De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 3

[p. 201]

† Jacob Maris,
door P.A. Haaxman Jr.
Met portret en illustratiën.

Een allertreurigste tijding verspreidde zich in den ochtend van den 9^en Augustus 1899 door Den Haag en van daar door gansch het Vaderland

† JACOB MARIS.
Naar een Buste van A.W.M. Odé Jr.

en tot ver over de grenzen: Jacob Maris was te Carlsbad overleden. De redactiën der bladen honden hun eerste editie niet afwachten, maar verspreidden de rouwmare onmiddellijk per bulletin. 't Viel op het eerste oogenblik moeilijk zich in te denken in het verlies, dat de vaderlandsche kunst door dit onverwachte sterven leed. Jacob Maris stond wel reeds lang op het hoogtepunt van zijn kunst, van die eenige kunst, die door niets en door niemand werd geëvenaard; maar ondanks hij dat hoogtepunt reeds lang bereikt had en ondanks het geijkte, ik zou haast zeggen het spreekwoordelijke van zijn reputatie, leek het wel of elk kunstwerk, dat zijn atelier verliet, telkens een weer nieuwe, een frissche openbaring was van zijn grootheid als scheppend kunstenaar. Daarom kan het verlies van dezen voornaamste der Nederlandsche landschapschilders, zooals de Engelschen hem plachten te noemen, niet diep genoeg gepeild worden.

Jaap Maris was nu 40 jaar geleden, toen onze kunst in een overgangstoestand verkeerde naar een nieuw en krachtig leven, een van de pioniers en wegbereiders; en hij is dat zijn geheele, rijke kunstenaarsleven gebleven. Want steeds hebben zijne jongere en oudere tijdgenooten tot hem opgezien als tot een reus onder de schilders. Met de natuur van zijn vaderland, met de heerlijke, ruime luchten, de van zilverlicht omboorde wolken, het teedergroene van het duinlandschap, de forsche kracht van de polders, het wazige in de atmosfeer en de vredige kalmte van de vergezichten over land en water, was Maris zoo intiem, dat hij zich niet meer tevreden kon stellen met dat alles zwak te copieeren, maar op het atelier zijn indruk weergaf zooals hij dien buiten in zich had opgenomen.

Een meer nauwgezet artist als Jacob Maris bestond er waarschijnlijk niet onder zijn tijdgenooten. Een bijna voltooid schilderij werd menigmaal door hem overgeschilderd, omdat het lichteffect hem niet beviel, of de kracht hem niet op de juiste plaats scheen aangebracht. Andere werken liet hij onvoltooid, nadat hij tevergeefs beproefd had de gewenschte illusie in het werk te bereiken. En toch produceerde hij veel. Als men een lijst kon opmaken van het werk, dat alleen door tusschenkomst van de firma Goupil van Jacob Maris in de wereld verspreid is, zou men verbaasd staan over de werkkracht van dien kolossus.

[p. 202]

Evenals ieder artist van beteekenis, heeft hij van alles geschilderd wat hem mooi leek en hem inspireerde. In 1837 in Den Haag geboren, teekenden hij en zijn niet minder beroemde broeders Matthijs en Willem, als jongens, reeds allerlei voorwerpen uit hun omgeving. Het gebeurde dan meermalen, als hij en zijn broêr Willem in het Haagsche bosch studies maakten, dat wijlen Koningin Sophia, rijdende naar het Huis ten Bosch, uit haar rijtuig stapte en met belangstelling naar het werk van de jongelui keek. In de volle kracht van hun talent heeft deze kunstlievende Vorstin de beide artisten echter nooit gekend.

Uit Jacob's eerste periode, nadat hij leerling was geweest van den hem overlevenden eersten leermeester, den thans nog krassen in November a.s. 80-jarigen Stroebel, daarna gedurende drie jaren van de Antwerpsche Academie, en hierin Den Haag teruggekeerd, van Louis Meijer, dagteekenen zijn studies naar al wat hem zoowel binnen- als buitenshuis trof. Het valt te betwijfelen of zijn verblijf op het atelier van den zeeschilder Meijer hem voor zijn artistieke vorming wel veel profijt heeft aangebracht. Wij vinden toch ergens opgeteekend, dat Jacob Maris onder andere werkzaamheden, die hij voor zijn meester te verrichten had, ook op papier geteekende meeuwen moest uitknippen, welke de marine-schilder dan behoedzaam op het doek prikte om de juiste plaats van die diertjes in het luchtruim te bepalen! Dit teekent wel de eigenaardige, conscientieuse opvatting, die men in die dagen van het in elkaar zetten van een schilderij had. Of de kunst er mee gebaat was, is een andere vraag. Zooveel is zeker, dat men zich zulk een procédé moeilijk kan voorstellen van onzen tegenwoordigen grooten marine-schilder Mesdag.

