Indische Letteren. Jaargang 6

[p. 18]

Begin van Wouter Schoutens afscheidslied van Batavia (foto: KB Den Haag 75 E 59 fol. 13 recto).

[p. 19]

Wouter Schoutens ‘Papiere wicht’
De Oost-Indische Voyagie (1676)
Marijke Barend-van Haeften

Helaas wat komen niet all rampen
Op see den seeman aan te klampen

Zo luiden de dramatische openingsregels van een gedicht dat Wouter Schouten schreef bij een hoofdstuk van het eerste boek van zijn reisbeschrijving de Oost-Indische Voyagie uit 1676. Waarna hij vervolgt:

hoe schricklijck vloogh den oceaan
door tstormtempeest tot uit sijn kolcken
tot aan des hemels donckre wolcken
Hier moesten wij (naart scheen) vergaan¹

De Oost-Indische Voyagie werd nog niet in een moderne editie uitgegeven. Wel kreeg een kort fragment onder de titel Storm in de Indische oceaan een plaatsje in een aantal bloemlezingen. Samuel Kalff nam het op in zijn Oost-Indisch landjuweel uit 1902 en Rob Nieuwenhuys drukte het af in zijn twee bekende bloemlezingen uit de Indisch-Nederlandse letterkunde Wie verre reizen doet (1975) en Het laat je niet los (1985).

Bij de beschrijving die Nieuwenhuys in zijn handboek de Oost-Indische Spiegel geeft van geschriften die in de tijd van de ‘Loffelijcke Compagnie’ verschenen, staat hij uiteraard vrij uitgebreid stil bij de journalen en beschrijvingen van reizen naar de Oost. Jaarlijks zeilden, volgens hem, in de zeventiende en achttiende eeuw zo'n dertig schepen uit en op elke reis werd op elk schip een journaal bijgehouden. Drukkers deden hun best die journalen in handen te krijgen. Men kan zich dus voorstellen hoeveel boeken en boekjes er in die tijd zijn verschenen.

Veel literaire waarde kent men de journalen en ook de reisbeschrijvingen doorgaans niet toe. Desondanks komen ze in letterkundige overzichten aan de orde. Cd. Busken Huet vestigde er als eerste de aandacht op en oordeelde het nodig ze als een onderdeel der nationale letteren te beschouwen. Na Huet trok ook Gerard Kalff de journalen en reisbeschrijvingen binnen de kring van de letterkunde.² G.A. van Es besteedt tamelijk uitgebreid aandacht aan journalen en reisbeschrijvingen.³ Hij

1 Den Haag KB 75 E 60, ‘Opt eerste boeckx tweede Boeck’ (NB Dit ‘tweede Boeck’ moet een schrijffout zijn voor tweede hoofdstuk).

2 G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dl. 5 (Groningen 1910) 4-12.

3 G.A. van Es, ‘Reisverhalen over de wereldzeeën naar Oost-Indië’ in: F. Baur e.a., Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, dl. 4 ('s-Hertogenbosch/Antwerpen 1949) 220-241, 237.

[p. 20]

is vooral geboeid geraakt door het sterk individuele karakter van de stijl en de verteltrant van de teksten. Een werk dat hij kenmerkend noemt voor de overgang van journaal naar verhaal is de Oost-Indische Voyagie van Wouter Schouten. Ook G. Knuvelder meldt, in navolging van Van Es, dat de uit drie boeken bestaande Oost-Indische Voyagie van ‘kroniekachtig reisverhaal [is] uitgegroeid tot een goed verzorgd, boeiend boek voor het groote publiek’.⁴

Wouter Schouten werd in 1638 in Haarlem uit een gegoede burger-familie geboren en stierf er in oktober van het jaar 1704. Als veertienjarige ging hij in zijn geboortestad bij een chirurgijn in de leer. Omdat hij zich niet meteen als chirurgijn te Haarlem wilde vestigen, maar omdat hij eerst verre landen wilde zien en ervaring opdoen in de chirurgie, onderwierp hij zich op 6 maart 1658 in Amsterdam aan een proef om als onderchirurgijn in dienst van de VOC te komen.⁵ Tot zijn vreugde werd hij aangenomen en een maand later al vertrok hij, op negentienjarige leeftijd, als tweede heelmeester uit Texel naar de hem onbekende Oost.

