De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 4

Huisduinen-Helder-Willemsoord-Nieuwediep.
Door J.M. Ente Van Gils,
kapitein der mariniers.
Met illustratiën.
(Vervolg en slot van blz. 255.)

Onder de vele redenen, ten gevolge waarvan de bevolking dezer gemeente zeer snel toenam, mag ook wel worden opgemerkt het verplaatsen van 't Loodswezen naar Helder. Deze loodsen vestigden zich in de jaren 1835-40 op de Loodsgracht, alwaar ook in die dagen het thans nog bestaande ‘Tivoli’ - een uitspanningszaal met tuin voor muziekuitvoeringen - werd gesticht; alleen was het voor de bezoekers een waar ongerief, dat er geen brug was die den Kanaalweg met de Loodsgracht verbond, en al waren wij ook in den jare 1840, vigilanten waren er niet, daar er geen stalhouders bestonden.

In 1840 werd, vooral ten gerieve van de Katholieken, een brug over het Heldersche kanaal gelegd bij het postkantoor. In hetzelfde jaar werd het Marine-hospitaal aan de Buitenhaven gebouwd.

Vermeldenswaard is, dat de tegenwoordige stoombootdienst door het Noord-Hollandsch kanaal naar Amsterdam, van de gebroeders Zurmühlen, omstreeks 1840, met een bargedienst is begonnen, waardoor men in 12 uur tijds in Amsterdam was. Hierbij werden van post tot post nieuwe jaagpaarden genomen, zoodat deze wijze van reizen nog wat heel langzaam was; eerst acht jaren later is deze bargedienst door een stoombootdienst vervangen. Bleef over de Binnenhaven steeds een pont het eenige overgangsmiddel, thans werd over het Heldersche kanaal een brug gelegen, die om haar geringe breedte de Magere of Botbrug werd genoemd. Wandelen wij langs het Stroodorp naar de Nieuwe kerk, dan ligt ook daar, sinds 1842, een brug, genaamd de Martelaarsbrug, omdat het open- en dichtdoen zoo bijzonder lastig ging, dat het een ware marteling was, zoowel voor den brugwachter als voor diegenen, die moesten wachten.

De reeds vermelde houtzaagmolen aan de Noordzijde van het Molenplein had een pendant gekregen door een meelmolen op de Zuidzijde te bouwen.

Op de Kerkgracht was een gebouw opgericht ‘Loon voor werk’ geheeten, waar armen werk konden krijgen; in 1861 werd aldaar het ziekenhuis gesticht.

Weder werd in 1845 een kerk gebouwd, en wel de Westerkerk op het Westplein.

Is tegenwoordig 's Rijks Marinewerf een werf van uitrusting, toen was zij ook voor aanbouw en werd aldaar den 8en April 1846 de schoener ‘Banka’ te water gelaten, en wel aan de Zuidzijde.

In 1846 verdween de pont over de Binnenhaven en werd door een ophaalbrug vervangen; ook werden in dat jaar de gebouwen van 't Loodswezen aan de Buitenhaven opgericht, terwijl eveneens de Marinierskazerne werd gebouwd. Het houten plankier langs de geheele haven werd aangelegd vanaf Wierhoofd; daar de kosten echter zeer groot waren, werd ieder jaar een gedeelte gemaakt. Na de oprichting van het Marine-etablissement werd de Buitenhaven in twee deelen verdeeld; het voorste gedeelte was bestemd voor oorlogsschepen, het achterste deel voor de koopvaardijvloot.

In 1851 werd het algemeen weeshuis gesticht, waarin voor weezen van welke gezindte ook een plaatsje open was.

In dat zelfde jaar had een zeer belangrijke gebeurtenis plaats, en wel den 20 Juni kwam de opheffing van 't onvrije territoir tot stand. De beteekenis hiervan blijkt voldoende uit het volgende.

Langs alle grenzen des lands was een strook gronds aan de landzijde ter breedte van 5500 M., aan de zeezijde van 2600 M., dat onvrij terrein was, en waar zeeschepen niet mochten

[p. 260]

lossen of laden. Alles op dat terrein wat niet gedekt werd door bijzondere biljetten, werd als sluikwaar behandeld. Geen invoer mocht geschieden, dan langs bepaald aangewezen wegen, en elke lading moest naar de aangewezen los- en ladingplaatsen worden aangevoerd om dáár door de ambtenaren met de aangifte te worden vergeleken. Op dat onvrije terrein

't westplein met een deel der kerkgracht.

mochten geen magazijnen, zoutziederijen, raffinaderijen enz. opgericht worden.

Nu waren in Augustus 1822 van deze bepaling vrijgesteld alle besloten steden en forten, daar de invoer niet overal, maar alleen langs de afgebakende wegen en toegangen kon plaats hebben, die gemakkelijk te bewaken waren.

