Indische Letteren. Jaargang 7

[p. 175]

De geschiedschrijving van de Indisch-Nederlandse literatuur uit de Compagniestijd: taak en problemen
Bert Paasman

I.

De taak van de literatuurhistoricus is de laatste decennia fors uitgebreid. Niet langer staan de ‘erkende auteurs’ en hun meesterwerken centraal, maar het gehele literaire leven (het literaire bedrijf) - of, in termen van de hoogleraar Moderne Letterkunde Wim van den Berg, de gehele communicatiesituatie waarbinnen de literatuur wordt geproduceerd en gerecipieerd.¹ Van auteur tot lezer dus, inclusief de instituties en organisatievormen van het literaire circuit: 1. de literaire associatievormen aan de auteurszijde (rederijkerskamers, academies, schouwburgen, kunsten dichtgenootschappen, maatschappijen en salons); 2. de organisatie van produktie en distributie (copiisten, drukkers, uitgevers, boekhandel en bibliotheekwezen); 3. distributiekanalen en dragers van normen (onderwijs en media); 4. organisatievormen aan de zijde van de consument (leesgezelschappen, leesbibliotheken, leesportefeuilles of leestrommels).

Bovendien beperkt de literatuurhistoricus nieuwe stijl zich niet meer tot de eliteliteratuur, maar houdt hij/zij zich ook bezig met burger- en volksliteratuur, zelfs met lectuur. Marginale tekstsoorten als almanakken, moppen- en raadselboeken, preken, volksboeken, ontspanningslectuur, feuilletons, pamfletten, liedjes, stripboeken, kinderboeken, gelegenheidsteksten en nog veel meer, zijn object van serieus onderzoek geworden.

Behalve met de op schrift gestelde literatuur houdt de onderzoeker zich, al of niet in samenspel met de cultureel-antropoloog, bezig met de orale literatuur.

Tenslote worden buiten de gepubliceerde teksten ook de voor privégebruik bestemde egodocumenten (brieven, confessies, dagboeken e.d.) in het onderzoek betrokken - al was het maar om ze met gepubliceerde teksten te vergelijken, of om mentaliteit en ideeën van de auteurs op het spoor te komen.

1 Van den Berg 1986/1987.

[p. 176]

Bij het beschrijven van een zodanig uitgebreid onderzoeksobject zal hèt grote probleem ongetwijfeld zijn om de ongelijksoortige resultaten van veelsoortige deelonderzoeken tot een zinvolle literatuurgeschiedenis te synthetiseren.

Een excurs naar de huidige theoretische discussie over de literatuurgeschiedschrijving levert hiervoor echter nauwelijks pasklare oplossingen op. Integendeel, volgens prominente zegslieden verkeert deze discussie thans in een impasse.² Het nieuwe handboek onder hoofdredactie van de hoogleraar Letterkunde van de Renaissance M.A. Schenkeveld-van der Dussen, getiteld Nederlandse literatuur: een geschiedenis (te verschijnen in 1993),³ maakt van de nood een deugd: het bevat een groot aantal essay-achtige hoofdstukjes, geschreven door specialisten, waardoor de heterogeniteit van concepties en benaderingen niet verdoezeld wordt, maar benadrukt als de rijkdom van de huidige vakbeoefening. Als een postmodernistische aanpak zelfs.⁴ Een groot aantal bijzondere letterkundige voorvallen, chronologisch gerangschikt, vormt de uitgangspunten voor deze ‘vlootschouw’. In dit project krijgen ook enkele ‘incidenten’ uit de Indisch-Nederlandse letterkunde een plaats.⁵

Toch moet de hoop op systematische geschiedschrijving niet opgegeven worden. Enerzijds is een ieder overtuigd dat bevredigende geschiedschrijving niet kan en anderzijds dat deze toch moet - desnoods wat minder bevredigend. De gigantische hoeveelheid disparate gegevens die de vakbeoefening produceert moet onder een algemeen gezichtspunt worden herordend, aldus de hoogleraar Historische Letterkunde Eddy Grootes.⁶

Wat er ontbreekt is overeenstemming over zo'n richtinggevend historisch concept, hoewel bijna iedereen de literatuur beschrijven wil binnen de sociale en culturele context van de tijd waarin deze gefunctioneerd heeft.⁷

2 Schenkeveld-van der Dussen 1990, 30; Van den Berg 1986/1987 en Grootes 1988/1989 wijzen erop dat ook de buitenlandse literatuurhistorici zo'n crisis kennen en talloze pogingen in het werk stellen om een zinvolle uitweg te vinden.

