Indische Letteren. Jaargang 1

[p. 163]

Een buitenbeentje in de literatuurgeschiedenis
A. Teeuw

In de korte tijd die tot mijn beschikking staat wil ik mij beperken tot een paar kanttekeningen over de plaats van Buiten het gareel (hierna BG) in de literatuurgeschiedenis; het gaat mij daarbij vooral om de vraag: in welke literatuurgeschiedenis hoort BG eigenlijk thuis? Het meest voor de hand liggende antwoord is natuurlijk: de Nederlandse, op grond van de gebruikte taal; de simpelste omschrijving van Nederlandse letterkunde is immers: literatuur die oorspronkelijk in het Nederlands is geschreven.

De eerste kanttekening betreft de relatie tot een eerder boek van dezelfde schrijfster: we weten dat Soewarsih eerst een ander boek in het Soendaas heeft geschreven (n.b. niet dit boek), dat is de taal van West-Java die haar moedertaal was. We weten dat uit externe mededelingen en uit BG zelf. Want op Du Perrons gezag, en op grond van andere informatie mogen we de eerste zin van BG autobiografisch interpreteren: ‘Het was een voldongen feit, dat haar manuscript was teruggestuurd.’ Dat manuscript blijkt een ‘Soendanese roman’ (p. 210, 3e druk) geweest te zijn, die zij in een verdrietige periode van haar leven begonnen was, ‘om afleiding te hebben’. Maar dit boek werd geweigerd door de uitgeverij Balai Poestaka, het Nederlands-Indisch gouvernementskantoor voor de Volkslectuur. Soedarmo, de man van Soelastri, verwoordt de motieven voor de afwijzing:

Het is toch niet meer dan natuurlijk [dat het geweigerd werd], waar Bale Poestaka enkel lektuur wil voor het volk. Hoe moet zo'n boek dan zijn geschreven? Nuttig, dat wil zeggen vol lering, in een goede vorm gegoten en dan nog... boeiend. Je roman nu geeft niet veel nuttigs, is niet traditioneel aangekleed, dus niet van goede vorm, en tenslotte, hij is niet boeiend, omdat hij niet beantwoordt aan de kinderlijke fantasie van de desaonderwijzer.

[p. 164]

Er is wel gesuggereerd dat het boek ook om politieke redenen de censuur van de redactie van Balai Poestaka niet gepasseerd is; ik heb die suggestie zelf in mijn boek Modern Indonesian Literature (MIL) vermeld. Maar de toenmalige directeur van Balai Poestaka, de latere Leidse hoogleraar Hidding, zelf goed kenner van het Soendaas en politiek voor die tijd een zeer progressief man, heeft dat nadrukkelijk tegengesproken: het was de Soendase redactie, onder leiding van de befaamde kenner van het Soendaas Satjadibrata, die het boek onaanvaardbaar vond - om de door Soedarmo genoemde redenen, en ook met name omdat de taal ‘slecht Soendaas’ was. Hidding zei mij dat hij het boek graag had gepubliceerd, maar zijn Soendase redactie op Balai Poestaka niet trotseren kon of wilde. Dat het eerder Indonesiërs dan de Nederlandse censor waren die het boek weigerden, wordt ook gesuggereerd door de verzuchting van Soelastri:

Dit nu is een keerpunt in mijn leven. Nu niet meer weifelen tussen Soendaas en Nederlands. Het is een feit geworden, dat juist zij die ik liefheb me hebben afgestoten, mij dit wanhopige gevoel bezorgd hebben van voor niets te hebben gewerkt.

Het oorspronkelijke manuscript is verdwenen - en in de Soendase literatuurgeschiedenis zal dit boek dus nooit een plaats krijgen. Of en in hoeverre de in 1975 in een serie romans voor jongeren verschenen Indonesische roman van Soewarsih Maryati een omwerking is van die oorspronkelijke Soendase roman, en dat eerste boek zo dus toch nog achteraf een (bescheiden) plaatsje in de moderne Indonesische literatuur krijgt, kan ik nu (nog) niet beoordelen.

De tweede kanttekening betreft dat alternatief Soendaas/Nederlands. Op 28 oktober 1928 heeft de Indonesische jeugdbeweging de drievoudige gelofte (Sumpah Pemuda, ‘eed der jongeren’) afgelegd van het ene vaderland Indonesië, het ene Indonesische volk en de ene taal: de bahasa Indonesia als nationale taal. Die dag wordt nog steeds herdacht in Indonesië. Toch zou het onjuist zijn te denken dat na 1928 dat ideaal ook meteen werkelijkheid geworden is en dat althans de nationalistische beweging het in praktijk gebracht heeft. Het tegendeel bijna is waar; niet alleen politieke druk van boven af heeft verwezenlijking van dat ideaal van de nationale taal in de dertiger jaren onmogelijk gemaakt; in grote delen van de Indonesische intellectuele wereld leefde dat ideaal in het geheel nog niet; Maleis was nauwelijks een serieus alternatief voor het Nederlands; het telde nog niet als een echte taal, zeker voor vele intellectuele Javanen en Soendanezen, die immers in

[p. 165]

hun eigen taal een veel rijker culturele en literaire traditie bezaten, en vaak het Maleis alleen als lingua franca, als omgangstaal met anderstaligen voor simpele dingen van het dagelijks leven, als markttaaltje hanteerden. Soewarsihs dilemma: Soendaas of Nederlands illustreert dat fraai: hoewel volgens de literatuurgeschiedenis Indonesië al minstens vanaf 1920 een moderne Indonesische literatuur, in het Maleis = bahasa Indonesia, had ontwikkeld, was dat in feite de literatuur van een kleine groep, overwegend Sumatraanse schrijvers. Maleis kwam in het eind van de dertiger jaren voor haar kennelijk helemaal niet in aanmerking als alternatief voor het Soendaas; ik maak me sterk dat ze überhaupt niet gewend (in staat?) was het toen al als schrijftaal te hanteren. Pas na 1945 is zij zich als schrijfster van het Indonesisch gaan bedienen.

