De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 4

Huisduinen-Helder-Willemsoord-Nieuwediep.
Door J.M. Ente van Gils,
kapitein der mariniers.
Met illustratiën.
(Vervolg van blz. 247.)

Wenden wij onze oogen even zuidwaarts, dan zien wij den toren der waterleiding, die in 1856 gesticht werd en Helder voorziet van Duinwater.

de r.-k. kerk, gelegen nabij de postbrug, met een deel der loodsgracht.

Ook dit punt van vooruitgang van Helder werd een steentje, dat bijdroeg tot 't verval van Huisduinen; hierdoor verviel namelijk een bron van inkomsten voor velen, die in den zomer het water naar de gemeente Helder brachten en daar verkochten.

Van het vroeger zoo flinke dorp is niets meer over dan eene ruïne, een aantal vervallen visschershutten, terwijl hier en daar een paar huizen staan van beter gehalte. De oude kerk werd in 1851 herbouwd; het oude orgel, door Dieuwertje Pietersz geschonken, werd in 1799 door de gelande Engelschen verwoest, evenals het gebouw der Jansenisten. Aan 't begin van 't dorp staat sinds 1833 de nieuwe school, en wel op de plaats van het oude Raadhuis tegenover het Galgenveld.

Als redenen van verval mogen wij nog aangeven, dat, in de eerste plaats, de kapiteins grootendeels in Nieuwediep gingen wonen toen die plaats in opkomst was, en toen de walvischvangst verliep, verdween ook de laatste dier kapiteins. Bovendien was, wat ligging betreft, die plaats voor hen heel wat beter geschikt dan het oude Huisduinen en gingen met hen de laatste sporen van handel en welvaart verloren.

[p. 253]

Vervolgens raakte in 1815 met de Fransche overheersching Huisduinen het privilege van eigen recht kwijt.

In 1829 wenschte de regeering dat Huisduinen als gemeente geheel zou vervallen, doch de ingezetenen weigerden zich te Helder te vestigen, en daar het zoogenaamde Buitenveld, in den polder Koegras, kerkelijk behoorde tot Huisduinen, zoo moest het kerkgebouw blijven bestaan, evenals de school, daar de jeugd maar al te talrijk was. Voor de weinige bewoners bleven er slechts enkele middelen van bestaan over, daar het werk als vletterman weinig meer opleverde, en de goede kustverlichting oorzaak was, dat het aantal schipbreuken geringer werd, zoodat het zoogenaamde jutten niet meer als bron van verdiensten kon genoemd worden.

Omtrent dat jutten doen heel wat verhalen de ronde. In hoeverre ze waar zijn, kan ik niet beoordeelen; doch zijn ze waar, dan was het moreele standpunt der bevolking niet hoog.

loodsgracht en kanaalweg.

Gij moet dan weten, dat een Nieuwedieper van geboorte, steeds wordt genoemd jutter of trossensnijër, of beschuldigd wordt zaagjes aan zijn zolen te hebben, alle benamingen of beschuldigingen, die nu niet de kenmerken opleveren van edele eigenschappen; maar zeker staat het vast, dat een Nieuwedieper geen trosje of eindje touw kan zien liggen of het is hèm, en daar die buitenkansjes nu niet opgeschept zijn, zoo beschuldigt de een den ander dat hij de middelen bij zich draagt om zich zoo'n eindje touw, dat nog aan een schuit vastzit, te bemachtigen en 't als 't ware te vinden. En wat het jutten betreft, och, daaronder verstaat men het afloopen van gestrande schepen en daarvan mee te nemen wat niet tegen het zeewater bestand is, en om nu dien tak van bestaan wat productiever te maken, zoo luidt de sage: dat bij storm de kustbewoners des nachts een lantaarn tusschen de hoorns van eene koe bonden en deze op de duinen aan de kust plaatsten, om zoo de zeevarenden te misleiden; die, den koers bijster, op de banken verongelukten en een prooi der strandroovers werden.

Sinds 1830 had in 't fort Kijkduin een strafklasse gelegen, waarvan het volk altijd toch eenig vertier in het dorp bracht, zoodat, toen ook die klasse weggenomen werd, weder een bron van inkomsten verviel.

Richten wij ons oog naar de kust, dan zien wij daar den vuurtoren. In 1822 werd op het fort Kijkduin een 47 M. hooge toren opgericht; later ontstonden in 1851 in het metselwerk lekken en scheuren, zoodat deze toren in 1877 door een ijzeren vervangen werd, die meer tusschen Kijkduin en Kaap Hoofd is gelegen en van een vast licht is voorzien.

Zagen wij alzoo Huisduinen in 1875 in verval, thans in het eerste jaar der 20e eeuw aanschouwen wij het dorp nogmaals en mogen er, alhoewel nog steeds in een toestand verkeerende, die het verval teekent, toch weder sporen van verbetering in herkennen.