3 Te verschijnen bij: Martinus Nijhoff te Leiden.

4 Schenkeveld-van der Dussen 1990, 30-33.

5 Aan bod zal komen werk van Wouter Schouten, Dirk van Hogendorp, Multatuli, Daum e.a.

6 Grootes 1988/1989, 241. Grootes varieert de uitspraak van H. van Gorp: dat het zou moeten kunnen en toch echt niet kan (Van Gorp 1985, 245).

7 Er moet een aanvaardbaar evenwicht gevonden worden tussen de beschrijving van de relaties met de sociaal-culturele werkelijkheid enerzijds en de beschrijving van de intern-literaire ontwikkelingen anderzijds. De literatuur-historicus zou aldus licht moeten werpen op de functie van literatuur binnen het gehele sociaal-culturele communicatiesysteem in het verleden, aldus Grootes.

II.

Nu de taak en de problemen van de geschiedschrijver van de Indisch-Nederlandse literatuur uit de Compagniestijd. Hoewel Rob Nieuwenhuys en anderen een ruime interpretatie aan het begrip literatuur gegeven hebben, en met name Nieuwenhuys ook de Oostindische samenleving waarbinnen de teksten functioneerden in beeld gebracht heeft,⁸ kan men niet zeggen dat deze geschiedschrijving voldoet aan de recentelijk geformuleerde wensen. Hetgeen uiteraard de grote waardering voor de Oost-Indische spiegel onverlet laat. Hoe zou dan een nieuw (per definitie voorlopig en onvolmaakt) handboek over die literatuur er in concreto uit kunnen zien; praktisch geformuleerd, welke doelen zou de schrijver zich in ieder geval moeten stellen, en welke moeilijkheden zouden zich bij een dergelijke opzet voordoen?

8 Nieuwenhuys 1978 en 1986. Behalve de Oost-Indische spiegel geven ook verschillende studies en essays, alsmede de fotoboeken, een beeld van de Indische samenleving. Zie hierover: Baudet 1982; Van den Berg 1989.

[p. 177]

Wanneer we (in aansluiting op de suggesties van Wim van den Berg en Eddy Grootes) het gehele communicatiesysteem van de Indisch-Nederlandse literatuur willen beschrijven, met de factoren die het literaire leven bepaald kunnen hebben en de functies die de literatuur gehad kan hebben, zullen we tenminste aandacht moeten besteden aan:

a.	de (relaties met de) sociaal-culturele geschiedenis;
b.	de instituties en organisatievormen;
c.	de intern-literaire ontwikkelingen;
d.	de genres en de thematiek.

Ik zou nu heel systematisch deze vier punten op moeilijkheden kunnen doornemen, maar de wezenlijke problemen komen onder alle punten voor. Daarom zal ik die problemen als uitgangspunt nemen.

1. Het dubbele literaire circuit

Het eerste en niet-geringe probleem dat zich voordoet is dat de Oostindische literatuur niet alleen gefunctioneerd heeft binnen het zeer uitgestrekte VOC-gebied, maar vooral ook binnen de Republiek der Verenigde Nederlanden. Vaak in beide circuits. We zouden daarom zowel het sociaal-culturele leven in Oost-Indië - met alle verschillen tussen Batavia en andere vestigingen - moeten beschrijven, als dat in de Nederlanden. Hetzelfde geldt in principe voor de behandeling van de instituties, literaire ontwikkelingen, genres en thematiek. Eén troost: bij het beschrijven van het Nederlandse circuit kunnen we natuurlijk in hoofdlijnen steunen op de nationale literatuurgeschiedenis.

