Indische Letteren. Jaargang 2

[p. 71]

De hoogte van de galg
Karel Wybrands en De miljoenen uit Deli
Joop van den Berg

Als in 1902 De miljoenen uit Deli verschijnt, gaat er - zo schrijft Jan Breman in zijn Koelies, planters en koloniale politiek - ‘een halve eeuw na Multatulis Max Havelaar opnieuw een rilling door het land’ (KP & KP, p. 3). Hoewel de Indische pers zich destijds bij de zogenaamde ‘koelieschandalen’ vaak nogal militant opstelde, werd de brochure van Van den Brand nu vrijwel meteen in allerlei perscommentaren neergesabeld.

Waarom deze andere gedragscode? Breman schrijft:

Het was voor het eerst dat de auteur niet bij incidenten bleef stilstaan maar de oorzaak daarvoor zocht in de werking van het stelsel van contractarbeid zelf. Onder diverse hoofdjes, zoals mishandeling en wreedheid, ongevoeligheid en gelddorst, willekeur en bedrog, hoe verdient een Javaansche vrouw haar sarong?, gaf hij een uitvoerige schildering van de terreur en uitbuiting waaraan het werkvolk blootstond. In een stijl die Multatuliaans aandeed maar daarvan meer de oprechtheid en verontwaardiging dan de literaire scherpte en brille had. Van deze koloniale kriticus-essayist verschilde Van den Brand ook door de religieuse toonzetting van zijn tractaat. Juist dit element maakte hem voor de planters-lobby tot een lastige tegenstander. De aanval kwam nu eens niet uit bekende hoek, afgedaan als kwaadsprekers van socialistische huize, maar van iemand die appelleerde aan het christelijk geweten van het Nederlandse volk. (KP & KP, p. 4)

Maar dat laatste speelde ook bij de beoordeling in Nederland een belangrijke rol, want, schrijft Breman: ‘Juist om de inspiratie die Van den Brand uit zijn geloof putte, bracht hij de christelijke politici in grote verlegenheid’ (KP & KP, p. 204).

[p. 72]

Karel Wybrands (1863-1929)

[p. 73]

Maar er is in Indië rond de eeuwwisseling één journalist, die weinig last van die verlegenheid had, en die in zijn eerste kritiek op De miljoenen uit Deli meteen al een bijtende en felle aanval doet op de geloofsovertuiging van Van den Brand. ‘De Delische Miljoenen’, schrijft deze scribent, is ‘walgelijk christelijk gehuichel...’

Het is Karel Wybrands (1863-1929), een van de meest bekende tropenjournalisten, later deel uitmakend van het befaamde drietal, dat dr. C. Wormser in zijn boek Journalistiek op Java als volgt omschreef: ‘drie persoonlijkheden, die grooten invloed hebben gehad op de wording der berichtgeving en op de vorming van de journalistiek, en alhoewel deze invloed in menig opzicht ver van zegenrijk is geweest, hun arbeid is in nog grootere mate Indië ten goede gekomen, en hun fouten moeten gezien worden in het kader van hun tijd en van hun afkomst.’¹

Drie mannen, die meestal werden aangeduid met hun initialen: K W, Z, en D W B: Karel Wybrands, Zentgraaff en Dominique Berrety.

Bij Wormser heet Karel Wybrands ‘de geestige, onverzoenlijke, de onbeheerschte, de groote Indische journalist uit het begin dezer eeuw’ en Zentgraaff - in ons land vooral bekend door zijn polemiek met Du Perron - ‘de bekwaamste, meest gelezen, meest belezen, meest gevierde en meest verwenschte hoofdredacteur’.²

Maar wie het werk van Du Perron goed kent, weet dat deze bedrijvers van de zogenaamde ‘tropenstijl’ hun faam vooral ontleenden aan een vorm van vuilspuiterij, verdachtmaking en revolverjournalistiek. Du Perron schrijft in 1939 in een brief naar Nederland over Karel Wybrands het volgende:

De man schreef zijn leven lang als de aap van Multatuli, maar heeft zich later prachtig aan de kant van de koloniale bezitters geschaard, en in zijn krant geschreven dat ‘de Inlander moest worden opgeheven tot de hoogte van de galg’. Voor mij (ik heb hem persoonlijk gekend) een onfris tropenverschijnsel met wat meer lef; verder niets.³

En wie wat meer wil weten over K W doet er goed aan het tweeëntwintigste hoofdstuk uit Het land van herkomst nog eens te lezen. Immers, de hoofdredacteur die in het hoofdstuk, getiteld De Maatschappij, wordt opgevoerd als W D, is niemand minder dan Karel Wybrands. Zijn krant De Nieuwsbode is in feite Het Nieuws van de Dag, de krant waar Du Perron destijds in Batavia vier maanden werkte. Iedereen kende, schrijft Du Perron, ‘zijn Janklaassenprofiel met romeinse pretenties’.

Welnu, het is dezelfde Wybrands die in 1902 zijn fiolen van toorn

1 Dr. C.W. Wormser, Journalistiek op Java. W. van Hoeve, Deventer, [z.j.], p. 48.

2 Idem.

3 E. du Perron, Brieven. Bundel VIII. Van Oorschot, Amsterdam 1984, p. 403.

[p. 74]

uitstort over de brochure van Van den Brand. Het blijkt een klassiek staaltje te zijn van die soort Indische revolverjournalistiek, die jaren later zo groot heette te zijn. Zijn kritiek op De miljoenen uit Deli staat vol dubieuze debatteer-trucjes, halve waarheden en verdachtmakingen.

D.M.C. Koch - ook al zo'n befaamde oude Indische journalist, maar een die wèl deugde - schreef eens over K W: ‘Hij gebruikte de krant voor het uitoefenen van een terreur. Hij hanteerde daarbij voornamelijk het wapen van de spot [...] en belasterde zijn tegenstanders in termen die de lasteraar voor de rechtbank ongrijpbaar maakten.’⁴

Het gaat helemaal op voor de kritiek op De miljoenen uit Deli, waarvan hij de strekking onder tafel probeert te vegen door hoofd- en bijzaken sluw om te wisselen; het voor te stellen alsof de wreedheden het werk zijn van enkele individuen met ‘geslachtelijke afdwalingen’ en de boude constatering dat de Javaanse koelie voldoende in Deli verdient voor zijn behoefte. Van den Brands appèl aan het christelijk geweten geldt voor K W al helemaal niet; hij is maar ‘een nagemaakte dweeper’...

Het leek mij interessant - als bijdrage aan de discussie rond Koelies, planters en koloniale politiek - om de kritiek van K W uit Het Nieuws van de Dag van vrijdag 5 december 1902 in zijn geheel af te drukken (onder dankzegging aan de Centrale Bibliotheek van het KIT, die mij de kritiek toespeelde).

N.B. De kritiek van K. Wybrands werd overgenomen uit Het Nieuws van de Dag van vrijdag 5 december 1902, 7e jaargang, nr. 280 (Centr. Bibliotheek KIT).

4 D.M.C. Koch, Batig slot. De Brug/Djambatan, Amsterdam 1960, pp. 172, 173.