Indische Letteren. Jaargang 2

[p. 65]

Een andere stem uit Deli
Joop van den Berg

Het boek Koelies, planters en koloniale politiek van dr. J. Breman - een omvangrijke studie over de plantagesamenleving op Sumatra's Oostkust - dat begin maart van dit jaar uitkwam, kreeg in ons land een meer dan gewone ontvangst van de media. Pagina-grote besprekingen in de voornaamste dag- en weekbladen, en vele vraaggesprekken met de auteur voor de radio. Het boek zelf was binnen enkele weken uitverkocht en Breman is druk doende met de voorbereidingen van een Engelse en een Indonesische versie.

De grote belangstelling is - zo blijkt uit de kritieken - vooral te danken aan het integraal afdrukken van twee geruchtmakende publikaties uit onze koloniale geschiedenis. In de eerste plaats De miljoenen uit Deli - een brochure uit 1902 van de jurist Van den Brand, waarin op niet mis te verstane wijze de arbeidsomstandigheden op de tabaksplantages in Deli worden gehekeld, een ‘schotschrift’ waarin vaak hartverscheurende voorbeelden gegeven worden van de onmenselijke toestanden voor de koelies op Sumatra's Oostkust. De tweede publikatie, waar ik op doel, is het zogenaamde Rhemrev-rapport, het rapport van mr. Rhemrev - een Indischman - die de regeringsopdracht had de door Van den Brand gesignaleerde misstanden te onderzoeken, èn te rapporteren.

Dat befaamde Rhemrev-rapport - jarenlang onvindbaar - bleek als hoofdstrekking te hebben dat de gewraakte toestanden uit De miljoenen uit Deli in de regel zeer terughoudend waren beschreven. Zij bleken in vele gevallen aanzienlijk erger te zijn geweest. Het rapport verdween in 1904 binnen de kortste keren in de geheime archieven van de regering in Den Haag. De toenmalige volksvertegenwoordiging werd zoet gehouden met de opmerking dat er sindsdien ‘al zo veel verbeterd’ was dat openbaarmaking en bespreking van het Rhemrev-raport niet meer opportuun was.

[p. 66]

A.P. Prins (1885-1958)

Het lijkt mij weinig zinvol om in te gaan op de mérites van het boek van Breman. Dat deden anderen al uitvoerig, schreef ik reeds. Het gaat mij nu even om een andere zaak. Om een heel unieke stem uit Deli uit die bewuste periode. Een bron, door Breman niet genoemd, maar die mijns inziens bijzonder belangrijk is als aanvulling uit de bellettrie op de wetenschappelijke studie die Koelies, planters en koloniale politiek is.

Breman schrijft in zijn inleiding: ‘Mij zijn geen eigentijdse documenten bekend die het leven en werken van de koelies van dichtbij beschrijven’ (cursivering van mij).¹ Het wil mij voorkomen dat hij een belangrijk boek over het hoofd heeft gezien. Namelijk Ik ga m'n eige Baan van Apie Prins (1885-1958).² Het boek - een autobiografie - is een bewogen verslag van een ‘groots en meeslepend leven’ van A.P. Prins,

1 Jan Breman, Koelies, planters en koloniale politiek. Foris Publications, Dordrecht 1987, p. 11.

2 Apie Prins, Ik ga m'n eige Baan. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1958.

[p. 67]

vertaler, journalist, los werkman, ontdekkingsreiziger, vredesactivist, bohémien en wat al niet. Zo belangrijk voor deze beschouwing om het verslag van de jaren die hij doorbrengt in Deli als tabaksassistent. Prins - telg uit een aristocratisch Haarlems geslacht - breekt na de dood van zijn vader zijn medicijnenstudie af en beproeft zijn geluk in Deli in de tabakscultures. Hij blijft er ruim drie jaar - van 1907 tot 1911 - dat wil zeggen vier jaar nadat Rhemrev alle plantages op Deli had doorgelicht op misstanden.

A.P. Prins wordt bij zijn dood in 1958 uitvoerig herdacht door Jan Vrijman en gekarakteriseerd als ‘grillig, kwaadaardig, ijdel, brilliant - een hyper-intelligente geest, die in een oogwenk elke redenatie ontzenuwde’,³ eigenschappen die hem bij voorbaat al ongeschikt maken voor de harde Delische planterssamenleving, waar kadaverdiscipline de toon aangeeft.