Schouten schreef inderdaad een goed leesbaar boek en de veronderstelling dat de chirurgijn literaire pretenties zou hebben gekoesterd, wordt ondersteund door mijn recente ontdekking dat hij bij de verschillende paragrafen van zijn in drie boeken verdeelde werk gedichten heeft gemaakt. In een exemplaar van Schoutens Oost-Indische Voyagie in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag trof ik niet alleen een handgeschreven berijmde opdracht aan. Vastgehecht in hetzelfde exemplaar vond ik een twaalftal door Schouten eigenhandig geschreven gedichten.⁶ Deze hebben betrekking op de twaalf paragrafen uit het eerste boek van de Oost-Indische Voyagie. Eveneens in Den Haag bleek een map te rusten met een autograaf van Schouten met daarin drie maal twaalf gedichten, geschreven bij telkens de eerste twaalf paragrafen van de drie boeken van zijn reisbeschrijving.⁷ Eigenlijk moet ik spreken van liedjes, want sommige teksten konden, getuige de wijsaanduiding die ze meekregen, ook gezongen worden. Schouten voorzag zijn liederen zowel van wereldse als van religieuze wijsaanduidingen en was daarmee in de zeventiende eeuw zeker geen uitzondering. Beroemde literaire auteurs als Bredero, Hooft en Vondel gingen hem hierin voor.⁸

De gedichten zijn, voorzover ik weet, nooit opgemerkt, laat staan dat ze in druk zijn verschenen. Schouten bezingt er de reis in die hij van 1658 tot 1665 maakte en verhaalt de belevenissen die hij onderweg meemaakte en de ‘wonderen’ die hij zag. Bovenal dankt hij telkens God, de opperheer die alles bestiert en wiens lof gedurig bezongen moet worden. Eenzelfde godvruchtige levenshouding spreekt uit Schoutens Oost-Indische Voyagie zelf.

De chirurgijn droeg het Haagse exemplaar van zijn ‘Papiere Wicht’, zoals hij de Oost-Indische Voyagie in zijn opdracht noemt, op aan zijn in hoge diplomatieke kringen verkerende plaatsgenoot Cornelis de Glar-

4 G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dl. 2 (5e geh. herz. dr.; 's-Hertogenbosch 1971) 442.

5 E.D. Baumann, Een Haarlemsche chirurgijn uit de XVII de eeuw (z.p. 1919) 3.

6 Den Haag KB 75 E 60.

7 Den Haag KB 75 E 59. De twaalf gedichten in het Haagse exemplaar van de Oost-Indische Voyagie (75 E 60) vertonen varianten ten opzichte van de eerste serie van twaalf uit de map. Ze lijken een verbeterde versie te geven, de twaalf zinnen lopen af en toe wat soepeler. Ik citeer voor wat betreft de eerste twaalf gedichten in dit artikel dan ook niet uit de map (75 E 59) maar uit de teksten die in dit exemplaar zijn geplakt.

8 Zie K. de Bruijn en M. Spies, Vondel vocaal (Haarlem 1988) 8.

[p. 21]

gius.⁹ Schouten werd waarschijnlijk ook gelezen in de kringen van De Glargius, aan wiens Album Amicorum beroemde tijdgenoten als Constantijn en Christiaan Huygens, Jacob Cats, Scriverius, Daniel Heinsius, Gerard en Isaac Vossius, Caspar Barlaeus en Descartes een bijdrage leverden. Een aanwijzing daarvoor is het feit dat een exemplaar uit de Leidse universiteitsbibliotheek van zijn Oost-Indische Voyagie afkomstig is uit de bibliotheek van de geleerde theoloog Isaac Vossius.¹⁰