Op één der duinen ligt het Badpaviljoen, en alhoewel eenvoudig, levert het toch een gezellig zitje aan onze kust op en is men in de gelegenheid om er des zomers een frisch bad te nemen, waartoe enkele badkoetsjes ruim voldoen aan de behoeften der weinige bezoekers.

Een stoomtram verbindt Helder en Huisduinen, en nu de dijk geheel is doorgetrokken, kan men langs de zee een aangename wandeling maken.

In het dorp worden de huizen van lieverlede vernieuwd; de kerk is herbouwd, terwijl een weesinrichting is tot stand gekomen. Ook is een Zwitsersch paviljoen gebouwd, waarin enkele badgasten kunnen gehuisvest worden.

Mogen deze teekenen van nieuw leven blijvend zijn en besluiten wij hiermede onze korte schets van Huisduinen's geschiedenis, een geschiedenis van meer dan 12 eeuwen, neergeschreven met enkele pennestreken, alzoo een flauw schetsbeeld opleverende van een plaats, afwisselend bloeiend en in verval, en kunnen wij er toe overgaan om te zien hoe Helder is ontstaan.

IV.

Volgens de overlevering is de naam der gemeente Helder

[p. 254]

oorspronkelijk geweest Hellere, en was 't een gehucht dat, alhoewel het er, wat bouwtrant betreft, beter uitzag dan Huisduinen, niet zeer in bloei toenam, zoolang als het laatstgenoemde plaats goedging.

Als te vermelden feiten zou men kunnen aanhalen, dat de zomer van het jaar 1540 een bijzonder heete zomer was, die gepaard ging met een muizenplaag, en dat in den nacht van 31 October op 1 November 1570 een hevige watervloed plaats had en bekend is als de ‘Allerheiligenvloed’. Bij deze overstrooming is heel wat vernield; de zee stond over den dijk, zoodat de bewoners hun heil op de duinen te Huisduinen moesten zoeken.

Na nog vermeld te hebben, dat in 1580 een aardschok gevoeld werd, denken wij ons een eeuw verder en zien Helder terug, steeds opkomende en vooruitgaande, doordat de oorlogsvloot, zoo ook die van de koopvaardij, hetzij geheel, hetzij gedeeltelijk, daar binnenviel.

Wel was de tegenovergelegene reede van Texel voor de oorlogsvloot de meest aangewezen plaats, maar vanaf ongeveer

gezicht op de weststraat en de protestantsche kerk.

1650 kwam de reede van Helder meer in trek. Het volk der schepen bracht er hun geld aan den wal, waartoe de herbergen en winkels, waar men ook alles voor de reis of het onderhoud van schip en bemanning kon inslaan, er het hunne toe bijbrachten.

Woonden er vele kapiteins ter walvisch- of ter koopvaardijvaart te Huisduinen, van lieverlede gingen zij zich meer in Helder metterwoon vestigen.

In 1665 deed ook daar een dier hevige stormen zich gevoelen, die het land zoozeer teisterden; de Oldenbarneveldsdijk brak door en vele huizen spoelden weg.

Ongeveer een eeuw later bestond Helder weder uit ongeveer 300 huizen en had eene bevolking van 2000 zielen. De kerk, die in 1624 gebouwd werd en op de Malle Croft stond, kwam vijftig jaren later, door 't afnemen van 't land, bijna op 't strand te staan, zoodat men besloot haar naar den Conijnsbergh te verplaatsen, hetgeen in 1679 geschiedde; tegelijkertijd werd aan den zeedijk, volgens het systeem van Pieter Straat, hard doorgewerkt.

In 1785 werd de Roomsch-Katholieke kerk gebouwd.

De dijk kwam in de 2e helft der 18e eeuw geheel klaar, doch mag een incident, dat zich in 1770 voordeed, niet onvermeld blijven. Aangezien de bodem aan de Hollandsche kust zeer verschillend van samenstel is, zoo gebeurde het, dat plotseling bij zeer kalm weer een deel van den dijk met een batterij van zes stukken er op, in de diepte verdween. Van dat gedeelte dijk was de ondergrond zeer week, was langzamerhand ondermijnd en weggespoeld, waarna door de een of andere onbekende oorzaak bovenvermelde verzakking plaats had.

Vanaf Helder den dijk volgende naar 't Oosten, komen wij aan 't Nieuwediep, vroeger een kreek, later, door uitbaggering en 't aanleggen van een grooten steenen dam, tot een uitstekende haven vervormd.

