Indische Letteren. Jaargang 2

[p. 161]

Terug naar Lebak
Een fotocollectie
Gerard Termorshuizen

De hieronder afgedrukte foto's horen tot de collectie ‘Terug naar Lebak’, in november jongstleden tentoongesteld in het zogenaamde ‘Arsenaal’ (Faculteit Letteren, Rijksuniversiteit te Leiden). Zij kwam in 1973 tot stand en was een direct gevolg van de verschijning van de Indonesische vertaling van Multatuli's Max Havelaar in 1972. Ik was nauw betrokken bij deze uitgave en kwam mede in verband hiermee nogal eens in Rangkasbitung waar ik onder andere kennis had gemaakt met twee achterkleinzonen van Karta Natanegara, de regent van Lebak om wie in 1856 het conflict tussen Douwes Dekker en zijn superieuren begon. Aan deze beide mannen werden de eerste exemplaren van de vermelde vertaling overhandigd tijdens een bijzondere bijeenkomst - zo waren bijvoorbeeld alle hoofden van Lebak daar aanwezig - in de pendoppo voor de regentswoning in Rangkasbitung.

Het waren Karta Natanegara's nazaten, autoriteiten met invloed, die zich op mijn verzoek bereid verklaarden een kleine expeditie te organiseren naar het voor gewone stervelingen onbereikbare binnenland van Lebak. En zo werd mogelijk wat al lang bij me had geleefd: een tocht te maken langs en naar alle plaatsen in Banten die in de Max Havelaar worden genoemd. Ik wilde dat alles ook gefotografeerd hebben en wist wie dat heel goed zou kunnen: Bert Vinkenborg, in die jaren directeur van het Erasmushuis, het Nederlandse culturele centrum, in Jakarta. Samen met hem heb ik de reis ‘Terug naar Lebak’ ondernomen.

Van het fotomateriaal kon, dank zij de steun van het ministerie van CRM (nu: WVC) een tentoonstelling - in totaal 42 foto's op groot formaat- worden samengesteld. Zij was, in juni 1973, voor het eerst te zien in het Erasmushuis in Jakarta en maakte vervol-

[p. 162]

gens met groot succes een reis langs een aantal culturele centra in Indonesië. Van expositie van de foto's in Nederland is het - op één uitzondering na: tijdens een ‘Max Havelaar’-symposium in Utrecht in 1981 - nooit gekomen. Dat kwam vooral, doordat zowel Vinkenborg als ik in Indonesië woonden en werkten. Wèl werd van de collectie een tweede exemplaar gemaakt voor het Letterkundig Museum in Den Haag. Het was dit exemplaar dat in november jongstleden in het ‘Arsenaal’ werd tentoongesteld.

Onze tocht naar Lebak nam twee dagen in beslag. Het eerste traject - zie het hier opgenomen kaartje met de gevolgde reisroute - leidde van Jakarta naar Rangkasbitung, een afstand van 140 km. Het is nog precies dezelfde omweg als die welke Douwes Dekker aflegde, toen hij zich in 1856 naar zijn nieuwe standplaats begaf: via Tangerang, Serang en Pandeglang, een gedeelte van de grote postweg, door Daendels in het begin van de vorige eeuw aangelegd, nu keurig geasfalteerd. Het tweede traject, een afstand van zo'n 55 km, ging van Rangkasbitung naar Badur, het dorp van Saïdjah en Adinda, ons einddoel. Het ligt in het district Parang-Kujang, een moeilijk bereikbaar gebied. Via een uitgekiende route, deels dwars door bossen en een donkere rubberplantage, bereikten we met twee terreinwagens Gunung-Kencana, het dorp waar eens het districtshoofd van Parang-Kujang - hij die de buffels van Saïdjahs vader afnam- woonde. De tocht naar Badur, een kleine 10 km verder naar het noord-oosten liggend, legden we te voet af: over geaccidenteerd terrein, via smalle paadjes en sawahdijkjes, soms door hoog alang-alang.

Ik beperk me nu verder tot wat gegevens over Lebak. Wie kennis wil nemen van het foto- (deels reis-) verhaal verwijs ik naar mijn (tweetalige) Kembali ke Lebak / Terug naar Lebak (1973) dat ik indertijd schreef als een soort gidsje bij de tentoonstelling. Hier en daar wat gewijzigd werd dit verhaal ook afgedrukt in het tijdschrift Ons Erfdeel (jrg. 16, nr. 4, september/oktober 1973, pp. 57-66).

‘Terug naar Lebak’, laat ik het met nadruk zeggen, was het Lebak uit 1973. De bevolkingsaantallen bijvoorbeeld die ik hier geef, waren die uit 1973. Ik vergelijk die overigens zo nu en dan wel met cijfers uit 1856, die mij dank zij Rob Nieuwenhuys onder ogen kwamen.

Vergelijking van het Lebak uit 1973 met dat uit de dagen van Douwes Dekker levert naast allerlei verschillen een treffende

[p. 163]

overeenkomst op: het isolement van een groot deel van dit gebied; een isolement dat sterk bepalend is voor het leefpatroon van de bevolking daar. Behalve tussen de enkele wat grotere plaatsen zijn er weinig of geen berijdbare wegen. Het merendeel van de bevolking leeft ver van de ‘moderne’ wereld erbuiten. Weinig auto's of bromfietsen daar, weinig of geen elektriciteit en dus geen televisie, wel de transistor-radio. Men leeft en werkt er volgens aloude sociale en godsdienstige tradities. De dessa's zijn overwegend traditioneelagrarisch, dat wil zeggen de landbouwer is er voor zijn materiële bestaan afhankelijk van de regenval. Geringe of onregelmatige regen betekent een slechte oogst en hier en daar honger, wanneer niet tijdig rijst van buitenaf wordt aangevoerd. Irrigatie is er nog betrekkelijk weinig.

