Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem

[p. 9]

Inleiding

Papier; 23 + 241 + 9 bll.; blad en bladspiegel resp. 274 × 205 mm en ca. 215 × ca. 155 mm; 2 kol. (behalve op fol. 196r^o), 46 of 47 rr. per kol. Moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera cursiva formata). Rode initialen, lombarden, titels en paragraaftekens; beginletters van de verzen in een aparte kolom en doorlopend rood doorstreept; stukken met rode Romeinse cijfers genummerd. Zestiende-eeuwse bruin kalfsleren band; voor- en achterplat met losse stempels en filets versierd; rug en hoeken vernieuwd; twee gedreven koperen sloten, sluithaak van het bovenste slot ontbreekt. Op de binnenzijde van het voorbord het ex-libris van K. van Hulthem.

Met deze feitelijke informatie opent J. Deschamps de bespreking van het handschrift-Van Hulthem (Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, hs. 15.589-623) in zijn bekende catalogus van Middelnederlandse handschriften. In het opschrift van zijn beschrijving van het handschrift wordt vermeld waar en wanneer het is ontstaan: ‘Brabant, ca. 1410’.

Uit gegevens als deze kan een codicoloog heel wat afleiden, zelfs zonder dat hij het handschrift zelf voor zich heeft. Als materiaal is papier gebruikt, geen perkament. Dat kan er - gegeven de plaats en tijd van ontstaan - op wijzen dat het hier niet om een kostbaar boek gaat, maar om een tamelijk goedkoop uitgevoerd gebruiksexemplaar. Op een zekere eenvoud wijst ook het gekozen cursieve lettertype: voor een boek dat bestemd was voor de bibliotheek van een vermogende liefhebber van verhalen en gedichten zou waarschijnlijk een littera textualis zijn gekozen. Aan de andere kant gaat het beslist niet om een armoedig, schamel of slordig werkstuk. Het schrift verraadt degelijk vakmanschap en de doelmatige wijze waarop de tekst door middel van in rode inkt uitgevoerde elementen is gestructureerd, maakt een verzorgde indruk.

Ergens aan het begin van de vijftiende eeuw heeft een kopiist meer dan tweehonderd teksten in één handschrift samengebracht - teksten die naar genre, herkomst en tijd van ontstaan sterk uiteenlopen. De meeste zijn op rijm en vrij kort, hooguit enkele honderden verzen: gebeden, exempelen, spreuken, fabels, kronieken, boerden, sproken, liederen, sotternieën enz. Maar prozateksten komen ook voor (zie bijv. Den guldenne berch en Tghelove in dit boek) en sommige versteksten zijn vrij lang, zoals De reis van Sint Brandaan, Theophilus, Die borchgravinne van Vergi, fragmenten uit de Trojeromans van Segher Diengotgaf en Jacob van Maerlant, en de beroemde abele spelen. Daarmee behoort dit handschrift tot de allerbelangrijkste tekstgetuigen van de Middelnederlandse letterkunde. Het bijzondere belang van deze collectie teksten maakt de vraag met welk doel het handschrift is aangelegd des te intrigerender.

Opmerkelijk genoeg is over dit topstuk nog maar weinig bekend. Toen het handschrift in 1837 uit de nalatenschap van Karel van Hulthem in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel was terechtgekomen, ging de aandacht van de onderzoekers

[p. 10]

vooral uit naar de inhoud. Grote mannen uit de begintijd van de vakgeschiedenis zoals Jan Frans Willems en C.P. Serrure hebben toen de ene na de andere tekst uitgegeven. Pas later ontstond enige belangstelling voor het handschrift zelf. Onderzoek naar de watermerken in het papier wees uit dat het omstreeks 1410 moet zijn geschreven. Verwijzingen in de teksten maken een Brabantse herkomst waarschijnlijk. Onlangs hebben W. van Anrooij en A.M.J. van Buuren de inhoud van de codex opnieuw zorgvuldig doorgelicht op aanwijzingen omtrent het ontstaansmilieu van het handschrift. Zij omschrijven de socio-culturele omgeving waarin het boek is ontstaan en waarin het heeft gefunctioneerd met de nodige voorzichtigheid als stedelijk: Brussel, of misschien Leuven. Dat zou mogelijk ook een verklaring bieden voor de opvallende verscheidenheid van de inhoud:

