Indische Letteren. Jaargang 7

[p. 187]

De geschiedschrijving van de Indisch-Nederlandse literatuur uit de negentiende en twintigste eeuw
Peter van Zonneveld

De literatuurgeschiedschrijving, die zich lange tijd schuilhield voor de terreur van de literaire theorie, staat weer volop in de belangstelling. Wat de geschiedschrijving van de Nederlandse letterkunde betreft, is er de laatste jaren een levendige discussie gevoerd, waarbij de bijdragen van Schenkeveld, Van den Berg en Grootes het meest vruchtbaar zijn gebleken.¹ Drie dingen vallen daarbij op. Allereerst heerst er onvrede met de traditionele literatuurgeschiedenissen, die bestaan uit een chronologisch geordende opsomming van werken per auteur, waarbij het waarde-oordeel niet wordt geschuwd. Bovendien toont men zich niet gelukkig met theoretische modellen die in de praktijk onuitvoerbaar blijken. Ten slotte ziet men de noodzaak in om te komen tot een nieuwe vorm van literatuurgeschiedenis, hoe gebrekkig en voorlopig ook.

In het algemeen wordt er meer aandacht gevraagd voor de socioculturele en economische kanten van de literatuur, en voor de verschillende functies van literatuur. Met meer nadruk wordt gewezen op het gehele literaire bedrijf, van produktie tot receptie. Drukkers, uitgevers, boekhandels, uitleenbibliotheken, leesgezelschappen, concrete lezers worden met name genoemd. Er is gewezen op de belangrijke rol van kranten en tijdschriften, rederijkerskamers en literaire genootschappen. Wat de literatuur zelf betreft: het gaat niet langer om de gecanoniseerde literatuur, maar ook om meer marginale tekstsoorten, van gelegenheidsgedichten tot almanakliteratuur, van kinder- en jeugdliteratuur tot ontspanningsliteratuur.

Grootes pleit voor een historische aanpak. Men dient niet uit te gaan van wat eeuwigheidswaarde heeft, maar van wat in een bepaalde tijd als literatuur functioneerde. Een levensgroot probleem vormen de relaties tussen literatuur en maatschappij. Welke zijn dat en hoe beschrijf je die? Grootes bekijkt een aantal recente Duitse literatuurgeschiedenissen en vindt daarbij een vijftal gemeenschappelijke kenmerken. Ten eerste: ze streven niet naar de volledigheid van een naslagwerk, maar kiezen voor een exemplarische aanpak. Ten tweede: ze oriënteren zich

1 Schenkeveld 1984; Van den Berg 1986 en 1991; Grootes 1989.

[p. 188]

op de sociale geschiedenis, maar kennen aan de literatuur daarbinnen een eigen status toe. Ten derde: de ‘achtergrond’ en de intern-literaire ontwikkelingen worden in afzonderlijke hoofdstukken gepresenteerd. Ten vierde: men hanteert ‘het literaire leven’ als een kern-concept, maar dit bepaalt toch niet de compositie van de verschillende werken. Ten vijfde: meestal worden de literaire genres gehanteerd als stramien voor de indeling, waarbij het vooral gaat om de communicatieve, sociale functie.

Wat is de betekenis van dit alles voor de geschiedschrijving van de Indische literatuur van de negentiende en twintigste eeuw? Hoe bruikbaar zijn, om te beginnen, die vijf punten van Grootes? Een exemplarische aanpak lijkt ook voor de Indische letteren onontkoombaar, zeker wanneer het begrip literatuur ruim wordt opgevat. Wat het tweede punt betreft: de Indische literatuur is niet louter een verzameling documenten met sociologische betekenis; ook het literaire karakter moet aandacht krijgen. Ten derde: het idee om aan elke periode steeds een historische inleiding met sociologische gegevens en historische ontwikkelingen vooraf te laten gaan, lijkt heel zinvol, omdat daarmee voorkomen wordt dat geschiedenis en literatuur teveel door elkaar gaan lopen. Voor het vierde punt geldt, dat de Indische literatuur zowel in Nederland als in Indië functioneerde; het kan toch niet de eerste taak van de ‘Indische’ literatuurhistoricus zijn om het literaire leven in patria uitbundig te gaan beschrijven. Die genres tenslotte lijken een handig, maar zeker niet zaligmakend criterium; men kan zich ook een andere indeling voorstellen. Met die vijf punten kunnen we dus redelijk uit de voeten.² Maar hoe moet je je een handboek van de Indisch-Nederlandse letterkunde, opgezet volgens bovenstaande inzichten, nu concreet voorstellen?