Enkele voorbeelden ter verduidelijking: 1. Gelegenheidsliteratuur bij heugelijke gebeurtenissen in Indië heeft uiteraard vooral in het Compagniesgebied zelf gefuntioneerd en nauwelijks in de Republiek. Reisliteratuur echter vooral in de Republiek (en in vertaling in geheel Europa); een belangrijke functie van die literatuur was juist Indië dichterbij te brengen. 2. De novelle Kraspoekol, of de droevige gevolgen van eene te verre gaande strengheid jegens de slaaven (1780) door Willem van Hogendorp, was bedoeld om de slavenmeesters (vooral de -meesteressen) in Indië tot een menselijker behandeling van de slaven te bewegen; het toneelspel Kraspoekol of de slaavernij (1800) door Dirk van Hogendorp om in de (Bataafse) Republiek de aandacht te vestigen op de corrupte mentaliteit van de VOC-dienaren in Indië en om te pleiten voor afschaffing van slavenhandel en slavernij.

We zullen ons bij de behandeling van de koloniale literatuur steeds moeten afvragen wáár deze geconcipieerd is, waar geschreven, gedrukt, gedistribueerd, gelezen en bediscussieerd. Niet alleen een twintigste-eeuws werk als Du Perrons Land van herkomst had een verschillende receptie in Nederland en in Indië, ook werken uit de Compagniestijd beleefden zo'n dubbele ontvangst. Willem van Hogendorps novelle werd in Batavia uitgegeven. De weinige lezers in Nederland zullen met

[p. 178]

andere ogen, waarschijnlijk: vochtiger ogen, het verhaal over de slavenmishandeling en amok gelezen hebben dan die in Batavia.

2. De discontinuïteit

In tegenstelling tot de Nederlandse situatie is de Oostindische er één van grote discontinuïteit wat betreft literaire ontwikkelingen. Met andere woorden, er is geen Oostindische culturele en literaire traditie in de VOC-tijd. Tenminste wat de Europese (dat wil zeggen koloniale) literatuur betreft; de Aziatische en Euraziatische (of Mestiese) culturen hadden die (dikwijls orale) traditie natuurlijk wel. Pas in de loop van de negentiende eeuw zal zich een eigen koloniale literaire traditie beginnen te ontwikkelen.

Een continue ontwikkeling van Renaissance tot Romantiek is alleen voor Europa (en dan nog in een grote diversiteit) te beschrijven, de bijbehorende literaire theorieën en vormgevingsprincipes incluis. Periodisering van Indisch-Nederlandse literatuur op strikt literaire gronden lijkt dan ook weinig zinvol; de literatuur van de zeventiende en achttiende eeuw kan mijns inziens vooalsnog beter op historische gronden als de literatuur van de Compagniestijd aangeduid worden. Weliswaar treft men in de Oostindische literaire canon werken aan die men respectievelijk als renaissancistisch, classicistisch, verlicht of romantisch kan karakteriseren, maar de intertextuele en andere verbanden zullen in Nederland gezocht moeten worden.

Natuurlijk hangt deze culturele discontinuïteit samen met de sociale: vele Europese inwoners van Batavia en andere Compagnies-vestigingen waren passanten. Na afloop van hun diensttijd of nadat ze voldoende fortuin hadden gemaakt, keerden ze in patria terug. Ook in de Oostindische samenleving waren de Aziatische en Euraziatische bevolkingsgroepen de continue factoren, maar zij namen geen deel aan de koloniale literatuur.

Ook hier enkele voorbeelden: 1. Jan de Marres stededicht Batavia (1740), waarin stad en ommelanden bezongen worden, hoort in een eeuwenoude Europese traditie thuis van lofdichten op steden, stromen en buitenplaatsen. 2. Onno van Zwier van Harens toneelstuk Agon, sulthan van Bantam (1769) in de al even Europese traditie van de tragedie.

Anders schijnt het gesteld met de thematiek. Het is opvallend dat er van het eind van de zestiende tot het begin van de negentiende eeuw, van Jan Huygen van Linschoten, via Nicolaas de Graaff tot en met Jacob Haafner en Johannes Olivier, continu aandacht is voor aspecten van de koloniale samenleving: de relatie man - vrouw, blank - gekleurd, de sociale en arbeidsverhoudingen (met name de slavernij) en de zeden (weelde, opvoeding, sexualiteit). Continuïteit en intertextualiteit zijn onmiskenbaar aanwezig, maar - opnieuw - nauwelijks in de kolonie en vooral in het Nederlandse circuit. De Indisch-Nederlandse literatuur

[p. 179]

uit de Compagniestijd lijkt daarom met recht literatuur genoemd te kunnen worden met een Nederlandse vormgeving en een Indische stofkeuze, eerder dan met een Indische thematiek.