Laten we een blik slaan in de gedichten en in het ‘Papiere Wicht’ zelf. Als veel andere reisbeschrijvers geeft Schouten aan het begin van zijn tekst zijn motivatie om naar de Oost te vertrekken. Aan de situatie voor zijn vertrek uit Texel moest hij wel even wennen. Hij was niet gewoon, zegt hij, om

by de holbollige actien, Zeemans-praatjens, en ongebondenheden present te zijn [...] Dogh ick voegde my by den genen die de bescheydenste scheenen te zijn. Vele van onse reysgesellen waren van hare vrouwen, of die haer de naeste scheenen te wesen, tot dus verre geconvoyeert en bygewoont; maer nu quam dien droevigen dagh van scheyden [...] en namen de soete Convoyeersters nu oock hun affscheyt van de soodanige, die haer de liefste scheenen te zijn; dogh vele geloof ick heel geveynsdelijck; want ick meene dat onder de selve haer oock hoeren en Lichtekoyen lieten vinden: sommige waren oock ongetwijffelt meer verheugt, dan sy wel uytterlijck dorsten laten blijcken; om dat sy haer van optreckers, dronckaerts, speelders en diergelijcke, nu eenmael vonden ontlast.¹¹

Nadat hij aandacht heeft besteed aan het gehalte van zijn medereizigers, die hij voor een deel als ‘ligte quanten’ en ‘kindertjens van weelden’ typeert, die afscheid hebben moeten nemen van ‘Bachus-dagen en ongebondene dertelheden’, komt hij toe aan de beschrijving van zijn vertrek.

Het was dan in 't allersoetste van de aengename Lenten, namentlijck den sestienden April 1658. tegens den avont, als wy 't kleyne wijt-beroemde Holland verlieten, en buyten Tesselsdiepten, de ruyme Zee verkoosen.¹²

De reis tot aan de Kaap verliep voorspoedig. Met genoegen begaf Schouten zich aan land:

Bezagen dan met een sonderling vermaeck, en vol verwondering, het lustig, cierlijck en schoon gewest der Caep de Goede Hoop, zijnde het zuydelijckste deel van Africa; daer wy hemel-hooge Bergen, steyle Rotzen, angstvallige Wildernissen, schoone Valleyen, Velden en Landeryen vernamen

Dat de Nederlanders er, sinds Van Riebeeck in 1652 de Kaapkolonie stichtte, niet stil hadden gezeten en dat schepelingen op weg naar de

9 H. Bots en G. van Gemert geven informatie over De Glargius en namen een gedeelte van diens Album Amicorum op in L'album amicorum de Cornelis de Glarges 1599-1683 (Amsterdam 1975).

10 In de Oost-Indische Voyagie ex. UB Leiden 357 C 1 zit onderaan de gegraveerde titelpagina een strookje geplakt met daarop gedrukt: ‘Ex Bibliotheca Viri Illustr. Isaaci Vossii’.

11 W. Schouten, Oost-Indische Voyagie 1 (Amsterdam, Jacob Meurs, 1676) 2. UBA OG 77-17.

12 Idem 1, 3

[p. 22]

Oost daar anno 1658 al de vruchten van konden plukken, blijkt uit Schoutens verslag:

Aldaer de nederlandsche Boeren nu langs hoe meer, door spitten en delven, zaeyen en maeyen, ploegen en planten, sogten omher de Landen in beter stant te brengen; en brachten airede Boter, Kaes, Melck, en alderhande Vruchten en Gewasschen, de Nederlanders te koop¹³

Voordat hij van de Kaap vertrok, verzucht hij:

Wij hadden op Reis nu ruym ontrent twee duysent mijlen gevordert; en mosten noch een plas van sestien hondert mijlen over, eer ter gedestineerder plaets, en binnen de Hooft-stadt van het Nederlants Orienten (ick meen Batavia) geraecken konden¹⁴

Schouten zou nog heel wat stormen, een ijzige kou, een orkaan, gevaarlijke ziekten en vijandelijke bejegeningen van de bewoners op de westkust van Sumatra moeten meemaken, voordat hij, na veel omzwervingen, eindelijk voor de rede van Batavia aankwam en in dichtvorm kon opmerken,

dat nuw soo veer
vant ander eindt der wereltkloot
sijn aengelant
tot daar het cierlijck morgenroot
des avonts brant
als hollant heeft den avontstont
en dure tien
dan wort hier in den orisont
de son gesien
dan weckt den gulden dageraat
en mensch en vee
dan soeckt een ijder weer de straat
en lant en see
dus komen wij¹⁵ dan van de bron
der oceaan
dan waaren wij eens bij de son
dan bij de maan
dan dighte bij america
dan bij brasiel
dan tot aent zuider afrijca
met onse kiel
tot vorder oostwaerts heen gewent
wij sijn belant
daer daar ons doelwit stont geprent
aen javaas strant

