Indische Letteren. Jaargang 1

[p. 89]

Indische steden in de literatuur
Johanna van Benthem en Marianne Harbers

Geïnspireerd door Querido's letterkundige reisgids van Nederland ligt het in de bedoeling van beide auteurs, als een soort supplement, een ‘Letterkundige reisgids van Indië’ samen te stellen. Als een voorproef van dit boekje, dat naar verwachting in 1987 verschijnen zal (eveneens bij Querido) zullen in het tijdschrift Indische Letteren enkele artikelen verschijnen, in elk waarvan een stad als literair middelpunt beschreven zal worden. Deze stukjes pretenderen geenszins nu al een compleet beeld van auteurs en literaire beschrijvingen te geven. Ze moeten veeleer beschouwd worden als voorstudies van het uiteindelijke werk. Makassar geldt hierbij als een goed voorbeeld van hoe schrijvers in de loop der eeuwen hun indrukken van de Indische archipel hebben weergegeven.

Om dat Macasar voor de sleutel van de Oost gehouden wordt¹

Zo typeerde in 1707 Valentijn het huidige Ujung Pandang, gelegen op Zuid-Sulawesi. Op weg naar zijn geliefde Ambon doet hij Makassar aan. Een beschrijving van de vesting, waaruit de toenmalige nederzetting bestond en de verovering daarvan, vinden we in zijn boek Oud- en Nieuw Oost-Indiën:

De vesting, Oedjong Pandang, of de kijkhoek, genaamt, omdat zij aan de N.zijde als op den uitkijk van de baai, en op dien hoek gelegen is, kreeg in 't jaar 1667, even na des zelfs overgave den naam van Rotterdam, omdat de dappere veldheer en overwinnaar van Macasar, de Heer Cornelis Speelman, een Rotterdammer van geboorte was.²

Aan deze toentertijd zo vermaarde overwinning werd al eerder in de literatuur aandacht besteed en wel door Vondel, die er het navolgende lofrijm aan wijdde:

1 François Valentijn, Oud- en Nieuw Oost-Indiën (derde deel tweede stuk). Dordrecht/Amsterdam MDCCXXVI, p. 136.

2 Idem, p. 135.

[p. 90]

Dominee François Valentijn

[p. 91]

Op zulk een Speelmans toon en brommende oorlogssnaren
Danst in Oost-Indiën het heir der Macassaren
Den harnasdans in bloed. Bouton, om 't hart benauwd,
Schept adem. Joupardan wordt Rotterdam geheten,
Naar's Helds geboortestad. Geen eeuw zal dit vergeten.
De drie Molukken, eerst aan 't wanklen, staan nu stout.³

Dit fort is nu een van de weinige gerestaureerde Hollandse vestingwerken in Indonesië. De stad Ujung Pandang had in de jaren na de onafhankelijkheid de financiële middelen niet om zoals andere Indonesische steden deden, de Hollandse vestingwerken met de grond gelijk te maken. Pas veel later ging men de historische waarde van deze beeldende elementen in de stad beseffen en is men tot restauratie overgegaan. Het fort binnengaand, komt men op een ruime binnenplaats met schaduwrijke bomen. Ook al zal de tegenwoordige reiziger nu niet direct aan Haarlem of Naarden moeten denken, zoals Augusta de Wit deed toen zij op een journalistieke reis in 1914 het fort bezocht,⁴ toch is het Hollandse karakter onmiskenbaar. De kleine glas-in-lood ramen van de huizen binnen het fort, de spitse daken en het kleine kerkje in het midden zijn hiervoor de reden. Op een van de bankjes onder het lommerrijke groen gezeten kan men even de drukke en vooral hete stad vergeten. In het fort zijn nu de streekarchieven en een goed geoutilleerd museum gevestigd.

De Javaanse vrijheidsheld Diponegoro heeft hier in dit fort van 1835 tot aan zijn dood in 1855 gevangen gezeten. Zijn graf vindt men niet ver van het fort vandaan in Jalan Diponegoro. Een nazaat van de held treedt bij het graf als gids op voor de weinige bezoekers. Over deze gevangenschap van Diponegoro schreef Hella Haasse het toneelstuk Schaken met Diponegoro, een dialoog tussen Diponegoro en zijn bewaker.