Ook Prins zelf komt tot de conclusie dat - niet zo zeer - hij ongeschikt is voor Deli, maar Deli voor hèm. Want ondanks de vele kansen op een snelle promotie vanwege zijn onblusbare werklust en improvisatietalent, neemt hij onverwachts ontslag omdat hij bang is ‘voor schade aan zijn ziel’. Zijn abrupte ontslagaanvrage bij zijn Duitse hoofdadministrateur wordt aldus omschreven:

‘Nou, ik dacht, als ik administrateur word moet ik 'm gauw smeren, zelfs voordat ik tantièmes krijg als assistent, want ik ben bang voor het geld. Ik ben bang dat het geld me de baas wordt en dat ik dan hier blijf hangen om nog meer geld te verdienen.’
‘Bent u daar bang voor? Das verstehe ich nicht.’
‘Dat is juist de mop. Ich verstehe es auch nicht, und ich will es auch nicht verstehen, aber ich fühle es. Als je administrateur wil worden, moet je blijven en dan heb je wel geld, maar wat hèb je daar aan? Je komt na zoveel jaar in Holland, rijk, maar verindischt. Als Indischgast. Een koloniaal. Je kan niks en je deugt nergens meer voor. Je bent verindischt.’ Godverdomme, begreep hij dat niet?

Maar er is meer, waar Prins bang voor wordt, dan geld alleen. Namelijk de wreedheid en de tropenkolder. Want dat is de strekking van het boeiende relaas, Singkeh (letterlijk Chinees voor ‘nieuweling’) getiteld, dat in de autobiografie van Prins ruim honderd bladzijden beslaat. Het staat vol met messcherpe notities over het leven en werken met koelies, met njai's en met collega's. En dan beschreven van zéér dichtbij.

Van de met naam en toenaam genoemde ondernemingen waar Prins

3 Haagse Post, Amsterdam, 12 juli 1958.

[p. 68]

heeft gewerkt, weet het Rhemrev-rapport eerder te melden: ‘geen klachten van het werkvolk’. Maar wat Prins om zich heen ziet - de man die volgens Vrijman elke redenatie kon ontzenuwen - is in het verhaal zonder meer duidelijk. Kort na aankomst schrijft hij al:

Maar je moest ze ‘eronder houden’. Waar bleef anders de discipline?
Een Chinees een klap op zijn kale kop geven was doodgewoon. De Chinezen hadden kaal geschoren hoofden en droegen prachtige lange staarten met rooie of blauwe lintjes. Als ze hardnekkig lanterfantten of obstinaat werden deelde je een paar klappen met je kebonstok uit en habis perkara! (afgelopen).
Je kon kiezen: er op los slaan, of alles over je kant laten gaan en je prestige verliezen. En ontslagen worden!
Een assistent die bang was, was verloren. Er waren natuurlijk wel uitzonderingen onder de oudere, meer ervaren en bezadigde assistenten, maar het gros der assistenten bestond uit rowdies en bullebakken die er bij de minste aanleiding op los timmerden.
Als een Javaan, die van nature nooit haast heeft, plan plan (kalmpjes-aan) deed en dus volgens ons malas (lui) was, heette het: Lekas sedikit! (schiet een beetje op, gauw een beetje). Dat was wel het minste wat je zei, ook al was hij moe en al had hij de hele dag gewerkt. Met zachtzinnigheid kwam je niet verder. Een zachtzinnige assistent was een slechte assistent. Een toean djahat (een strenge, kwaje meneer, een kreng) stond bij zijn superieuren in een goed blaadje. Hij had kans promotie te maken. En daar ging het om.

Wat vooral verder opvalt in het hele relaas is de meedogenloze hardheid van het leven in Deli. Een mensenleven - of dat nu een koelie is, of een (blanke) assistent - telt nauwelijks. Maar ook Prins wordt door dat wrede virus aangetast. Immers, hij vertelt op een vrij onbewogen en cynische manier hoe hij een koelie - waar hij bijzonder op gesteld is - ‘verspeelt’, als deze verdrinkt bij het indammen van een rivier tijdens een overstroming.