13 Idem 1, 7.

14 Idem 1, 8.

15 In 75 E 60 staat ten onrechte van, 75 E 59 geeft wij.

[p. 23]

 

tot voor het schoon batavia

 

dat puick juweel

 

en pronckije vant gansch asia

 

dat lustich deel

 

en hooftstadt vanden batavier

 

aan dese kant

 

daar treen wij nuw tot ons plaisier

 

opt lustich lant

 

daar gaan wij nuw ten tempelwaart

 

om godt den heer

 

de leitsman onser groote vaart

 

te geven d eer¹⁶

Zijn reislust was nog lang niet gestild en vanuit Batavia vertrok hij oostwaarts langs Java's kust naar Japara. Daar zou hij een hachelijk avontuur meemaken. Onbewust van het feit dat de Moren, zoals hij de aanhangers van het mohammedaanse geloof noemt, onbesnedenen die hun moskee willen betreden als tempelschenders verbranden, probeerde Schouten met een aantal landgenoten de moskee binnen te gaan. Eerst verschrikt het gezelschap een aantal badende vrouwen die, aldus Schouten badinerend opmerkt,

moeder-naeckt, seer besigh waren om hare blancke leden (waer mede sy de swarte Mollen vryelijck mochten tarten) schoon te wassen; doch ons siende, vloogen alle soo moeder-naeckt uyt de gemelde Vijver, en voort langs Heek en Dam, tot dat in hare Wooningen waren geretireert: doch wy dit weynigh achtende, begaven ons Tempel-waert¹⁷

Nieuwsgierig drongen de mannen door tot het voorportaal der moskee, alwaar ze werden gestuit en

van een goet getal Javanen, die de moort en wrevelsucht ten oogen uytsagh, met een hevigen yver besprongen; het moortgeweer, hun Poocken en gevlamde Critsen, wierden heel vaerdigh aen ons vertoont; men hielt ons vast, en yder wouw ons van stonden aen te lijf, soo dat door een te lichtvaerdige nieuwsgierigheyt ons nu alhier in een groot gevaer des levens vonden

Op het nippertje gespaard, omdat het gezelschap de moskee uiteindelijk niet had betreden, merkt Schouten op:

danckten Godt, dat sulch een perijckel en groot gevaer ontkomen waren, in een gewest, alwaer de Ingesetenen voor ons wreet, barbarisch, trouwloos en moordadigh, boven andere Natien deser Landen van 't Oosten zijn vermaert.

16 Den Haag KB 75 E 60, ‘Opt eerste boeckx derde hooftstuck’.

17 Schouten 1676 1, 38.

[p. 24]

In het gedicht bij het betreffende hoofdstuk brengt hij zijn opvattingen over het mohammedaanse geloof als volgt onder woorden:

dus oostwaarts heen langs javaas kust gevaaren
tot op de ree vant heidense japare
aldaar de stadt nauwkeurighlijck beooght
en hoe den moor staagh ijvert, hijght, en pooght

om d'alcoran te prenten inde sielen
der gener die int listich net vervielen
van mahomets bedrieghelijcke leer
dewelck hem noch verspreit hoe langs hoe meer

door Asia, de schoonste koninckrijcken
die voor geen deel des werelts ooijt en wijcken
al 't oosten selfs ja tot aen molucks strant
daar grijpt sijn wet daer vint sijn lering stant¹⁸

Verder weg voerde de tocht Schouten naar de Molukken. Hij dicht:

daar hebben wij gesien langs de moluckse stroomen
hoe schoon het edel kruit
de werelt door beroemt aen jonge nagelboomen
uit knop en tacken spruit
[...]
daer hebben sij gesien hoe tkoninckrijck tarnaten
in macht ten hemel steegh
doch hoe dit moedigh rijck door twist der ondersaten
weer schielijck nederseegh

daar hebben wij gesien moluckes schoon eilanden
en bergen wonder hoogh
oock hoe tarnatens bergh, en die van mackijan branden
en vuur en vlam uitspoogh
[...]