De Nederlandse traditie is eveneens bepalend voor de literaire natuurbeschrijving: Oostindische natuur en landschappen zijn vrijwel niet gethematiseerd, hooguit zakelijk beschreven. Waren er soms geen indrukwekkende vulkanen, mystieke tempels, liefelijke sawahs in de zeventiende en achttiende eeuw? In de Republiek overheersten echter topische beschrijvingen van dichterlandschappen en was nauwelijks sprake van reële natuur,⁹ en in het algemeen kan men zeggen dat ook in de Indisch-Nederlandse literatuur tot ver in de negentiende eeuw dit Westerse dichterlandschap blijft overheersen: Java, bevolkt door Griekse en Romeinse goden, faunen en nimfen, met als enige Indische couleur locale een pisangboom of een klapperpalm. Na de verzuchting van Nicolaas Beets dat hij node de literatuur met een ‘tint van het Indische Oosten’ miste, zette een schoorvoetende verandering in.¹⁰

Een grote discontinuïteit was er in instituties en organisatievormen van het literaire leven. Er is vóór de negentiende eeuw geen traditie van hogere onderwijsinstellingen; het bleef bij kortstondige pogingen om een Latijnse School of een Theologisch Seminarium in stand te houden.¹¹ De Bataviase schouwburg (gesticht nadat de Amsterdamse al meer dan een eeuw bestond) was evenmin een langdurig en florissant bestaan beschoren; de schouwburg heeft dan ook geen toneelschrijvers om zich heen verzameld.¹² Rederijkerskamers en dichtgenootschappen hebben niet bestaan, zij het dat omstreeks 1710 rond de persoon van de VOC-koopman Johan Josua Ketelaar een soort literaire sociëteit bestaan heeft, ‘Suum Cuique’ (elk het zijne).¹³ Pas in het laatste kwart van de achttiende eeuw werd een geleerde maatschappij, het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen opgericht (1778), maar na een hoopvol begin leidde het een tamelijk kwijnend bestaan tot in het Engelse Tussenbewind.¹⁴

9 Pas omstreeks 1790 geeft Elisabeth Maria Post literaire beschrijvingen van de reële natuur, zoals in haar briefroman Het land (de Utrechtse heuvelrug en het rivierenlandschap) en in de briefroman Reinhart, of natuur en godsdienst (de tropische natuur van Guyana). Een uitzonderlijke beschrijver van de Indische flora en fauna is uiteraard Georg Rumphius. Zie: Beekman 1990.

10 Nieuwenhuys 1978, 130-135.

11 De Haan 1922-1923, dl. 2, 227-295. De Haan besteedt ook aandacht aan instellingen buiten Batavia, o.a. op Ceylon en op de Molukken.

12 Van den Berg 1904. Eén curieuze uitzondering: de VOC-employé Pieter de Vries schreef een verheerlijkend toneelstuk Jan Pietersz. Coen dat in 1762 in Batavia opgevoerd werd (en gevolgd door een ballet).

13 Du Perron heeft in de 2e druk van De muze van Jan Companjie op het bestaan van dit gezelschap gewezen. Hij was door J.Th. Vermeulen op het bestaan van het Suum Cuique-handschrift (in het bezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden) attent gemaakt. Karel Bostoen wijdde onlangs aandacht aan ‘Suum Cuique’ (Bostoen 1992).

14 Der Kinderen 1878; Snelders 1979 en Zuiderweg 1991. Van groot belang was evenwel de stichting van de genootschapsbibliotheek en de aanleg van een oudheidkundig en natuurhistorisch kabinet, die in zekere zin gezien kunnen worden als de basis van de Nationale Bibliotheek en het Nationaal Museum van Indonesië. In dezelfde tijd, ook wel de Indische Verlichting genoemd, werd de eerste Vrijmetselaarsloge gesticht.