Lebak is een van de drie kabupaten (regentschappen) die te zamen de meest westelijke residentie van Java, Banten, vormen. De andere twee kabupaten zijn die van Pandeglang en Serang. De hoofdplaatsen zijn respectievelijk Rangkasbitung, Pandeglang en Serang, met ieder een inwonertal van ongeveer 25.000 mensen, kleine stadjes dus. Heel Banten beslaat een gebied ter grootte van een kwart van Nederland, met een, voor het allergrootste deel agrarische, bevolking van ongeveer twee miljoen (ter vergelijking: in 1856 woonden er in Banten ruim een half miljoen mensen). Een niet gering aantal, vooral als men bedenkt dat Banten naar het beboste en bergachtige zuiden toe relatief dun bevolkt is. Bevolkingsconcentraties vindt men vooral in de laagvlakten en in de buurt van irrigatiewerken.

Lebak is ongeveer zo groot als de provincie Friesland. Het is een berg- en heuvelachtig - ook bosrijk - gebied. Desondanks wonen er zo'n 600.000 mensen (ter vergelijking: in 1856 waren dat er 75.000). Zij horen tot het volk van de Soendanezen. Hun eigen taal is het Banten-Soendaas. Het gebied bestaat uit een viertal districten, elk weer verdeeld in onderdistricten. Elke dessa staat onder leiding van een lurah, het dorpshoofd.

Afgezien van enige industrie in Rangkasbitung en wat goud- en zilverwinning in het zuiden, leeft de bevolking van wat de bodem opbrengt: vooral rijst, daarnaast wat rubber, koffie, kopra en kruidnagelen; aan de zuidkust is er visserij. De economische positie van Lebak is zwak. Het is - zoals ten tijde van Douwes Dekker - een achtergebleven gebied. Pogingen worden ondernomen om het isolement te doorbreken, de resultaten daarvan worden langzamerhand merkbaar: aan de uitbreiding van de irrigatie wordt aandacht

[p. 164]

besteed, nieuwe landbouwmethoden vinden geleidelijk ingang en wegen worden verbeterd.

Niet alleen het gebrek aan geldmiddelen remt de ontwikkeling van dit gebied. Er zijn daarvoor ook andere factoren aan te wijzen, factoren die nauw samenhangen met de aard van de bevolking. Men hecht er aan oude tradities, met als gevolg een instinctieve afkeer van het ‘nieuwe’. Veel is zelfs taboe. Het aanleggen van irrigatiewerken bijvoorbeeld heeft als consequentie het openleggen van de bossen. Maar gedeelten daarvan komen niet in aanmerking, omdat ze als kramat, heilig, worden beschouwd. De bevolking is overwegend orthodox islamitisch, fanatieke groepen onder hen zijn niet zeldzaam.

Geheel afgezonderd leeft in het centrale gedeelte van het gebied de volksstam Baduy, een waarschijnlijk na de komst van de islam teruggedrongen restvolk dat een door het hindoeïsme beïnvloed animisme aanhangt. De ongeveer 4000 Baduy hebben een volkomen eigen politiek, sociaal en religieus systeem. Alle beschavingsinvloed van buitenaf wordt tegengehouden, de zeden zijn er zeer streng. Een vreemdeling, en dat is vrijwel iedereen buiten de Baduy, zal nooit tot in het ‘binnenste’ van hun gebied doordringen.

Behalve de economische, zijn er nog tal van andere problemen waar Lebak mee wordt geconfronteerd, bijvoorbeeld die van onderwijs en gezondheidszorg. Verbeteringen zijn er onmiskenbaar, maar het gaat langzaam.

[p. 165]

De Nederlandse ambassadeur overhandigt de Max Havelaar in de Indonesische vertaling aan de twee achterkleinzonen van Karta Natanegara.

Dit gebeurde in Rangkasbitung. De hoofden van Lebak waren daarbij aanwezig.

[p. 166]

Kaartje van Banten met de gevolgde reisroute.

[p. 167]

Het residentiehuis in Serang, waar Douwes Dekker enige malen de gast was van zijn chef Brest van Kempen.

[p. 168]

Halverwege Pandeglang en Rangkasbitung, met op de achtergrond de 1800 meter hoge Gunung Karang.

[p. 169]

Hier, op de grens tussen Lebak en Pandeglang, wachtte Karta Natanegara de aankomst van zijn nieuwe chef, Douwes Dekker, af.

[p. 170]

Rangkasbitung: de Jalan Multatuli verbindt de brug over de rivier met de aloon-aloon.

[p. 171]

De aloon-aloon met de oude regentswoning; de ervoor gelegen pendoppo is van later tijd.

[p. 172]

Achter de moskee, aan de aloon-aloon, ligt het graf van Karta Natanegara.

[p. 173]

Straatbeelden van Rangkasbitung.

[p. 174]

Naar Badur, het dorp van Saïdjah en Adinda.

[p. 175]

In Badur. Het ligt er in het groen verscholen, tegen een flauwe heuvel.

[p. 176]

[p. 177]

[p. 178]