Wat de periodisering betreft, liever een historisch-politieke dan een strikt literaire afbakening. Mogelijke grenzen zijn: het einde van het Engels tussenbestuur in 1816, de invoering van het Cultuurstelsel in 1830, de ontsluiting voor het particulier initiatief in 1870 (samen met de opening van het Suez-kanaal in 1869), de invoering van de ethische politiek in 1900, de Japanse bezetting in 1942, de strijd om de onafhankelijkheid vanaf 1945, het definitieve afscheid in 1950 (na die datum kan er immers geen sprake meer zijn van koloniale literatuur) en het optreden van de ‘tweede generatie’ vanaf 1983.

Elk hoofdstuk zou moeten beginnen met een inleidende paragraaf met politieke en sociologische gegevens: over het bestuursapparaat, de samenstelling van de bevolking, de positie van Europeanen, Indo-Europeanen en Indonesiërs, over de belangrijkste gebeurtenissen (zoals de Java-oorlog en de Atjeh-oorlog) en over andere zaken die van belang zijn voor de daarna te bespreken literatuur (zoals bij voorbeeld de ‘pacificatie’ van Celebes en Bali).

Ook zou in elk hoofdstuk, gericht op een bepaalde periode, aandacht

2 Van Zonneveld 1990, 43-44.

[p. 189]

moeten worden besteed aan het culturele leven en het literaire bedrijf. Wat gebeurde er op het gebied van het toneel?³ Hoe ontwikkelde zich het genootschapsleven?⁴ Wanneer ontstonden de negentiende-eeuwse rederijkerskamers en welke rol speelden ze?⁵ Wat valt er te zeggen over drukkers, uitgevers en boekhandels?⁶ Hoe stond het met de bibliotheken?⁷ De leesgezelschappen?⁸ Hoe zag de inhoud van de leestrommel er uit?⁹ Wat was de rol van de pers en de literaire kritiek in Indië?¹⁰

In ieder hoofdstuk dient de intern-literaire ontwikkeling beschreven te worden, compleet met de dominante genres en de dominante literaire stromingen. Aanvankelijk zijn het vooral de reisverhalen die de aandacht trekken: van Maurits Ver Huell tot Johannes Olivier.¹¹ Omstreeks 1850 verschijnen er almanakken als Lakschmi en Warnasarie en een tijdschrift als Biäng-Lala waarin zich de Romantiek manifesteert: zowel wat de historische novelle als de romantische liefdespoëzie betreft.¹² Na 1860, maar vooral na 1870, komt de Indische roman opzetten: van idealistisch tot realistisch en naturalistisch, met de daaraan gekoppelde verschuivingen in de vertelwijze.¹³

De minder specifiek-literaire genres vragen in elke periode om een afzonderlijke behandeling. Ego-documenten zijn daarbij van bijzonder belang: van wat Nicolette Peronneau van Leyden noteerde over haar verblijf in Indië in de periode 1817-1820, tot het dagboek van L.F. Jansen, dat de jaren 1942-1945 bestrijkt.¹⁴ De kinder- en jeugdliteratuur, zo vaak een betrouwbare spiegel van de mentaliteit van de ouders, mag in geen enkel tijdvak ontbreken.¹⁵ En wat de ontspanningsliteratuur betreft: een avonturenroman als De Gouden Lotus van D.F. van der Pant zal wel nimmer in aanmerking gekomen zijn voor een literaire prijs, maar zulke boeken zeggen veel over hoe het toeging in de koloniale samenleving.¹⁶