Waarop hij in hetzelfde gedicht de volgende, bekende zeventiendeeeuwse herinnering aan de vergankelijkheid der aardse zaken laat volgen:

daar sien wij swerelts stant in veel bijsondre dingen
oock hoe den snellen tijt
de koninckrijcken scheurt en door veranderingen
het al aen stucken bijt

En na deze knipoog naar Hoofts bekende sonnet, waarin de tijd als een gezwinde grijsaard staten en koninkrijken verslindt,¹⁹ volgt de vrome les:

18 Den Haag KB 75 E 60, ‘Opt eerste boeckx vijfde hooftstuck’.

19 C.A. Zaalberg, Uit Hoofts lyriek (4e dr.; Culemborg 1975). Klassieken Nederlandse Letterkunde, 65.

[p. 25]

 

daer sien wij dat den mensch met weinich is te vreden

 

en vrolijck leven kan

 

Eij warom dan gewoelt in soo veel besigheden

 

wat scheijtter eenmaal van

 

 

 

tis langh genoeg geslooft, gewoelt, gerent, gelopen

 

o cristen mens bedaart

 

den hemel is om geit om goet, noch schadt te koopen

 

wat helpt dan veel vergaart

 

 

 

ons staan een klein getal van jaaren te beleven

 

opt droevigh tranendal

 

waarom dan hart en siel soo vast daar aen gedreven

 

daart alles blijven sal

 

 

 

rijst hooger cristen mens wij sijn hier vremdelingen

 

eij soeckt dien rijcken schadt

 

dien uwer hel, noch doot, noch duijvel sal ontwringen

 

hebt gij die maer gevadt

 

 

 

ons ware vaderlant is hemels, en daer boven

 

eij daer heen coers gestelt²⁰

Vanuit Ambon maakte hij een aantal tochten naar naburige eilanden. De inwoners daarvan geven zich tot zijn spijt over aan afgodendienst. De godvruchtige Schouten gunt ze beter en verzucht in dichtvorm:

daer siet men t half gebraden volck
swart, arm, en naeckt, ja sonder kleren
haar boschwaart of aen thetus kolck^*
ter jacht en visscherij generen
daer sij gelijck het domme vee
als wilde bij den wilden beesten
onstuijmich als de woeste see
den prins der onderaartsche geesten
rampsalichlijck ten dienste staan
in plaatse van dien heer der heeren
eijlaas verblinden indijaan
wanneer togh sult ghij uw bekeren
waerom de monsters deser aert
en duijvelskoppen aengebeden
eij waerom niet ten hemelwaart
naar uw en onsen godt getreden
maer ach een dicke duijsternis
houdt uwer in dien strick gevangen
daar in geen vreugt te vinden is
daar in die geene blijven hangen
die nooijt dat hemels light en sien

20 Den Haag KB 75 E 60, ‘Opt eerste boeckx sesde hooftstuck’.

* De zee

[p. 26]

 

die van geen salighmaker weten

 

eijlaas wat vreugt kan tvolck geschien

 

dat staagh int duijster is geseten

 

o godt ontsluit dien hemeldeur

 

laat zijons liefelijcke stralen

 

oock eenmaal heere door dien scheur

 

van uwen voorhangh nederdalen

 

op alles wat int oosten woont²¹

Wat later, in 1660, ging hij mee in een gezantschap naar de koning van Arakan, een rijk ten oosten van de Golf van Bengalen waarover weinig gegevens uit de Compagniestijd bekend zijn en waarover hij uitvoerig schreef. Vermakelijk is de passage waarin Schouten schetst hoe hij wordt geconfronteerd met inwoners die bijna nog nooit blanken hebben ontmoet.