Aanschouwt men die watervlakte met aandacht, dan zeer zeker mag een tijdperk van ongeveer 15 jaren kort heeten voor 't maken van zulk een uitgebreid havenwerk. Het groot aantal schepen, dat dan ook binnenviel, was wel een bewijs, dat deze haven aan de verwachting beantwoordde, en thans helaas is deze haven geheel verlaten door handelsschepen, en lagen de koopvaarders vroeger in driedubbele rijen, een dicht mastenbosch vormende, nu is de eenige stoffeering een enkel oorlogsschip en een klein deel van den visschersvloot, daar èn handel èn visscherij zich naar 't Zuiden heeft verplaatst. Aan 't einde van de haven lag 't Nieuwe-werk, de plaats waar de schepen repareerden en takelden (1790).

't Nieuwe-werk vormde een ruit met afgeronde hoeken. Het was twee morgens groot, omgeven door een ringdijk en afgesloten door een groote sluis. Het terrein was doorsneden van grachten om de vaartuigen voor de verschillende magazijnen te kunnen brengen, terwijl voor 't lossen verschillende kranen waren aangebracht.

Verderop lagen de geschutwerf en de pakhuizen, en op een eilandje een smederij.

Ten Oosten van de sluis lagen de directie- en andere gebouwen; het geheel vormde een afzonderlijk van Helder afgescheiden kolonie, terwijl de verbinding met laatstgenoemde plaats door 't Koegras moest plaats hebben, waartoe het terrein, vol zwinnen, door bruggetjes begaanbaar was gemaakt. Ook kon men bij hoog water met een sloep door 't Nieuwediep en dan buitenom naar Helder varen.

[p. 255]

Om een denkbeeld van 't terrein te krijgen, moeten wij ons alles wat thans bestaat wegdenken en ons voorstellen dat tusschen den Zeedijk, die achter langs Kanaalweg en Hoofdgracht tot Wierhoofd loopt, tot aan de batterijen, Westoever en Dirks Admiraal, alles afwisselend zand en moerasgronden was.

In 1793 stonden aan den mond der haven enkele huisjes van menschen, die met de schepen negotie deden, zoo ook een paar woningen op 't Groeneland, waar de schans stond, die in 1770 was weggespoeld.

In 't begin der 19e eeuw was de toestand dus nog weinig bevredigend te noemen, en eerst toen men in 1812 den tegenwoordigen havendijk begon aan te leggen, welke dijk evenwijdig aan den steenen dam loopt, kreeg men verbinding van 't Nieuwe-werk met den ouden reeds bestaanden zeedijk. Ook kon men toen langs het zoogenaamde Schapendijkje door den Helderschen polder naar Wierhoofd komen.

Daar 't Nieuwe-werk niet meer voldeed aan de behoefte en 't personeel ook gebrek aan woningen kreeg, werd eerst het oude linieschip ‘de Zoutman’ als tegemoetkoming hierin gebezigd, doch daar dit niet voldoende bleek, begon men op 't terrein van de tegenwoordige werf te bouwen; dat terrein werd door een gracht omgeven en geheel afgerasterd. Dit nieuwe etablissement kreeg den naam van Willemsoord.

Er werd een nat dok gegraven, dat door een sluis in verbinding met het Nieuwediep werd gebracht; ook volgde spoedig een droogdok.

In 1827 werd 't Nieuwe-werk ontruimd en naar 't etablissement te Willemsoord overgebracht.

Van lieverlede werden huizen buiten de omrastering gebouwd en ontstond de Hoofdgracht; één der eerste gebouwen was het ‘Hotel de Burg’.

Uit de geschiedenis van Amsterdam weten wij, dat alle schepen, die zwaar geladen, daar willende binnenvallen, door de aanslibbing, dikwijls op de droogten in de Zuiderzee oponthoud hadden, zoodat men besloot een kanaal te graven van Nieuwediep naar 't IJ.

Dit kolossale werk werd in de jaren 1819-1825 gegraven over een lengte van 17½ uur gaans, en waaraan steeds 4 à 5000 man hebben gewerkt.

De grond, die uit het kanaal kwam, diende voor de bedijking. Bovendien moesten er sluizen, bassins en een binnenhaven gemaakt en gegraven worden, alle zaken, waardoor aan die zijde 't Nieuwediep zich zeer uitbreidde. Er ontstond daar, waar thans de Achterbinnenhaven ligt, een wijk, waar de vele polderjongens enz. woonden en welke buurt het Stroodorp werd genoemd.

Kwam nu het Oostelijk deel van Helder van lieverlede als uit het moeras verrijzen, zoo zag het oude gedeelte van Helder wel in, dat 't daardoor in verval zou geraken, niettegenstaande de Burgemeester Jan In 't Veldt de onbegaanbare paden deed bestraten en de plaats een goed aanzien daardoor verschafte.

De opkomst van 't Nieuwediep, als uitgangspunt der verbinding van zee met Amsterdam, werd dan ook spoedig ten val voor de oude bekende logementen van Helder, ‘de Roode Leeuw’, ‘'t Wapen van Amsterdam’ en anderen, want de nieuwe stad bracht haar nieuwe inrichtingen mede, zoodat zelfs een laatste poging, het verbeteren der communicatie der beide plaatsen, niet mocht baten.