3. Censuur

Een andere institutie, de VOC-censuur en onvrije drukpers, heeft daarentegen zeer continu gewerkt. De censuur was streng, zelfs privé-post werd gecontroleerd. Het Compagnies-belang mocht op geen enkele manier geschaad worden. Kranten, mercuren, spectatoren, satirische en andere tijdschriften kregen dan ook geen kans - uitgezonderd onschuldige almanakken. De eerste krant, Bataviase Nouvelles, werd door de Heren XVII na twee jaar verboden (1746). Pas dertig jaar later kwam er een ongevaarlijke opvolger, het Vendutienieuws (een advertentieblad). In 1810 verscheen onder Willem Daendels de Bataviasche koloniale Courant - maar wel onder strenge censuur.¹⁵ De drukpers was in Compagnieshanden, en in handen van het van de Compagnie afhankelijke Stadsbestuur

15 De Haan 1922-1923, dl. 2, 287-295; Hoogerwerf 1990.

[p. 180]

Titelpagina van J. Steendams Zeede-sangen (1671; exempl. New York Public Library). Geen kwaad woord over de Loffelijke Compagnie.

[p. 181]

en vormde géén stimulerende factor in het literaire bedrijf.¹⁶

De boekhandel floreerde niet, integendeel het ziet ernaar uit dat Europese boeken voornamelijk als reisbagage meegebracht werden en nauwelijks als handelswaar. De eigen koloniale publikaties waren gelegenheidsdrukwerkjes, overheidsberichtgeving (vooral verordeningen), schoolboekjes en kerkelijke publikaties.¹⁷ Voorzover er sprake was van literatuur gaat het vrijwel altijd om VOC-welgevallige gelegenheidsteksten: lofprijzingen op aanstellingen van hoge bestuurders, op hun roemruchte daden, op huwelijken, geboorten en sterfgevallen van de elite. Is er nooit VOC-onwelgevallige literatuur geschreven?

Een interessante casus ter overweging. Omstreeks 1670 verbleven er ten minste drie dichters in Batavia. Een van hen was de vader van het Weeshuis aldaar, Jacob Steendam. Hij schreef het oudste literaire werk dat de goedkeuring van de censor vermocht weg te dragen: de Zeedesangen voor de Batavische jonkheyt, gedrukt te Batavia in 1671. Er staat dan ook geen onvertogen woord in deze stichtelijke bundel. De tweede, Matthijs Cramer, schreef eveneens een stichtelijke bundel, maar met een aantal aantrekkelijke, want pittige hekelingen van de koloniale zeden: de laster, trots, jaloezie, drankzucht en onkuisheid. Dit werk, D'Indiaeme tyfferboom, werd in Amsterdam uitgegeven (1670), buiten bereik van de censor. De derde is de ‘verdwaalde rederijker’ Laurens van Elstland. Zijn werk is niet gepubliceerd en werd onlangs in handschrift teruggevonden.¹⁸ Het bevat ook dichterlijke zedenkritieken en men mag rustig aannemen dat dit werk de censuur niet gepasseerd zou zijn. Heeft het in het literaire leven van Batavia een rol gespeeld, bijvoorbeeld doordat de gedichten in kleine kring in handschrift circuleerden of voorgedragen zijn?

De onvrije drukpers in Oost-Indië heeft destijds contraproduktief gewerkt en bemoeilijkt nog heden de reconstructie van het literaire leven aldaar. De vragen dringen zich op: welke teksten zijn vanwege de Indische censuur ongepubliceerd gebleven, of in het Nederlandse circuit uitgekomen? En is er misschien een ‘ondergrond circuit’ geweest? Welke Europese boeken waren te koop, te leen of ter inzage?

16 Ook het al evenzeer van de Compagnie afhankelijke kerkbestuur heeft tijdelijk zeggenschap over de drukpers gehad, en vormde evenmin een stimulerende factor in het literaire bedrijf.

17 Landwehr 1991, Smith Diehl 1990 en Van der Chijs 1875-1903.

18 Bostoen 1988 en Bostoen 1992.

III.