Na drie jaar dienst, heeft de chirurgijn nog niet genoeg gezien en gretig tekende hij voor drie jaar bij. Ceylon, de kust van Coromandel, hij zal er in zijn boek uitgebreid aandacht aan besteden. Samen met veldprediker Philippus Baldaeus maakt hij, aangesteld tot opperchirurgijn, eind 1661 / begin 1662 de belegering van een aantal steden op de kust van Malabar mee. Baldaeus deed er verslag van in zijn Naauwkeurige beschryvinge van Malabar en Choromandel (1672), een boek dat Schouten heeft gekend.²² Ook Johan Nieuhof was in het gezelschap en beschreef de belegeringen in zijn bekende Zee- en lantreize, door verscheide Gewesten van Oostindien (1682). Voor deze episode uit de Oostindische geschiedenis geldt Schouten als een vrij betrouwbare en zeker als de meest levendig schrijvende ooggetuige.²³

Ook in het lustig Bengalen, zoals hij het noemt, bracht hij een deel van zijn tijd door. Op opvallend felle toon gaat Schouten af en toe tekeer tegen de Moorse zeden en godsdienst en tegen de zondige levenswijze die men er in Bengalen en Arakan op na houdt. Niet alleen verwijt hij de Aziaten een wellustig en onkuis leven te leiden, ook zijn landgenoten kunnen er in dit opzicht wat van. Hij neemt het veel Nederlanders kwalijk

datse de Mooren en heydenen in hare ongebondene vuyligheden somwijl verre komen te overtreffen, besoeckende doorgaens sulcke soete Venus-Diertjens, die swarter als kooien, heel gruysigh besmeert, afschuwelijck stincken, en hare Liefkoosers meer pocken en lempten^*, als iets vermakelijks komen te vereeren. Veel Nederlanders, als in Bengalen, of andere Landen van Indien komen aen te landen, soecken den tijdt van haer verblijf een heydensche Byslaap, die sy kleedingh, gelt, of wat moys belooven, en sulcke zijn dan voor dien tijdt getrouwt²⁴

21 Idem, ‘Opt eerste boeckx zevende hooftstuck’.

22 M.A.P. Roelofsz, De vestiging der Nederlanders ter kuste Malabar ('s-Gravenhage 1943). Verh. Kon. Inst. voor de taal-, land- en volkenkunde 4, 250.

23 Idem.

* Venerische ziekten.

24 Schouten 1676 3, 65.

[p. 27]

Afgezien van deze zondige levenswijze gaan veel bootsgezellen zich ook nog te buiten aan dronkenschap, vechten, vloeken en tieren. Deze ondeugden, die in wel meer reisbeschrijvingen uit die tijd worden gesignaleerd, zorgen er volgens Schouten voor dat de Mohammedanen, Chinezen en heidenen geen hoge dunk van het christendom krijgen. De hoge overheden zullen er dan ook scherp op moeten letten, dat de naam van God niet zo jammerlijk wordt ontheiligd.

In dichtvorm betreurt Schouten de zondige levenswijze die schippers en stuurlieden - de goeden niet te na gesproken - er op na houden en het slechte voorbeeld dat ze daarmee aan de bemanning geven. Hij start als volgt met een imitatio van alweer het sonnet over de gezwinde grijsaard van Hooft:

Zeehelden, wacker volck, o batavier en leeuwen
die met uw kielen staeg den oceaen bewoont
en twereltront doorkruist geswinde waterleeuwen
ick hoop dat bij uw sal mijn schrijven sijn verschoont

en vervolgt:

[...]
ellendich ist gestelt daer op de waterbaren
de hoofden van het volck sijn op den dranck versot
als scheepsverstandige dies onverstandig vaeren
dat bij den bootsgesel haer kuren sien bespot
ellendich ist gestelt daer schippers en pijlooten
op groote wateren der grondeloose kolck
haer van gods heil en gunst dus koomen te verstooten
dat hare godtloosheit gedij ten ramp, aent volck
[...]
ellendich ist gestelt daer dopperhoofde vloecken
en schelden met een fel en ijsselijck geschreeuw
[...]
en gave godt dat sulckx nooijt quam te gebeuren
maer ach het tegendeel is altewel bekent
dervarentheit ons leert hoe veel dickmaels betreuren
tgeen door een droncken hooft op zee wordt aengewent
och dat slans heeren en die vlooten tzeewaerts stueren
toch kiesen mannen vol van wijs en kloeck beleit
op dat niet komen doort kontrarij te besueren
het quaet gevolg daer van wijtlopich is geseit²⁵