Iedere literatuurgeschiedenis vraagt om een rode draad, die al die uiteenlopende gegevens bijeenhoudt. E.M. Beekman heeft het wezen van de Indische literatuur omschreven als de historische en psychologische confrontatie tussen Oost en West.¹⁷ Dat lijkt me het juiste uitgangspunt. Welke visie wordt er gegeven op de samenleving? Wat wordt er gezegd over de verschillende bevolkingsgroepen en het beeld dat zij van elkaar hebben? De meeste Europeanen accepteerden hun aanwezigheid in de Oost als iets vanzelfsprekends. Anderen waren daar minder zeker van. Gedurende het hele tijdvak waar het hier om gaat, zijn er kritische geluiden over het koloniale bewind te vernemen. Bovendien is er sprake van een zich wijzigende visie op de Indonesiërs. Wanneer verandert hun rol van bijfiguur tot hoofdpersoon? En gaat het daarbij om regenten of om koelies? Wat wordt er gezegd over de Chinezen en Arabieren? Hoe komt de positie van de Indo-Europeanen uit de verf? Hoe ontwikkelen zich de man-vrouw-relaties (homoseksualiteit lijkt in de Indische letteren nauwelijks een rol van betekenis te spelen).¹⁸ Het is niet uitgesloten dat zich in de visie op de Indonesische

3 Van den Berg 1880.

4 Der Kinderen 1878.

5 Van Zonneveld 1992.

6 De Haan 1922, 135-136.

7 De Haan 1922, 136-137.

8 Uit Tromp 1986 blijkt, dat verschillende leesgezelschappen intekenden op het tijdschrift Biäng-Lala. De Haan 1922 vermeldt: ‘Maar in 1859 bestonden er reeds zooveel leesgezelschappen, dat de boekenverkoop er onder leed’ (p. 137).

9 De Haan 1922 vermeldt als vermoedelijke uitvinder van de leestrommel de boekhandel Van Lange en Co, in 1855 (p. 137). Zie ook Colijn 1912, 378.

10 Termorshuizen 1988.

11 Heemskerk 1992.

12 Tromp 1987.

13 Bel 1988.

14 Naber 1938; Jansen 1988.

15 Buur 1992 levert een voortreffelijk uitgangspunt voor nader onderzoek.

16 Amsterdam-Soerabaia 1931.

17 Beekman 1985, XII.

18 Van Zonneveld 1988.

[p. 190]

[p. 191]

natuur veranderingen voordoen, die ook in ruimer verband enige aandacht verdienen.¹⁹

Ten slotte wil ik nog een aantal specifieke problemen aanstippen. Wat doe je met de geografische variatie? De enorme diversiteit van de Indonesische archipel weerspiegelt zich in de Indische literatuur. Er is iets voor te zeggen om bij voorbeeld, per periode, alle boeken over Deli samen te bespreken, een afzonderlijke paragraaf aan Atjeh te wijden en ook Celebes een eigen behandeling te gunnen. Dat zou betekenen dat het werk van één auteur in meerdere paragrafen aan de orde komt. Oude glorie (1935) van Marie van Zeggelen is een historische roman over Atjeh; haar verhalenbundel Onderworpenen (1908) en haar boek De Hollandsche vrouw in Indië (1910) gaan beide over Celebes. Een geografische ordening valt moeilijk te combineren met een genre-indeling, al is het niet onmogelijk: Tjoet Nja Din (1948) van M.H. Székely-Lulofs is tenslotte óók een historische roman over Atjeh.

Dat historische element roept weer een ander probleem op. Wat is belangrijker: de tijd waarin het verhaal zich afspeelt of het jaar waarin het boek gepubliceerd is? Een groot deel van de Indische letteren bestaat uit terugblikken. Friedericy schreef na de oorlog over het Celebes van daarvoor; Maria Dermoût legde in de jaren vijftig het leven op de Molukken uit het begin van deze eeuw vast. De publikatiedatum moet het doorslaggevende criterium zijn. Heren van de thee van Hella S. Haasse verscheen in 1992; net als Uit de suiker in de tabak (1885) van Daum speelt het zich af op Java, in de laatste decennia van de vorige eeuw. Toch zal niemand beide boeken in één hoofdstuk besproken willen zien.