Daarbij dient opgemerkt, dat Helder bij Kon. besluit van 8 Juli 1844 uitdrukkelijk werd gerekend onder de vestingen of sterkten van de 1e of 2e klasse, zoodat het meer dan opzien baarde, dat de Minister van Financiën steeds weigerde om Helder onder die gunstige bepalingen te rekenen; en toen eindelijk den 20 Juni 1851 die opheffing tot stand kwam, het een ware jubeldag was.

In 1853 werd een nieuwe schutsluis gebouwd

de hoofdgracht met den kruisweg.

tusschen Nieuwediep en 't Noordhollandsch Kanaal, daar de groote schepen niet meer door de oude konden.

In 't tijdvak 1857-1866 werd door de firma Visser, te Sliedrecht, het groote droogdok gebouwd, bij welks inwijding een bal werd georganiseerd, in die vele meters diepe en groote kom.

Ook kwam het Instituut voor de Marine tot stand, terwijl in 1867 de telegraaf, die sinds 1851 een particuliere inrichting was, aan 't Rijk overging.

In 1859 werden de Molenbrug en de Mosterdbrug gelegd, terwijl in 1865 de Hollandsche Spoorwegmaatschappij haar lijn feestelijk opende.

In 1868 werd de Marineclub gebouwd, terwijl in 1869 het nieuwe gebouw voor de opleiding der Adelborsten werd in dienst gesteld.

De doorgraving van het Kanaal van Suez deed de Maatschappij ‘Nederland’ haar vaart met 4 schepen openen en wel in 1871 met de ‘Willem III’. De vele drukten, zoo ook die van de nieuwe Maatschappij ‘Java’, gaven aan menigeen werk, doch helaas na weinige jaren verdween dit bloeitijdperk weder uit Helder's geschiedenis, toen het kanaal van IJmuiden den handel zich deed verplaatsen.

Nog zijn vele gebeurtenissen van meer of minder belang te noemen, die Helder's geschiedenis voltooien, doch alleen zullen wij hiervan noemen het oprichten van de Landskeet of Landshok, met de Meteorologische inrichting van C. van der Ster, in de jaren 1843-1870, zoo ook de stichting der zusterschool in 1872.

Wenden wij nog even onzen blik naar den stillen doodenakker, dan wordt ons oog getroffen door één onder de vele monumenten en grafzerken, waar tal van dooden rusten. Daar liggen, door een steen gedekt, een keur van jeugdige Hollanders, die, bij 't vergaan van den monitor ‘Adder’, den dood in de woeste golven vonden. Gelukkig telt de geschiedenis van 't Nederlandsche zeewezen weinige dergelijke rampen.’

V.

Met een diepen zucht, gewijd aan de gedachtenis van dien Nationalen rouwdag, onderbrak de Oude zijn verhaal.

‘Wellicht ben ik eentonig geworden in mijn verhaal, voor u vriendin ‘'t Leven’, die steeds met kleur en glans slechts 't nieuwe weet te aanschouwen, doch ik, die steeds put uit 't verleden en met eentonigheid, aan mij, den ‘Tijd’, eigen, alles in regelmatige volgorde mag laten voorbijtrekken; aan mij is 't niet kwalijk te nemen, dat langdradigheid aan mijn verhaal niet vreemd is, en toch ben ik kort geweest, want vele en vele gebeurtenissen ben ik stilzwijgend voorbijgegaan; immers groot is de geschiedenis dezer plaatsen en slechts kort is het oogenblik dat mij toegestaan is u alles te verhalen, waarop in hoofdzaak de toestand van 't tegenwoordige Helder berust.

En thans is er in alle drie de plaatsen een zekere vooruitgang te bespeuren, maar niet op handelsgebied. Meer en meer wordt de gemeente beheerscht door de waarde die men er aan toekent als oorlogshaven met de daaraan verbondene stelling.

Is Amsterdam het centraalreduit onzer verdediging en wordt deze aan de Oostelijke zijde door de Nieuwe Hollandsche Waterlinie verstrekt, - in 't Noorden is de stelling Helder niet te missen. Uit een strategisch oogpunt is zij van groote waarde. De vijand vindt er een veilige reede en een uitmuntende haven, zoodat de maritieme basis bij uitstek goed zou zijn. Is Helder eenmaal in 's vijands hand, dan is de voornaamste toegang tot de Zuiderzee open. Voor een eventueel beleg van Amsterdam zou de stelling Helder voor den vijand veel waarde hebben. In deze stelling moet zeeen landmacht samenwerken, daar de verdediging aan de zeezijde niet alleen de taak is der kustbatterijen, doch ook

[p. 261]

de marine belangrijk aandeel heeft; daar de mogelijkheid van een aanval op de landzijde niet is uitgesloten, moet ook daar de landmacht in haar volle kracht kunnen optreden.