Wanneer Schouten het na een reis van zes lange jaren door de Oost tijd vindt om huiswaarts te zeilen, betekent dat dat hij afscheid moet nemen van Batavia. In zijn reisbeschrijving nam hij een vrij korte lovende beschrijving op, waarin hij de ‘neringrijke’ stad, de rivier die erdoorheen loopt, en onder meer de gebouwen, haar bewoners en de fraaie

25 Den Haag KB 75 E 59, ‘Opt derde boeckx eerste hooftstuck’.

[p. 28]

wandelwegen eromheen prijst. In de geest van zijn tijd dichtte hij ook een 129-regelig lang afscheidslied, waarvan ik u vanwege de lengte niet alles kan laten horen. De volgende fragmenten tonen u de zeventiende-eeuwse koopmansmentaliteit van Schouten die, gewapend met het zwaard en de bijbel, de vele voordelen van het centrum van de lucratieve Nederlandse handelsmacht niet geheel onverdienstelijk bezingt.

beroemt batavia cieraet van Javaes steeden
eer dat wij nu voort laetst van uwen bodem treeden
eer dat wij voor het laatst afsteecken naerde ree
eer dat wij voor het laetst gaen kiesen ruime see
soo moet mijn sanggodin een klein gedigt ontrollen
al souw de bitse nijt en momus^* hier om grollen
[...]
O rijck batavia wat mont kan sijn geslooten
wat hebben wij al goets in uwe stadt genooten
wat hebt gij niet al gonst in ons gemoet geprent
ondanckbaer waren wij soo dit niet wier erkent
dies scheiden wij vernoegt en met gans danckbre sielen
wij steecken tzewaers in met onse rijcke kielen
naer tlieve vaderlant dies kon het wel geschien
dat wij uw schoone stadt nooijt quamen weer te sien
[...]
vaert wel Batavia op javaes kust gelegen
ick wens uw godes heil en sijnen milden segen
ick wens dat uwe glans staeg hemelwaert mag gaen
ick wens dat uwer roem voor eeuwich mag bestaen
vaert wel batavia pronckbeelt in veere landen
uw fiere luister blinckt tot aen de rijckste stranden
uw licht verligt en stigt groot Java niet alleen
maer schijnt oock hel en klaer door al het Oosten heen
vaert wel batavia met uwe schone kercken
daer hebben wij gehoort gods grote wonderwercken
[...]
vaert wel batavia met al uw predicanten
ontfangt, lieft, handelt haer als hemelsche gesanten
godt stuert uw uit ons lant begaefde mannen toe
en wort toch haer, noch oock haer lere nimmer moe
vaert wel batavia met al uw vaste wallen
vaert wel beroemt casteel ons volck ten deel gevallen
vaert wel o deftich hof, en helden altemael
lang leef uw wijs bestier, lang duer tonwinbaer stael
vaert wel batavia met al uw buiten slooten
met uw vermaarde ree met al uw oorloogsvlooten
[...]

* God van de kritiek.

[p. 29]

In Schoutens tijd is Batavia nog mooi en zijn de rivieren nog helder, luistert u maar:

vaert wel batavia met al uw soete stroomen
die boven uit gebergt en vander hoogten koomen
en met uw vrugtbaer velt en met uw lustig lant
en met uw altijt groen beset aen alle kant
vaert wel batavia O bloem der Ooster steden
o pronck van asija godt geeft uw sijne vreeden
[...]

Wordt in een aantal contemporaine reisbeschrijvingen en gedichten het zondig gedrag van Batavia's burgers en met name dat van de vrouwen over de hekel gehaald, in Schoutens afscheidslied klinkt niets van die kritiek door:

vaert wel batavia met burgers, burgerinnen
met al uw wacker volck en cristen huisgesinnen
wat uw en ons toekomt dat hebben wij gemeen
uw welvaert is de ons wij sijn ja waerlijck een
vaert wel batavia vaert wel o batavieren
en vrouwelijck geslacht vol zedige manieren
[...]
hij zegen uwe stadt en altijt groene bomen
uw lant en ackervelt, uw vissers op de stromen
hij zegen uwe stadt met schepen op de ree
met kielen wel gelaen die varen bij der zee
hij zegen uwe stadt met neringrijcken handel
en met een wacker volck getrouw in hare wandel
hij zegen uwe stadt met swerels overvloet
en geef uw tog voor al dat onverganckelijck goet
hij zegen uwe stadt hij geef uw rust en vreden
oock dat gij inde crijg uw vijant moogh vertreden
[...]

