een dunne, een aangever en een afmaker. Misschien een wat afgezaagd thema - zo'n dikke en een dunne - maar juist door de geijkte tegenstelling van zo'n tweetal krijgt de clou van de grap meer effect en glans.

Bij het zien van de verzameling Taaie & Neut-cartoons begrijpt men meteen wie voor Tjalie Robinson de grote inspirator is geweest: de Amerikaanse cartoonist uit de Tweede Wereldoorlog, Bill Mauldin. Hij was de meest gevierde Amerikaanse cartoonist die in tientallen tekeningetjes in verschillende Amerikaanse tijdschriften de twee frontsoldaten Willie en Joe de eeuwige roem bezorgde. Mauldin werd door de Willie en Joe-cartoons de woordvoerder van de gewone soldaat, die gewoontegetrouw weinig moest hebben van de legerleiding in het algemeen en zijn meerderen in het bijzonder.

Een voorbeeld van zijn humor: een beeld van Willie en Joe uitkijkend over een magistrale Italiaanse hoogvlakte: ‘Mooi gezicht, zouden ze er ook zo één hebben voor de gewone soldaat?’ Nog een: bij een ‘gevechtsmoe’ onderdeel wordt een kersverse officier afgeleverd in een smetteloos uniform. Commentaar van Willie: ‘Wat een rotstreek, ze hadden ons extra noodrantsoenen beloofd!’ Bill Mauldin, die voor zijn tekenwerk de zeer belangrijke Pulitzer-prijs kreeg, werd de kampioen genoemd van de dogfaces (de hondekoppen), de gewone infanteristen, bij ons ook wel ‘zandhazen’ genoemd. De hem vijandiggezinde critici spraken van ‘latrine-humor’.

Tjalie's Taaie en Neut lijken veel op Willie en Joe. Ook zij geven ongezouten commentaar op de toestand in de Oost, al is Tjalie's kritiek in de regel milder dan die van zijn Amerikaanse kunstbroeder. Er is bij Robinson weinig kritiek op het officierendom: wèl op de logistiek, de behuizing van Jan Soldaat en de vreemde tropische wereld om hen heen. Het zijn voornamelijk in beeld gebrachte wisecracks van twee (kennelijk Amsterdamse) Jannen in de Oost, twee echte totoks die onbekookt hun zegje doen over zaken als goena goena, de tani op zijn rijstveld, de muskietenplaag en de tropische regenval.

Tjalie Robinson wil niet moraliseren, hij kiest eerder voor de satire

[p. 25]

om een ongewone situatie uit te beelden. Zijn tekeningetjes zijn - in tegenstelling tot die van Bill Mauldin - wat onbeholpen met niet eens zo veel tekenkundig raffinement. Het is dan ook meestal het onderschrift waarin de frappe wordt aangegeven. Dat ik Tjalie Robinson toch een begenadigd tekenaar durf te noemen is omdat hij zo goed kan KIJKEN. De houding van zijn figuurtjes is, hoewel stilistisch nogal primitief, altijd door en door naturel, en daarom overtuigend. Zo stáán en lópen mensen, zó zit je in een becak.

Taaie & Neut als oud-wapenbroeders

Weinig bekend is het feit dat Tjalie Robinson nog een soort vervolg heeft gemaakt op Taaie & Neut in de tropen. Dat verscheen in het maandblad Oud-Wapenbroeders - Uitgave van en voor Indië-veteranen. Hij is kennelijk in 1951 door de redactie benaderd voor bijdragen aan dit blad dat zich in Nederland speciaal richtte op de oorlogsveteranen die in Indonesië dienst hadden gedaan. Het was eigenlijk een heel curieus tijdschrift vol sentimenten - en vooral ressentimenten - van de oud-strijders over de wijze waarop zij destijds de Nederlandse belangen hadden verdedigd.

Vanaf het eerste nummer van Oud-Wapenbroeders (oktober 1951) heeft Tjalie Robinson incidenteel cartoons geleverd met Taaie en Neut, nu gedemobiliseerd en gestoken in slecht passende burgerkleding. In vergelijking met de oorlogscartoons van Taaie & Neut vallen ze wat tegen en ademen ze eigenlijk een andere geest uit. De ex-militairen zitten vol kritiek op het regeringsbeleid, vooral ten aanzien van de Ambonezen en de Nieuw-Guinea-kwestie. De rauwe fris van de lever-kritiek van de frontsoldaten heeft plaats gemaakt voor een politieke stellingname inzake de dekolonisatie. Het anders zo snedige tweetal komt dan toch vaak over als een spreekbuis van het Veteranenlegioen dat gaandeweg steeds meer invloed binnen de redactie van het tijdschrift gaat krijgen.

Ter verdediging van Tjalie Robinson kan worden aangevoerd dat hij die cartoons over het wel en wee van de oud-strijders in Nederland in de jaren vijftig in Indonesië zèelf heeft moeten vervaardigen en kennelijk voor zijn informatie alleen was aangewezen op de uitzendingen van de Wereldomroep en wat Nederlandse dag- en weekbladen. In de tijd van Taaie en Neut als frontsoldaten was dat anders en had de tekenaar - als redacteur Jan Boon van het blad Wapenbroeders - veel rechtstreeks contact met de ‘troep te velde’, zeg maar met Taaie en Neut zelf. Als illustratie van de ‘tweede’ periode worden hierbij twee cartoons afgedrukt over het Ambonezenvraagstuk en de kwestie Nieuw-Guinea, waarbij meteen opvalt dat Taaie en Neut wat sophisticated zijn geworden.

Tot hoelang Tjalie Robinson cartoons aan het blad heeft geleverd heb ik niet kunnen achterhalen. Zeker is wel dat hij na zijn komst in Nederland eind jaren vijftig weinig tekenwerk - waarschijnlijk ook door de

[p. 26]

drukke werkzaamheden aan het tijdschrift Tong Tong - meer het licht heeft doen zien.

‘Indische’ tekenaars

Hoewel het een beetje buiten het kader van deze beschouwing valt, wil ik tot besluit toch nog even wijzen op het tekentalent dat in de familie Boon op overtuigende wijze aanwezig is. Tjalie Robinson is namelijk de vader van Rogier Boon, illustrator/tekenaar van naam, die in het uitbeelden van Indische tafereeltjes en situaties zijn weerga in Nederland nauwelijks heeft gevonden. Of het zou Eppo Doeve moeten zijn geweest. In de hoogtijdagen van het blad Tong Tong (1965-1970) was hij de man, die het blad op eminente wijze illustreerde, waarbij vooral zijn kleurrijke en gestileerde omslagen extra vermeld dienen te worden. Ook hij zal, naast zijn vader, in de annalen genoemd moeten worden als ‘Indisch’ tekenaar.

Willie en Joe, de prototypen van de Amerikaanse cartoonist Bill Mauldin.