De hier door mij geschetste problemen zijn met vele andere uit te breiden; ik denk bijvoorbeeld aan de oraliteit, de meertaligheid, de grote geografische diversiteit, de Europees-Aziatische intertextualiteit en het aanzienlijke bronnenverlies. Ze zijn even zovele uitdagingen voor de literatuurhistoricus. Het klimaat is gunstig. Een overvloed van nieuw materiaal is beschikbaar: dankzij recente bibliografieën, zoals die over de VOC-publikaties (door John Landwehr / Peter van der Krogt¹⁹ en door Katharine Smith Diehl²⁰), over de periodieke pers in Indië (door E.J. Hoogerwerf²¹), over leermiddelen van de Nederlandse taal (door

19 Landwehr 1991.

20 Smith Diehl 1990.

21 Hoogerwerf 1990.

[p. 182]

Titelprent van M. Cramers kritische Tyfferboom (1670; exempl. UB Amsterdam). Buiten bereik van de VOC-censuur uitgegeven.

[p. 183]

Kees Groeneboer²²) en over het Indische kinderboek (door Dorothée Buur²³); dankzij een nieuwe, gedetailleerde inventaris op het rijke VOC-archief in het Algemeen Rijksarchief²⁴; dankzij talrijke nieuwe monografieën en tekstedities; dankzij binnen- en buitenuniversitaire werkgroepen met scripties, symposia en publikaties. De betere samenwerking met de Indonesische Nationale Bibliotheek en het Nationaal Archief tenslotte, maakt de noodzakelijke bronnenstudie aldaar thans minder moeilijk.

Om aan alle nieuwe desiderata te kunnen voldoen is onderzoek van velen nodig. Het werk begint pas, de uitspraak van pessimisten die de recente ‘Indische boekenweek’ als een definitief eindpunt van de belangstelling zagen, ten spijt. Onze Werkgroep heeft mijns inziens daarin een coördinerende en stimulerende functie. Indische Letteren moet open staan voor de discussie over theorie en praktijk van de Indisch-Nederlandse literatuurgeschiedschrijving en voor de (deel)resultaten ervan.

22 Groeneboer 1991.

23 Buur 1992.

24 Raben (ed.) 1992.

[p. 184]

Bibliografie

Baudet, H., ‘Schrijvers over Oost-Indië: een studie en een slotsom’, in: Rob Nieuwenhuys. Leven tussen twee vaderlanden. De engelbewaarder 7 (1982) 125-146.

Beekman, E.M. (ed.), Fugitive dreams. An anthology of Dutch colonial literature (Amherst 1988).

Beekman, E.M., ‘The custodial role of colonial literature. The case of nature writing’. In: Theo D'haen (red.), Herinnering, herkomst, herschrijving (Leiden 1990) 66-73.

Berg, Joop van den, ‘“Het beeld is compleet.” De fotoboeken van Rob Nieuwenhuys’. In: Indische Letteren 4 (1989) 67-79.

Berg, N.P. van den, Het toneel te Batavia in vroegeren tijd (Batavia 1880).

Berg, W. van den, ‘Literatuurgeschiedenis en cultuurgeschiedenis’. In: Spektator. Tijdschrift voor neerlandistiek 16 (1986/1987) 29-40.

Bostoen, Karel, ‘“Dat lyckent wel ongs dorp, seij arleveender boer en zag batavia...”, werk van Laurens van Els(t)land, zeventiende-eeuws Indisch-Nederlands dichter’. In: Indische Letteren 3 (1988) 185-211.

Bostoen, Karel, ‘Rederijkerij te Batavia’. In: De zeventiende eeuw 8 (1992) 107-114.

Boukema, H.J., ‘Indisch-Nederlandse letterkunde’. In: Neerlandica extra muros 30 (1992) no. 1, 1-19.

Buur, Dorothée, Indische jeugdliteratuur. Geannoteerde bibliografie van jeugdboeken over Nederlands-Indië en Indonesië, 1825-1991 (Leiden 1992).

[p. 185]

Chijs, J.A. van der, Proeve eener Ned. Indische bibliographie (1659-1870) (3 dln.; Batavia 1875-1903). Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 37, 39:2, 55:3.

Cramer, Matthys, D'Indiaense tyfferboom: uyt-tijfferende verscheyden heylsame, nuttige en ziel bedenckende rymen (Amsterdam 1670) [UB Amsterdam].

D'haen, Theo (red.), Herinnering, herkomst, herschrijving. Koloniale en postkoloniale literaturen (Leiden 1990). Semaian 4.

Fokkema, Douwe en Elrud Ibsch, Literatuurwetenschap & cultuuroverdracht (Muiderberg 1992).