Prins schetst een haast fascistische maatschappij waarin het leven van bijvoorbeeld vrouwen, Chinese of Javaanse koelies, of dieren niet geldt. Sterker nog, waar met een sadistisch genoegen de eerder genoemde groepen worden vernederd, en vaak letterlijk vertrapt. Maar ook Prins - ik schreef het al - ontkomt zelf niet aan een ‘Delisch gedrags-

[p. 69]

patroon’. Met dien verstande dat zijn collega's volharden in en doorgaan met hun wreedheden en hijzelf bang wordt voor ‘tropenkolder en geestelijke aberraties’. Hij probeert in Singkeh zijn gedrag enigszins te rechtvaardigen, òf op zijn minst er een verklaring voor te vinden. Hij komt er mijns inziens niet helemaal uit. Oordeelt u zelf:

Weer kijk ik door de achterkant van mijn grootvaders zeekijker en zie aan de andere kant het portret van een verwaten, pedant, arrogant jongmens van een jaar of twintig. A portrait of the author as a young planter. Hij is gekleed in een smetteloos wit, keurig gesteven en gestreken tropenpakje, een pakéjan toetoep. In zijn hoge kraag zitten twee gouden Zeeuwse boordeknoopjes. De kraag is engsluitend.
Ik moet niets van hem. Ik moet niets van hem hebben. Hij is een vreemde. Een vreemde die ik 50 jaar geleden oppervlakkig gekend heb en van wie ik me gedistancieerd heb. Maar die ik ken als m'n zak!
Het portret is vergeeld. Het weer zit er in. Ik bekijk zijn portret geïnteresseerd, zoals wij thuis 's zondags de vergeelde portretten in het portretalbum bekeken. Het zit vol lichtbruine vlekjes. Je kan zien dat hij bestaan heeft, maar hij is nu vermolmd als oud hout. De houtworm zit er in. Hij is vergaan. Alleen zijn beeld, het portret, is overgebleven. Alles aan hem is onbeduidend. Een Pruisische luitenant met een monocle op, die geringschattend neerziet op ‘das Gesindel’. Een karikatuur van Heine in de Simplizissimus. Het enige contact is de herinnering.
Was de kolder die zich in hem manifesteerde het gevolg van zijn afkomst en aard? Van de chromosomen, de dragers der erfelijke eigenschappen? En was het uitsluitend een kwestie van erfelijkheid? Of was het de resultante van drie krachten: erfelijkheid, eenzaamheid en tropische omgeving? Welke invloed konden uitwendige omstandigheden (de tropische omgeving en de eenzaamheid) uitoefenen op de erfelijke aanleg (indien deze aanwezig was)? Zouden de symptomen van zijn geestelijke aberratie, zij het op andere wijze en in andere vorm onder alle omstandigheden aan de dag zijn getreden? Waren ze een Nebenerscheinung van zijn plotselinge paradoxale en schier onbeperkte machtspositie? Of was de geheimzinnige, primitieve macht van de tropen de prima en ultima ratio? Misschien kan een Indoloog-psycholoog het adequate antwoord op deze academische vragen geven. Ik houd me aanbevolen.

[p. 70]

Of Prins in psychologische zin een sluitende verklaring voor zijn gedrag heeft gevonden of niet, is anno 1987 niet meer zo belangrijk. Want ook in het boek van Breman blijven in die zin nog vele vragen onbeantwoord. Maar het is al zinnig die andere stem uit Deli te lezen bij al die vragen die het voortreffelijke boek van Breman oproept.

Als Prins rond 1911 Deli de rug toekeert wacht hem nog een uiterst gevarieerd leven tussen de twee wereldoorlogen. Aan het eind van zijn leven werkt hij als vertaler en redacteur van een persbureau in Amsterdam. Dat hij Hemmingway uitstekend vertaalde mag geen wonder heten.

De generatie van de vijftigers kende vooral de bohémien Prins van het Leidseplein - altijd en eeuwig gekleed in een duffelcoat en slapend in wat tientallen jaren later een ‘kraakpand’ genoemd zou worden. Een norse, wat in zichzelf gekeerde man, die altijd schamper lachte om die aardige jongens aan de ronde tafel, die dachten dat zij het leven in hun handpalm hadden...

Met veel voorschotten wist de uitgeverij De Bezige Bij hem destijds te overreden zijn levensverhaal op te schrijven. In een soort laatste krachtsexplosie schreef hij Ik ga m'n eige Baan - ruim vijfhonderd dichtbeschreven pagina's. Enkele maanden na het verschijnen van het boek was hij dood en werd begraven ‘van de armen’.

Zijn autobiografie is sinds 1958 niet meer integraal herdrukt. Ik zou hierbij een pleidooi willen houden voor een spoedige herdruk van dit unieke levensverhaal, vol gerucht en geweld. En dan vooral om dat messcherpe portret van Deli rond de eeuwwisseling ‘aan de achterkant van die oude zeekijker’. Vergeeld, maar niet vergeten.