Derde kanttekening: al is qua taal en gehanteerde literaire conventies dit boek dan Nederlands, helemaal ‘thuis’ is het toch niet in de Nederlandse literatuur. Du Perron noemt het, ‘hoewel in het nederlands geschreven, een uiterst representatieve indonesiese roman van deze tijd’ (voorwoord BG), voornamelijk op grond van de thematiek: de bewustwording van de Indonesische vrouw en de rol die het onderwijs daarbij speelt. Ook de setting en de hoofdpersonen zijn geheel Indonesisch. Rob Nieuwenhuys heeft er ook wat mee gezeten: ondanks de ondertitel van zijn Oost-Indische Spiegel ‘Wat Nederlandse [mijn cursivering] schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven’ lijft hij zonder nadere verklaring Soewarsihs boek in bij wat tegenwoordig de Indische bellettrie heet, in het hoofdstuk waarin Du Perron centraal staat. En al moge dat naar de letter dan misschien niet kloppen, begrijpelijk is het wel: ook BG verbindt immers, net als al het door hem besproken werk, op speciale wijze de Nederlandse taal met de Indisch/Indonesische wereld. In dat opzicht misstaat Soewarsih niet in de Oost-Indische Spiegel, naast de twee andere Indonesische schrijvers die daarin een duidelijke plaats hebben: Kartini en Noto Soeroto. Al blijft Soewarsih toch het meest Indonesische buitenbeentje in de Indische literaire wereld van Pak Rob.

Vierde en laatste kanttekening: zelf heb ik ook nogal gerommeld met het boek van Soewarsih: het komt niet voor in mijn eerste, Nederlandse boekje over Indonesische literatuur van 1950 (Voltooid Voorspel), evenmin in de veel uitvoeriger Indonesische versies daarvan uit de vijftiger jaren (de diverse drukken van Pokok dan Tokoh dalam Kesusastraan Indonesia Baru); maar in mijn Engelse boek van 1967 (MIL) heb ik haar roman wel kort besproken; hoewel ‘for formal reasons’ (het Nederlands) buiten het bestek van mijn boek liggend, paste het toch qua

[p. 166]

‘spirit, content and background’ onmiskenbaar in de periode en het genre van de vooroorlogse Indonesische roman, zo schreef ik (ik zou nu overigens wat meer aarzeling hebben dat ook op het genre te betrekken).

Behalve de taal is er echter een ander argument waarom het in het kader van moderne opvattingen over literatuurgeschiedenis niet zo goed past in de Indonesische literatuurgeschiedenis: van receptie van de roman in Indonesië is vrijwel geen sprake geweest. De politieke geschiedenis heeft daar zo haar eigen rol in gespeeld: de eerste druk in 1940 heeft Indië nooit bereikt; de tweede (1946) verscheen ook al niet in een tijd dat men bij Indonesiërs veel aandacht verwachten mocht voor een in Nederland verschenen boek van een vrijwel onbekende Indonesische vrouw. Ook in 1946 had het boek misschien nog vernieuwend, conventie-doorbrekend kunnen werken, maar dat is niet gebeurd; en de autobiografische verteltraditie heeft zich bij de generatie van '45 ontwikkeld, onafhankelijk van Soewarsihs boek: ik noem bijvoorbeeld Idrus, Pramoedya Ananta Toer en Sitor Situmorang.

Pas in 1975 is het boek echt teruggekeerd tot zijn ‘Land van Herkomst’, dank zij de vertaling in het Indonesisch (met de titel Manusia Bebas, ‘De vrije mens’), door de auteur zelf, die inmiddels ook een zekere naam had gekregen door ander, oorspronkelijk in het Indonesisch geschreven werk. Veelzeggend is dat deze Indonesische vertaling op Nederlands initiatief en met Nederlandse fondsen tot stand is gekomen, in een vertaalserie ondernomen in het Cultureel Accoord met Indonesië, waarvan Multatuli's Max Havelaar het eerste deel was en die verder voornamelijk bestond uit typisch Indische bellettrie.

Ook in deze Indonesische vorm werd het boek geen succes, noch commercieel, noch literair-historisch; het heeft het lot gedeeld van de meeste vertalingen; het is niet of nauwelijks in de Indonesische literatuurgeschiedenis doorgedrongen. Het is ook daar een buitenbeentje gebleven.

Anders gezegd, en samengevat: Buiten het gareel is buiten het gareel van de officiële literatuurgeschiedenis gebleven, van welke literatuurgeschiedenis dan ook; het zweeft ergens vrij rond tussen de literaire werelden van Nederland, Indië en Indonesië, eigengereid, een buitenbeentje. Maar dat is meer het probleem van de literatuurhistorici dan van het boek; en het is juist de verdienste en de kwaliteit van het boek dat het voor lezers uit alle drie werelden: de Nederlandse, de Indische en de Indonesische leesbaar en genietbaar is. Daarom: goed dat het er weer is. En: lees dat boek.