Gorp, H. van, ‘De utopie van een omvattende literatuurgeschiedschrijving. Of hoe het zou moeten kunnen en toch niet echt kan...’. In: Spiegel der letteren 27 (1985) 245-262.

Groeneboer, Kees, Het ABC voor Indië. Bibliografie van leermiddelen Nederlandse taal voor Nederlands-Indië (Leiden 1991).

Grootes, E.K., ‘De paradoxen van de literatuurgeschiedschrijving’. In: Spektator. Tijdschrift voor neerlandistiek 18 (1988/1989) 241-261.

Haan, F. de, Oud Batavia. Gedenkboek uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919 (3 dln.; Batavia 1922-1923).

Haren, Onno Zwier van, Agon, Sulthan van Bantam. Treurspel in vijf bedrijven. Ingeleid en geannoteerd door G.C. de Waard (2e herz. dr. Den Haag 1979). (Oorspr. uitg. 1769.)

Hogendorp, W. van, Kraspoekol, of de droevige gevolgen van eene te verre gaande strengheid, jegens de slaaven. Zedekundige vertelling (Batavia 1780). [UB Leiden]

Hogendorp, Dirk van, Kraspoekol of de slaaverny. (Een tafereel der zeeden van Neerlands Indiën) (Delft 1800). [UB Amsterdam]

Hoogerwerf, Evert-Jan, Persgeschiedenis van Indonesië tot 1942. Geannoteerde bibliografie (Leiden 1990).

Kinderen, T.H. der, Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen gedurende de eerste eeuw van zijn bestaan 1778-1878 (Batavia 1878).

Landwehr, John, VOC. A bibliography of publications relating to the Dutch East India Company, 1602-1800. Ed. by Peter van der Krogt (Utrecht 1991).

Nieuwenhuys, Rob, Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden (3e, bijgew. en herz. dr. Amsterdam 1978). (1e dr. 1972.)

Nieuwenhuys, Rob, ‘De Oost-Indische Spiegel, gespiegeld na dertien jaar’. In: Indische Letteren 1 (1986) 3-12.

Perron, E. du (ed.), De Muze van Jan Companjie. Overzichtelike verzameling van Nederlands-Oostindiese belletrie uit de Companjiestijd (1600-1780) (2e, herz. en verm. dr. Bandoeng 1948). (1e dr. 1939.)

Raben, R. (ed.), De archieven van de Verenigde Oostindische Compagnie (1602-1795) ('s-Gravenhage 1992).

Salverda, Reinier, ‘The Indonesian connection. Dutch literature of the East Indies in comparative perspective’. In: Johan P. Snapper and Thomas F. Shannon (eds.), The Berkeley Conference on Dutch literature 1991 (Lanham, MD 1992) 1-25.

Schenkeveld-van der Dussen, M.A., Retorica van onderzoek. Vormgeving en publiek van Nederlandse literatuurgeschiedenissen (Utrecht 1990).

Smith Diehl, Katharine, Printers and printing in the East Indies to 1850. I. Batavia (New Rochelle, NY, 1990).

[p. 186]

Snelders, H.A., ‘Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in de periode 1778 tot 1816’. In: Documentatieblad Werkgroep 18e-eeuw nr. 41-42 (febr. 1979) 62-90.

Steendam, Jacob, Zeede-sangen voor de Batavische jonkheyt: behelsende verscheyden bedenkelijke, en stichtelijke stoffen (Batavia 1671). [New York Public Library]

Termorshuizen, Gerard, ‘De Indische bellettrie: een exotisch stiefkind binnen de literatuurgeschiedenis’. In: Traditie en progressie. Handelingen van het 40ste Nederlands Filologencongres ('s-Gravenhage 1990) 249-256.

Zuiderweg, Adrienne, ‘Jacobus Cornelis Mattheus Radermacher (1741-1783). Een notabel wetenschapper te Batavia’. In: Indische Letteren 6 (1991) 161-177.

Bert Paasman is neerlandicus en universitair hoofddocent koloniale en postkoloniale literatuur aan de Universiteit van Amsterdam. Publiceerde over de Verlichting en over de Oost- en Westindische letteren. Is redacteur van Indische Letteren.