Wat de literaire kritiek betreft, bestaat er een groot onderscheid tussen Indië en Nederland. Een omstreden boek als Het leven in Nederlandsch-Indie van Bas Veth leverde sterk uiteenlopende reacties op.²⁰ Het werk van Daum werd door lezers in Indië ervaren als een juiste weergave van de toenmalige werkelijkheid; om daar een uitspraak over te kunnen doen konden de meeste critici in het moederland slechts afgaan op wat zij nog meer aan Indische romans gelezen hadden.²¹

De beste definitie van de Indisch-Nederlandse letterkunde is nog steeds de ondertitel van Rob Nieuwenhuys' Oost-Indische Spiegel: ‘Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden’.²² Indisch-Nederlandse literatuur is in het Nederlands geschreven literatuur over Indonesië; dat is naar mijn mening het enige criterium om het terrein af te baknen.²³ Ik geloof niet dat het mogelijk is, het ‘bijzondere karakter’ van de Indische literatuur nader te definiëren op de manier zoals Nieuwenhuys en Termorshuizen dat hebben gedaan, al was het alleen maar omdat schrijvers die nooit in Indië zijn geweest, zoals Van Lennep, Potgieter en Hofdijk, toch hun bijdrage aan de Indische letteren hebben geleverd; het feit dat het Indische element in de Nederlandse literatuur in het verleden minder aandacht heeft gekregen, doet daarbij niet ter-

19 Beekman 1990.

20 Vollebregt 1990.

21 Bel 1988.

22 Nieuwenhuys 1978.

23 Daarom is ook de geschiedenis van het Nederlands in Indië van belang (Groeneboer 1992).

[p. 192]

zake.²⁴ Dit alles neemt niet weg dat de Indische letteren heel goed in een comparatistisch perspectief kunnen worden geplaatst; ze vragen om een vergelijking met bij voorbeeld de Engelse koloniale literatuur en de Indonesische literatuur.²⁵ Wie uitgaat van de hierboven gegeven definitie, zal ook geen moeite hebben om het werk van de zogenaamde ‘tweede generatie’ in de beschouwing te betrekken.²⁶ Een boek als Javaanse brieven (1992) van Kees Ruys, waarin Indonesië wordt beschreven op een wijze die los lijkt te staan van welk koloniaal verleden ook, valt evenzeer binnen die definitie. Dit betekent dat het einde van de Indische letteren nog niet in zicht is.

De toegenomen belangstelling voor de Indische literatuur uit zich in nader onderzoek van allerlei aspecten. De nieuwe gegevens die zo aan het licht komen, hebben een algemeen kader nodig. Zo kan een synthese ontstaan van wat nu bekend is. De inhoudsopgave van een - vooralsnog denkbeeldige - literatuurgeschiedenis laat zien waar zich ‘witte plekken’ bevinden. Dat helpt, omdat we een beeld krijgen van wat we nog niet weten, en begrijpen in welke richting de activiteiten van onze werkgroep zich in de toekomst moeten ontplooien.

24 Nieuwenhuys 1978; Termorshuizen 1990. Brom 1938 bespreekt Van Lennep, Potgieter en Hofdijk.

25 D'haen 1990; Salverda 1992.

26 Vermeulen 1988; Boukema 1992.

[p. 193]

Bibliografie

Beekman, E.M., ‘Preface to the Series’. In: Louis Couperus, The Hidden Force (Amherst 1985) VII-XII.

Beekman, E.M., ‘The custodial role of colonial literature. The case of nature writing’. In: Theo D'haen (red.), Herinnering, herkomst, herschrijving (Leiden 1990) 66-73.

Bel, Jacqueline, ‘Losbandigheid, geldzucht en goena-goena. De receptie van Indische romans in Nederland in de vorige eeuw’. In: Reggie Baay en Peter van Zonneveld (red.), Indisch-Nederlandse literatuur. Dertien bijdragen voor Rob Nieuwenhuys (Utrecht 1988) 129-147.

Berg, N.P. van den, Het tooneel te Batavia in vroegeren tijd (Batavia 1880).

Berg, W. van den, ‘Literatuurgeschiedenis en cultuurgeschiedenis’. In: Spektator. Tijdschrift voor neerlandistiek 16 (1986/1987) 29-40.

Berg, W. van den, ‘De “vorige eeuw”: bijna verleden tijd. Over de Noordnederlandse studie van de negentiende eeuw’. In: Colloquium over de beeldvorming rond de 19de eeuw in Vlaanderen. Balans en perspectief 1971-1991 (Gent 1991) 50-66.

Boukema, H.J., ‘Indisch-Nederlandse letterkunde’. In: Neerlandica extra muros 30 (1992) no. 1, 1-19.

Brom, Gerard, Java in onze kunst (Rotterdam 1931).

Buur, Dorothée, Indische jeugdliteratuur. Geannoteerde bibliografie van jeugdboeken over Nederlands-Indië en Indonesië, 1825-1991 (Leiden 1992).