Ook de al eerder genoemde Augusta de Wit geeft, wanneer zij op een van haar vele reizen de stad Makassar aandoet, een beschrijving ervan. Op de haar eigen plastisch romantische wijze schildert zij ‘de Maleische buurt’ met ‘als wederpart de Chineesche’. Deze wijk ‘gaat van lieverlede langs een breede straat, aan het uiteinde waarvan, alweer de zee blinkt, over in de buurt waar de Hollanders wonen: zoodat aan de ééne zijde nette inlandsche huizen staan met gevlochten wanden en bladeren dak, en aan de andere kalkwitte steenen Hollanderhuizen op ommuurde erven’.⁵ Aan deze straat, vroeger Heerenweg nu Jalan Hasanuddin, staan ook nu nog aan de ene kant van de weg verschillende ‘Hollanderhuizen’ uit die tijd. De ‘Inlandsche’ huizen hebben, evenals de strandkampongs, plaats moeten maken voor de zeer Zuideuropees aandoende

3 Albert Verwey, Vondel volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza. Amsterdam 1937, p. 840.

4 Augusta de Wit, Natuur en Menschen in Indië. Amsterdam 1914, p. 358.

5 Idem, p. 357.

[p. 92]

strandboulevard die in 1935 is aangelegd. Deze strandboulevard, uniek voor Indonesië, is beeldbepalend voor het huidige Ujung Pandang. De zonsondergangen zijn er schitterend en tegen het vallen van de avond verlichten de olie- en gaslampjes van de vele eetkarretjes de kade sprookjesachtig.

Echter ook zonder strandboulevard waren de zonsondergangen indrukwekkend, getuige de brief die Friedericy in juni 1922 aan zijn ouders schreef: ‘[...] en daarna ging ik met zonsondergang naar de pier. Daar stond ik dan alleen aan de wijde zee van Makassar. Op de voorgrond, deinend op de korte golfslag, Makassaarse prauwen; op de rede, roerloos, grote zeestomers; in de verte twee, drie eilanden; en aan de horizon de grote vurige, snel verdrinkende zon.’⁶

Friedericy kwam als jong en pril bestuursambtenaar, op weg naar zijn eerste standplaats in Zuid-Celebes, Watampone, in 1922 op doorreis in Makassar, alwaar hij in het Oranjehotel logeerde. In 1923 wordt hij van Watampone overgeplaatst naar Makassar en neemt zijn intrek in pension Mesman, ‘een groot, wit, oud Indisch huis van een verdieping’.⁷ Dit oude Indische huis is helaas verdwenen en op diezelfde plek aan de Jalan Hasanuddin staat nu het grote, moderne hotel Marannu.

De overplaatsing naar Makassar beviel Friedericy aanvankelijk in het geheel niet goed. In de eerste plaats vond hij zijn werk (hij werd belast met de bestrijding van onwettige occupatie van gouvernementsgronden, waardoor hij een groot deel van zijn tijd op het kadasterkantoor doorbracht) veel minder boeiend en belangrijk dan zijn werk in Bone. Hij schrijft hierover wederom aan zijn ouders: ‘Geef mij maar Bone terug met O'Brien en Haaksma. Daar werd gewerkt en hard, aan heel wat grotere en grootsere zaken dan hier in de stad Makassar. Daar werd geprobeerd het land en het volk vooruit te brengen. Daar werd bestuurd.’⁸ Deze zinsneden tonen Friedericy ten voeten uit: idealistisch en stellig overtuigd dat het Hollandse bestuur een goede zaak was. En in de tweede plaats was Makassar niet die bruisende, grote stad vol sprankelende culturele evenementen en jonge mondaine meisjes, die hij zich had voorgesteld: ‘Makassar is een Indische stad en dat betekent ook achterklap en intriges.’⁹ Maar eigen aan zijn enthousiaste karakter gaat Friedericy niet bij de pakken neerzitten. Zo wordt hij bijvoorbeeld een actief lid van de Makassaarse toneelvereniging, die geregeld voorstellingen geeft in de sociëteit De Harmonie. En als hij in 1924, na eerst te zijn overgeplaatst naar Maros en vervolgens naar Bantaëng, weer terugkomt in Makassar, nu als rechterhand van de gewestelijk secretaris, is hij zo gegrepen door zijn werk (‘ons werk’,¹⁰ zoals hij schrijft) dat de klachten die hij een jaar tevoren geuit had, vergeten lijken.