Dat uitknippen van meeuwen bleek intusschen voor den jongen Maris geen beletsel om toen reeds met eigen werk voor den dag te komen. Hij verkocht in dien tijd een van zijn eerste schilderijen: een keuken uit de 17^de eeuw, geheel in de manier van Van Hove en Stroebel. Later, toen zijn kunst na zijn verblijf te Parijs, waar hij van 1865 tot 1871 verblijf hield en hij den harden tijd van de Commune meemaakte, zich tot rijpheid begon te zetten, schilderde en aquarelleerde Jacob die heerlijke binnenhuizen, waarvan er nog velen uit die dagen als kostbare parelen in de collecties bewaard worden. Een poos geleden een bezoek brengende bij mevrouw de weduwe Maris, vond ik daar tot mijn groote verrassing een groot aantal werken van den meester uit die vroege periode. Zij waren pas aangekomen uit Londen, waar zijn broeder Matthijs ze jarenlang in bewaring had gehad, totdat na Jacob's dood die verrukkelijke souvenirs uit zijn Parijschen tijd voor den dag gehaald en aan zijn weduwe werden toegezonden. Hier te lande zijn de meeste van die werken totaal onbekend. Er zijn schilderstudiën bij en geacheveerde schilderijen in alle genres. Zoo zag ik een brok rots, vaalbruin tegen een fijne blauwe lucht, op den linkervoorgrond een paar berken met teere blaadjes, in kleur en factuur evenarende een der beste werken van Courbet. Daarnaast een zonnige open plek in 't bosch, een illusie van licht en donker, zooals men die effecten zoo vaak getoetst kan zien in de werken van Diaz. Ik zag in deze merkwaardige collectie een kalme zee, schitterend van licht, een ander paneeltje met zwaren golfslag brekende tegen een stuk rots, een heuvelachtig landschap met water op den voorgrond, waarin zich de klare lucht weerspiegelt, een droomerige avondstemming in een klein landschapje met boomen, en naast die nauwgezette en rijpe studiën naar de natuur, waarin de invloed van de grootmeesters der Barbizon-school niet valt te miskennen, ging mijn oog te gast aan eenige heerlijke interieurs met figuren. Zoo herinner ik mij een slapende vrouw op een canapé in een prachtig gamma van gebroken kleuren, een superieur werk in rijpheid van toon en schoonheid van lijnen; ik vergastte mij aan de pittigheid van kleur van een keukentje, waarin een meisje in een blauw gestreepten rok, zwart jakje en witte mouwen, uit een rooden schotel drinkt, een meesterlijke combinatie van kleuren; dan weer aan de groote distinctie in het portret van een lezend meisje, wier blond kopje met het zedige, onschuldige gelaat door een zonnestraal wordt omglansd; of aan den adel in de teekening van een Scheveningsch vrouwtje met een kind op den schoot, en nog eenvoudiger, met schier enkele lijnen volledig de impressie gegeven, een moedertje die haar kind de borst geeft. Zoo zag ik meer van die juweeltjes van kleur, teekening en compositie. Onder de grootere werken nog een in slaap gevallen spinster bij de wieg van haar kind. Een kaars brandt op tafel; zij verlicht slechts de wieg en de slapende moeder; overigens is het vertrek in schaduw gehuld. Het oog gaat hier te gast aan een buitengewone uitvoerigheid in de schildering der details, die intusschen aan den totaalindruk niet schaadt.

Een bestudeering van deze vroege werken van den meester is hoogst merkwaardig, omdat zij weer voor de zooveelste maal het bewijs levert, dat ook de grootste artisten een harde, lange en moeilijke oefenschool moeten doorloopen.

Zoo voorbereid kwam Jacob Maris naar zijn vaderland terug en vestigde zich metterwoon in Den Haag, waar hij tot kort voor zijn dood gewoond en gewerkt heeft. Van stonde af gevoelde hij zich aangetrokken door het Hollandsche landschap, waarvan hij de harmonieën van kleur en toon, van licht- en schaduweffecten geheel in zich opnam en als zoovele symphonieën met het penseel op het doek wist te vertolken. Onze litteraire artist Philip Zilcken heeft het zoo juist gezegd, dat ‘indien eenmaal Nederland door de golven mocht verslonden worden, het werk van Jacob Maris over de wereld verspreid, een schitterend en waar visioen van ons kleine land zou geven.’