Colijn, H. (red.), Neerlands Indië. Land en volk, geschiedenis en bestuur, bedrijf en samenleving (2 dln.; Amsterdam 1911-1912).

D'haen, Theo (red.), Herinnering, herkomst, herschrijving. Koloniale en postkoloniale literaturen (Leiden 1990). [Semaian 4]

Groeneboer, Kees, Djalan ke Barat - Weg tot het Westen. Het Nederlands voor Indië 1600-1950, een taalpolitieke geschiedenis (Leiden 1993).

Grootes, E.K., ‘De paradoxen van de literatuurgeschiedschrijving’. In: Spektator. Tijdschrift voor neerlandistiek 18 (1988/1989), 241-261.

Haan, F. de, Oud Batavia. Gedenkboek uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919. Tweede deel (Batavia 1922).

Heemskerk, Greetje, Jaap de Moor, Murk Salverda en Paul van der Velde, Uit menschlievendheid zoude ik Barbaar kunnen worden. Reizen in Azië 1770-1830. Schrijversprentenboek 32 (Amsterdam 1992).

Jansen, L.F., In deze halve gevangenis. Dagboek van mr dr L.F. Jansen, Batavia/Djakarta 1942-1945. Bezorgd en geannoteerd door G.J. Knaap (Franeker 1988).

[p. 194]

Kinderen, T.H. der, Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen gedurende de eerste eeuw van zijn bestaan 1778-1878 (Batavia 1878).

Naber, Johanna W.A., Onbetreden paden van ons koloniaal verleden 1816-1873. Naar nog onuitgegeven familie-papieren (Amsterdam 1938).

Nieuwenhuys, Rob, Oost-Indische Spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden (3e, bijgew. en herz. dr. Amsterdam 1978).

Salverda, Reinier, ‘The Indonesian connection. Dutch literature of the East Indies in comparative perspective’. In: Johan P. Snapper and Thomas F. Shannon (eds.), The Berkeley Conference on Dutch literature 1991 (Lanham, MD 1992) 1-25.

Termorshuizen, Gerard, P.A. Daum, Journalist en romancier van tempo doeloe (Amsterdam 1988).

Termorshuizen, Gerard, ‘De Indische bellettrie: een exotisch stiefkind binnen de literatuurgeschiedenis’. In: Traditie en progressie. Handelingen van het 40ste Nederlands Filologencongres ('s-Gravenhage 1990) 249-256.

Tromp, Inge M., ‘Biäng-Lala, Indisch leeskabinet tot aangenaam en gezellig onderhoud, 1852-1855’. In: Indische Letteren 2 (1987) no. 3, 101-115. (Op basis van haar veel uitvoeriger doctoraalscriptie RU Leiden 1986.)

Vermeulen, Frank, ‘De Indische mythe’. In: Indische Letteren 3 (1988) no. 4, 219-234.

Vollebregt, Annemarie, ‘De incarnatie van de ellende. Het Leven in Nederlandsch-Indië van Bas Veth als retorisch betoog’. In: Indische Letteren 5 (1990) no. 1, 3-18; ‘De incarnatie van de ellende (2), De receptie van Het Leven in Nederlandsch-Indië van Bas Veth in Indië in 1900’. In: Indische Letteren 5 (1990) no. 3, 131-142.

Zonneveld, Peter van, ‘De toekomst van tempo doeloe. Iets over de studie van de Indische letteren’. In: Reggie Baay en Peter van Zonneveld (red.), Indisch-Nederlandse literatuur. Dertien bijdragen voor Rob Nieuwenhuys (Utrecht 1988) 9-17.

Zonneveld, Peter van, ‘Indisch-Nederlandse literatuur: problemen en taken’. In: Theo D'haen (red.), Herinnering, herkomst, herschrijving. Koloniale en postkoloniale literaturen (Leiden 1990) 35-44.

Zonneveld, Peter van, ‘“Het altaar van de kunst brandt veilig onder palmen”. Rederijkerskamers in Nederlands-Indië omstreeks 1850’. In: Indische Letteren 7 (1992) no. 3, 109-114.

Peter van Zonneveld is sinds 1975 docent moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden. Houdt zich vooral bezig met negentiende-eeuwse literatuur en Indisch-Nederlandse letterkunde. Is redacteur van Indische Letteren.