In Juni 1826 kunnen wij aanstippen, dat voor 't eerst door een stoomboot de sleepdienst op de reede werd verricht.

Om 't geheele bassin werd in die jaren gebouwd en sprak men toen en zelfs in latere jaren nog van achter de rasters wonen, waarmede men dan de thans bestaande Zuid- en Weststraat bedoelde.

't Tegenwoordige Ankerpark was toen een bergplaats van ankers; thans zoekt men er zulk een artikel tevergeefs.

Even zullen wij hier aangeven hoe alles tot den tegenwoordigen toestand is geraakt.

In 1829 begon men het Heldersche kanaal te graven en verbond men daardoor het oostelijk met het westelijk gedeelte der stad; dat kanaal loopt vanaf 't Bassin achter langs de Binnenhaven, Zuid- en Weststraat naar den Kanaalweg.

Het onderwijs eischte den bouw van een school aan de Vischmarkt, daar in dit gedeelte der plaats de jeugd bijzonder talrijk was.

De Binnenhaven, reeds sedert jaren een geschikte ligplaats voor schepen, werd in 1835 gemaakt tot wat zij heden nog is, alleen met dit onderscheid, dat zij vroeger vol schepen lag, doch thans, eenzaam en verlaten, het een zeldzaamheid is als een schip er een ligplaatsje zoekt, en overwinterden er nog zoovele jaren niet geleden de Noordsche houthalersvloot, ook thans zijn deze verdwenen, deels omdat de stoomschepen het werk vlugger verrichten, deels omdat Zaandam met haar houthaven alle schepen tot zich trekt. Toen die Binnenhaven in 1835 verbeterd werd, zag men een toekomst in die haven en werden de daaraan gelegen gronden zeer duur verkocht, om spoedig door de noodige huizen en pakhuizen te worden bezet.

De trekschuit, die thans nog bestaat en op Zijpe en andere plaatsen van den polder vaart, begon haar dienst na de voltooiing van 't kanaal, en al vindt zij thans in verschillende motorbootjes hevige tegenstanders, zij houdt moedig vol en vaart dagelijks door 't Heldersche Kanaal, met dezelfde snelheid en gemoedelijk als voor jaren, zich niets storende aan de nieuw-modische concurrentie.

Zouden wij nog eens terugzien in die vervlogen jaren, dan zouden wij bevinden, dat daar, waar thans de Hoogere Burgerschool staat, een houtzaagmolen met houthelling aan 't kanaal gelegen was - vandaar de groote verbreeding die nog heden ten dage bestaat - en nog kort geleden een der mooiste punten van Helder was, toen een mooi plantsoen met fontein het Molenplein sierde; doch het gemeentebestuur, weinig gevoelende voor 't schoone en het practische op den voorgrond stellende, deed het plantsoen verdwijnen en er een weinig smaakvol gebouw verrijzen, de reeds genoemde R.H.B.S.

Daar waar 't Heldersche Kanaal eindigt, was een groot plein gelegen; de nog onbebouwde gedeelten vormen het tegenwoordige Westplein. Een houtsteiger met een laadkraan was daar gemaakt, waaraan vele vrachtschuiten losten.

Op 't Dijkje bouwde men in 1883, op de plaats waar 't logement ‘'t Wapen van Amsterdam’ stond, het nieuwe Raadhuis. Het gebouwtje met zijn torenspitsje levert geen onaardigen indruk op, en gaan wij er binnen, dan geeft het door zijn eenvoud zich een zeker cachet van deftigheid.

Een paar portefeuilles met aquarellen, door de familie Verheull geschonken, geven ons omtrent de geschiedenis van Helder heel wat te zien en zijn zeer zeker het bezien wel waard.

Het in 1672 gebouwde houten kerkje der Jansenisten werd afgebroken en in steen opgetrokken met 't opschrift: ‘Heiligdom der Roomsch-Catholieken’.

In hetzelfde jaar 1837 stichtten de Israëlieten hun tempel aan den Kanaalweg met de Hebreeuwsche inscriptie: ‘De Eeuwige is in Zijn Tempel, zwijgt voor Hem, gij gansche aarde!’ De kerk op den ‘Conijnsbergh’ werd afgebroken en de Nieuwekerk opgericht aan de Weststraat bij den ingang van 's Rijks werf. In het jaar 1840 werd de nieuwe Katholieke kerk op de Kerkgracht gebouwd, zoodat in dat tijdperk van weinige jaren het bouwen van kerken, benevens dat van eenige scholen, onder andere aan de Weststraat bij de Zuidstraat, een ware manie geleek.

(Slot volgt.)