Ons landschap, zoo afwisselend en zoo buitengewoon mooi en rijk aan effecten door de altijd alles omhullende atmosfeer, door de sappige, frissche, groene weiden, transparent en zacht donzig als in geen ander land, door het bijna overal aanwezige water, waarin de luchten zich weerspiegelen, wier heldere tegenstelling het groen der boomen en landen in een lichten, vasten toon transponeert, ons landschap met zijn oude steden en verweerde molens, een van de mooisten der wereld, heeft Jacob Maris gekend en liefgehad als niemand, en als geen schilder het ooit deed heeft hij er een synthetischen indruk van gegeven.

Een ander artist, die zijn gedachten in schoonen vorm weet te uiten, Jan Veth, schreef kort na Maris' dood: ‘Ik heb nooit koeien geschilderd, wel lichteffecten,’ heet het dat zijn broer Willem eens gezegd zou hebben. Zoo kon men van Jacob Maris getuigen, dat hij ons geen landschappen gaf, maar levensopenbaringen. Scheen niet zijn werk één ruischend lofdicht op de machtige vruchtbaarheid der aarde, zooals hij die zwaar zag zwellen onder de trotsche welving van statige Hollandsche wolkenluchten?

En als hij ons door een vaart, een molen, een stuk strand, een brug, een haven of een slootkant, gelijk wij die overal om ons heen kunnen zien, en dan daarboven het uitspansel waar wij telken dage met onze matte gedachten onder heen loopen, als hij ons door de aspecten van al dat gemeenzame zoo wist aan te grijpen, was het dan niet omdat deze vorstelijk schilder daarin als een adem van het alleven op ons liet aanvaren?

Het werkelijkheidsgeval was bij hem slechts een voorwendsel tot een stroom van schoonheidslust.

Hoe het werk van Jacob Maris gewaardeerd werd, herinner ik mij van een der vroege tentoonstellingen der Hollandsche Teekenmaatschappij, die toen nog aan den Boschkant in het gebouw der Haagsche Academie werden gehouden. Hij had daar twee aquarellen ingezonden, een visschersvrouw en een duinlandschap. De heer A. Pit, de tegenwoordige onder-directeur van het Rijksmuseum, schreef daarover:

‘In de sombere kleuren van haar rok en mantel, de groote hoed op het hoofd, zat het wijf in het landschap, type van

[p. 203]

strandbewoonster, van ons Hollandsch, ons Haagsche strand. Zoo kende ik ze, kalm in trotsche zekerheid haar bestaan levende, afgezonderd van de stadsmenschen, zoo was haar figuur één met de natuur, met de duinstreek, groot, zwaar omlijnd, een machtige vlek van diepe kleuren, van diep rood, diep bruin, diep grijs, gekroond door den tonigen blonden strooien hoed, blond en tonig als het duin. Zoo kende ik haar, maar zóó had ik ze toch niet gezien. Dat moest Jaap Maris mij leeren.

En dan het duinlandschap - waar is het gebleven, waarom heeft Jacob Maris er nooit meer zoo één gemaakt, waarom zag ik er nooit meer zoo een van een ander artist? Wanneer men op een duintop staat, daar waar de duinen breed zijn, dan heeft men voor zich een machtig kleurengamma, de fijne blonde tonen veranderen bij sommige luchten in intense bronskleuren; het mos loopt dan als een dikke violet-zwarte kam over de toppen en de zilverige halm gaat in breede, rustige stroomen daaronder, uitloopende in plekken van grauw-geel zand. En die harmonie van machtige kleuren wordt door niets verbrokkeld. Een zee van grillige duinruggen, ontzettend groot, waarboven de groote, wilde lucht.’