Welke de taak der marine zal zijn, bij een vijandelijk optreden, hangt van vele omstandigheden af en is met één woord niet aan te geven; of zij offensief zal optreden, hangt veel af van de macht, die den vijand tegenoverstelt. Het bezit van een sterke macht aan torpedobooten van snelle vaart zal dit offensief optreden zeer vergemakkelijken. De eigen schepen van geringen diepgang hebben veel voor op die des vijands, die veel diepergaande schepen zal hebben, die in onbekende vaarwaters optreden. Een beschrijving der zeegaten zou mij te ver voeren; het bijgaande schetsje geeft in 't ruwe den loop der voornaamste vaarwaters aan.

Met een enkel woord wil ik nog even de ligging der verschillende forten en batterijen aangeven, zonder in de details van bewapening en andere zaken te treden.

Het fort Kijkduin, vroeger genaamd fort Morland, ligt op een 24 M. hoogen duintop, bestrijkt het Schulpengat en de daar te leggen torpedoversperringen.

In den Franschen tijd bestond er nog een fort du Falga, dat echter verdwenen is.

Ten Noorden van Kijkduin ligt als bewakingspost Kaaphoofd, een batterij, die

de stationsweg met het café ‘de valk’.

in den loop der geschiedenis de namen heeft gedragen van Westbatterij, batterij Erfprins en la Revolution. In 1854 werd de thans nog bestaande ringmuur aan de zeezijde gebouwd. Deze batterij is met het fort Erfprins, vroeger genaamd fort la Salle, verbonden. Dit fort brengt vuur op 't Breewijd en de Helsdeur en ook op een deel van 't Schulpengat. In 1853 werd de kazerne in dat fort gebouwd.

Op 2000 M. beoosten Erfprins ligt de Oostbatterij, die verschillende namen heeft gedragen en wel opvolgend de batterij aan den hoek van Barend Kribbing, daarna Prins Frederik, vervolgens de Ondeelbare en eindelijk l'Invisible. Deze batterij brengt vuur op de Helsdeur en de Reede, terwijl de korte flank den dijk bestrijkt.

Tusschen Erfprins en Oostbatterij ligt tot dijkverdediging de batterij Vischmarkt.

De batterij Prinses Louisa, eertijds den naam dragende van L'Union en de Unie, was een mortierbatterij, die uit de stelling is weggevallen.

De batterij Wierhoofd bestrijkt de reede, dient ter haven-verdediging en bestrijkt den dijk en ligt verder in den vuursector van het fort de Harssens, dat binnen de hoofden der Marinehaven ligt en vuur brengt op Marsdiep en reede. Het fort is voorzien van twee koepels, ieder voorzien van 2 stukken van 30 cM. kaliber, en alhoewel niet nieuw-modisch, toch geduchte makkers.

Over bewapening der forten zal ik hier verder niets mededeelen, daar mijn verhaal al aardig lang is geworden en die zaken niet zoozeer interesseeren, omdat ze in tijd van vrede koud en stil voor zich uit staren, om in tijd van oorlog dood en verderf rond zich te zaaien.

Aan de landzijde zal fort Erfprins bij de verdediging weder haar rol vervullen, zoo ook de batterij Westoever, die door een 3000 M. lange gemeenschapslinie zijn verbonden. Deze linie bestaat uit 2 rechte lijnen, op welker snijpunt de batterij Dirks Admiraal ligt, die eertijds het fort l'Ecluse werd genoemd. Langs de geheele linie loopt een infanterie-borstwering met 10 geschuts-emplacementen. Tegenover Westoever ligt fort Oostoever, in den Franschen tijd Fort du Gomnier genaamd, dient tot afsluiting van het Noordhollandsch kanaal met den straatweg naar Alkmaar, kan de Harssens ondersteunen en de inundatiesluis beschermen.

Voeg ik hier nog bij dat er vroeger nog bestonden een retranchement op den zeedijk, een redoute bij het Weeshuis, la batterie Roi de Rome, la Restauration en andere versterkingen, die echter nooit voltooid zijn, dan besluit ik mijn verhaal, dat, lang niet volledig zijnde, toch eenigszins een blik doet slaan in een geschiedenis, niet alleen belangrijk voor hen die er wonen en die er zoo weinig van weten, maar ook voor allen die zoo menigmaal hooren spreken van Helder, Nieuwediep en Willemsoord, en dan meestal met minachting beslist verklaren, dat het een vreeselijk gat is, waar 't altijd stormt.

En moge het dan geen eldorado zijn voor hen die Scheveningen en Zandvoort prefereeren, 't is en blijft een interessante plaats, de eerste en eenige oorlogshaven van Nederland.