6 H.J. Friedericy, Verzameld werk. Amsterdam 1984, p. 258.

7 Idem, p. 302.

8 Idem, p. 300.

9 Idem, p. 294.

10 Idem, p. 330.

[p. 93]

Veel van de Hollandse gebouwen uit de tijd van Friedericy kan men in het huidige Ujung Pandang nog steeds aantreffen. Zij zijn alle gelegen aan Jalan Jenderal A. Jani (vroeger het Hooge Pad). In het gouverneurskantoor is nu de regionale politie gevestigd; het Oranjehotel was tot voor kort nog steeds in gebruik als hotel maar nu onder de naam Grandhotel; en de sociëteit De Harmonie wordt nu gebruikt als bioscoop.

Ook voor Carl en Ab, de hoofdpersonen uit Bep Vuyks roman Duizend eilanden is Makassar geen stad vol van bruisend leven: ‘Op Makassar beginnen de buitenbezittingen. Het leven is er langzamer, de huizen groter, de straten breder en met zware bomen beplant.’ Voor hen is het ‘de laatste grote stad van de wereld’.¹¹ Van oudsher is Makassar het handelscentrum geweest van de oostelijke archipel. De zo kenmerkende Makassaarse prauwen ontbreken in geen enkele reisbeschrijving of roman die zich in deze contreien afspeelt:

Met de Westenwind voeren zij naar de eilanden van het Oosten, naar Ambon, Boeroe, Ceram, tot de verre kusten van Halmaheira en Papoea toe. Volgepropt met sarongs en katoentjes, met borden en pannen, rijst, suiker en petroleum, die zij ruilden tegen copra en bosprodukten. Hun komst wekte de slaperige bevolking tot een kortstondige bedrijvigheid, eindigend als de prauwen heenvoeren, de rode zeilen gehesen en met gongs en luide stemmen roepend om goede wind. De seizoenen werden gekenmerkt door het komen en gaan van deze prauwen!¹²

Langzamerhand verdrong de geregelde pakketvaart van de KPM,¹³ niet van de wind afhankelijk, deze handel grotendeels. Maar tegenwoordig zijn de prauwen opnieuw een belangrijke rol in het handelsverkeer gaan vervullen. De oude prauwhaven ligt nu tussen de nieuwe Pelabuhan Sukarno waar de grote passagiersschepen van de PELNI¹⁴ aanleggen en de Pelabuhan Hatta, het voormalige Nieuw Handelshoofd.

Als jong meisje verhuisde Lin Scholte met haar familie van Java naar Makassar. Deze tijd in Makassar, waar zij ook nog na haar huwelijk wonen bleef, beschrijft zij in haar roman Bibi Koetis voor altijd, een van de weinige boeken die gaan over het leven van Indo's in bezettingstijd en in de tijd daarna.

Margaretha Ferguson woonde in 1939, negentien jaar oud en pas getrouwd met een zeeman van de KPM, aan de Sambung Jawaweg 5 (Jalan Arif Rate). In hetzelfde nette Europese wijkje woonde als kind Hans Vervoort op de Bessieweg (Jalan Lamadukeleng). Geen van bei-

11 Beb Vuyk, Verzameld werk. Amsterdam 1981, p. 149.

12 Idem, p. 149.

13 Koninklijke Pakketvaart Maatschappij.

14 Pelayaran Nasional Indonesia.

[p. 94]

den hebben over deze periode geschreven, hoewel het leven in het voormalige Indië een van de hoofdthema's vormt van hun werk. Jacob Vredenbregt, die onder de naam M. Jacob in 1984 debuteerde met de roman Aan het einde van de middag, heeft enige tijd aan de Jalan Botolepangan 34 gewoond. Ook hij heeft tot nu toe niet over deze tijd geschreven.

De stad Ujung Pandang groeit nog steeds: aan de moerassige randen ervan verrijzen nieuwbouwwijken, kantoren en universiteitscomplexen. De tijd gaat verder en het lijkt heel lang geleden dat Valentijn schrijven kon:

De stad (Macasar) is maar een open vlek, dat ook anders wel Negrij Vlaardingen genaamt word en waar in men maar een groote ongeplaveide straat (zoo ik meine de Chineesche) en dan nog 2 of 3 kleine straaten heeft.¹⁵

15 François Valentijn, Oud- en Nieuw Oost-Indiën (derde deel tweede stuk). Dordrecht/Amsterdam MDCCXXVI, p. 135.