En dan neemt hij afscheid van de stad en zijn vrienden:

adieu batavia adieu dan waerde vrienden
[...]
soo wens ick dat hier naer uw weder mogen sien
daer godt ons door sijn gunst donsterflijckheit sal bien²⁶

Ik hoop dat u met me eens bent dat Schouten een reisbeschrijving schreef, die inderdaad tot de meest leesbare uit zijn tijd behoort. Dat moeten zijn tijdgenoten ook van mening zijn geweest. De Oost-Indische Voyagie werd in het verschijningsjaar 1676 al meteen door de uitgever in het Duits op de markt gebracht. Het werk beleefde in de achttiende

26 Idem, ‘Opt derde boeckx vierde hooftstuck’. Schouten laat dit afscheidslied op Batavia op het vierde hoofdstuk van zijn derde boek slaan, alhoewel hij in dat hoofdstuk niet voor het laatst afscheid van de stad neemt.

[p. 30]

eeuw drie Nederlandse herdrukken (1708, 1740 en 1775), terwijl het ook in een aantal Franse vertalingen verscheen.

Veel reisbeschrijvers namen, al dan niet met bronvermelding, delen uit Schoutens werk over. Zo bekende de Rotterdamse bakker Gerrit van Spaan dat hij het gebruikte bij het samenstellen van zijn Aziaansche Weg-wijzer (1695).²⁷ Al eerder had Godefricus van Broekhuizen alias Eduard Melton voor zijn vertaalfictie getiteld de Zeldzaame en Gedenkwaardige zee- en landreizen (1681), bijvoorbeeld voor de beschrijving van de Chinezen te Batavia, aan Schouten ontleend.²⁸ Ook de Duitser Elias Hesse, die van 1680 tot 1684 in Indië verbleef, was aan Schouten schatplichtig voor zijn reisbeschrijving, die werd afgedrukt in de Drie seer aanmerkelijke reyzen na en door veelerley gewesten in Oost-Indien (1705).²⁹ Hetzelfde geldt voor het werk van de chirurgijn Abraham Bogaert, dat in 1711 onder de titel Historische reizen door d'Oostersche deelen van Asia het licht zag.³⁰ De predikant François Valentijn noemt Schouten in zijn historiografie over Oud en Nieuw Oost-Indien (1724-1726) samen met Nicolaas de Graaff - die in zijn reisbeschrijving getiteld Reisen van Nicolaus de Graaff, na de vier gedeeltens des werelds (1701) ook aan Schouten ontleende - de beste beschrijver van Ambon.³¹

Niet alleen Schoutens Oost-Indische Voyagie verdient nadere bestudering. Zijn liederen of gedichten mogen, volgens mij, tot de meest verdienstelijke gerekend worden, die in de zeventiende eeuw over Indië werden geschreven. De tijd lijkt niet alleen rijp voor verdere bestudering van zijn werk, maar ook om een gedeelte van zijn omvangrijke Oost-Indische Voyagie in een herdruk voor een groter publiek toegankelijk te maken en om (een deel van) zijn verzen in druk te laten verschijnen. Ik hoop daar in de toekomst tijd voor vrij te kunnen maken.

27 G. van Spaan, De Aziaansche Weg-wijzer. [...] (Rotterdam, Pieter van der Slaart, 1695) 139/140. UBA 1503 F 41³.

28 Zie hierover de doctoraalscriptie van K.Th.J.M. van der Velden, Chinezen en cyclopen in Nederlands-Indië (Amsterdam 1989) 102.

29 Idem, 105.

30 Idem, 75.

31 F. Valentyn, Oud en Nieuw Oost-Indien (5 dln.; Dordrecht 1724-1726) 2, 1 le hfdstk., 2. UBA 1701 A 8-17.