Juist het uiteenlopende van de teksten doet denken aan de bonte mengeling die men in de stad verwacht. Heel het turbulente, warrige, wisselende beeld van de maatschappij ontrolt zich bij wijze van spreken voor onze ogen. Adel, verburgerlijkt of niet, burgerij, van koopman tot drinkebroer, godgewijden, ja dan nee hun roeping volgend, we komen ze de een na de ander tegen. Schuld en boete, vroomheid en overspel, sproke en boerde, lied en vertelling, toneelspel en liefdesbrief, gebed en astrologie, preek en klucht, het is er allemaal. 's Levens felheid in één band. (Van Anrooij en Van Buuren 1991, 198)

Maar met welke bedoeling is deze verzameling teksten in één band bijeengebracht? Aanvankelijk hebben vooral onderzoekers van de abele spelen zich over de functie van het handschrift uitgelaten. Zij zochten, begrijpelijk, naar een verband met de opvoeringspraktijk van het middeleeuwse wereldlijk toneel: de collectie zou zijn samengesteld ten behoeve van een stedelijk of een rondreizend toneelgezelschap, of voor een individuele sprookspreker. In deze veronderstellingen wordt de inhoud van de gehele codex dus als het repertoire van vertellers en toneelspelers beschouwd en dat lijkt, gezien de aard van vele der opgenomen teksten, toch wel erg onwaarschijnlijk. Maar ook andere hypothesen kunnen niet overtuigen. Om een boek dat primair voor privé-lectuur bestemd was gaat het hoogstwaarschijnlijk niet, en evenmin om een handschrift waaruit in kleine of grotere kring werd voorgelezen.

De laatste decennia lijkt een hypothese veld te winnen die vermoedelijk in 1968 voor het eerst is geopperd. Deze hypothese gaat uit van de specifieke informatie die de kopiist verstrekt over de opgenomen teksten. Hij laat in de regel elke tekst voorafgaan door een titel en een volgnummer en volgen door een opgave van het aantal verzen. Vooral dat laatste is van belang; zo vinden we bijvoorbeeld aan het eind van de sotternie Rubben vermeld: Nota .ii^c.xlv. verse. Zoekend naar een verklaring voor deze gewoonte van de kopiist is verondersteld dat het handschrift bestemd is geweest voor een schrijfatelier om dienst te doen als standaardcollectie. De opgave van het aantal verzen maakte het mogelijk om snel de omvang van een tekst en de prijs voor het afschrijven te bepalen. Deze hypothese zou ook het disparate karakter van de collectie verklaren: men heeft eenvoudig alles verzameld waar de klanten om zouden kunnen vragen en waarop men de hand kon leggen.

[p. 11]

De verwerving van de teksten die men in de codex wilde opnemen, lijkt hier en daar nog in de samenstelling van de collectie door te schemeren. De abele spelen en sotternieën vormen een samenhangende groep (205-211) die heel goed afkomstig kan zijn van een toneelgezelschap (maar wat doet nummer 208, een liefdesklacht, tussen deze toneelteksten, en waarom staan Esmoreit (169) en Lippijn (170) veel eerder in het handschrift?). De nummers 59-63 bestaan uit vijf prozateksten, behorend tot eenzelfde godsdienstig milieu; de nummers 143-147 hebben alle betrekking op de oorlog om Troje en de nummers 185-187 zijn drie fabels bij elkaar. Deze samenhangende groepen binnen de collectie ondersteunen de scriptorium-hypothese of, voorzichtiger: zij spreken deze niet tegen. De stand van het onderzoek laat definitieve uitspraken over de functie van het handschrift-Van Hulthem nog niet toe; verdere studie door codicologen en medio-neerlandici is dringend gewenst.

Literatuur

C.P. Serrure, ‘Het groot Hulthemsch handschrift’. In: Vad. mus. 3 (1859-60), p. 139-164.

P. Tack, ‘Onderzoek naar den ouderdom van het Hulthemse handschrift’, In: Het boek 2 (1913), p. 81-91.

Van Sente Brandane. Catalogus. Utrecht, 1968. Naar de letter 2. p. 25-27.

J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Catalogus. 2e herz. dr. Leiden, 1972. nr. 43, p. 131-136; Pl. 43.

W. van Anrooij en A.M.J. van Buuren, ‘'s Levens felheid in één band: het handschrift-Van Hulthem’. In: H. Pleij e.a. Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen. Amsterdam, 1991. p. 184-199, 385-391.