Zoo gaf Jacob Maris in de dagen, dat de Hollandsche Teekenmaatschappij het krachtigst bloeide, beteekenis aan die tentoonstellingen door zijn jagertjes, stadsgrachten, molens en heerlijke luchten. In de laatste jaren van zijn leven zag men van hem geen aquarellen meer, maar legde hij zijn kracht geheel op de olieverf. Uit zijn reeks voortreffelijke kunstwerken staan mij nog levendig voor den geest de indertijd van heinde en ver door den Haagschen Kunstkring verzamelde werken. De expositie van het oeuvre der drie gebroeders Maris werd toen gehouden in de donkere, sombere zalen, waar het Haagsch Genootschap in den aanvang van zijn bestaan zijn tenten had opgeslagen. Welnu, de duisternis van die zalen werd toen door Jacob's stralende en lichtende wolken als weggeveegd. Meer tot zijn recht kwam later zijn werk in Pulchri Studio, dat den meester als een der meest begaafden steeds hoog hield. Kort na zijn dood heeft men daar en later ook in Arti te Amsterdam een tentoonstelling van zijn werk gehouden, waarvoor de heerlijkste schilderijen en teekeningen uit particuliere collectiën van landgenooten en vreemdelingen waren bijeenverzameld. In het buitenland zou deze expositie een sensatie hebben gemaakt, mij dunkt niet minder dan een Rembrandt- of een Van Dyck-tentoonstelling. Men viel van de eene bewondering in de andere bij 't aanschouwen van die gestapelde wolken van louter licht, die een rijkdom van licht- en toonschakeeringen werpen over het tafereel van huizen, daken, kerken, molens, vaarten, water en gronden. Wat overheerschten die majestueuse luchten de nietige massa kleinigheden op het aardvlak dat zij overspannen, en toch wat worden die kleinigheden mooi door den toon dien het penseel van Maris er over wierp. Wanneer het zonlicht meedeed aan de bekoring, die van deze doeken uitging, was de illusie volkomen. Er hing daar een slootje te midden van pas natgeregend hel groen gras, waar het doorgebroken zonlicht met een felheid infonkelt, dat men zich voor de natuur zelve waant, vastgelegd in een beperkt kader, maar de natuur gezien à travers d'un tempérament als dat van Maris. Er ging van dit kleine schilderij een verbazende kracht uit. Zoo waren er tal van groote en kleine schilderijen, niet het minst de kleine, die buitengewoon de sensatie van de werkelijkheid gaven. Ik herinner mij een prachtstukje ‘schepen voor een stad’ (eigendom van mevrouw Tersteeg in Den Haag), en daarnaast een grijze dag ‘langs de rivier’ (van den heer H.W. van Delden te Amsterdam), dat in zijn allesdoordringende vochtigheid den indruk geeft van de natuur waarmeê wij in ons dampig klimaat zoo vertrouwd zijn. Van deze stemming is ook vervuld een der grootste schilderijen, een stadsgezicht, een der zeventien, die bij die gelegenheid door den heer Drucker van Londen waren ingezonden. Wij zouden dit schilderij, een der laatsten van den meester, ter wille van de magistrale doortinteling van de atmosfeer en het langzaam doorbreken van het licht, zijn meesterwerk willen noemen, als wij een oogenblik later weer niet getroffen stilstonden voor een ander werk, dat ons niet minder verbaasd en verwonderd deed staan. Tot die categorie van superieure werken behoort ‘buiïg weer’ (Scheveningen) uit het museum van den heer H.W. Mesdag, behoort ook ‘schelpen visschen’ van den heer Drucker, met het etherisch zuivere in de lucht en de symphonie van tonen door het gansche werk. En dan zijn brillant wolkenleger boven het in schaduw wegdommelend Dordrecht.

Een van de merkwaardigste schilderijen is ‘de molen’ in de verzameling van den heer Neervoort van de Poll te Rijzenburg, die na den heer Drucker de rijkste collectie Marissen bezit. Die molen is in zijn magistrale kracht als 't ware de resumtie van het groot talent van den meester. Hij moet dit werk in zijn krachtigsten tijd hebben geschilderd en daardoor verleid zijn geworden om het onderwerp te herhalen, evenals hij zijn bekende brug, zijn jagertjes en zijn schelpenvisschers meermalen uitbeeldde en van die gegevens telkens weer een nieuw boeiend meesterwerk schiep.

Van Jacob Maris, den landschapschilder, bewonderde men op deze tentoonstelling ook de compleetste figuurschilderijen. In zijn zoeken en streven naar de hoogste openbaring der kunst kon men hem hier zelfs het best volgen. Zijn landschappen waren toch meerendeels uit zijn rijpsten tijd, maar in het figuur was hij in al zijn tijdvakken vertegenwoordigd. Zoo zag men van hem een curieuse collectie romantische scènes uit de opera Charles VI, en studiekoppen, herinnerend aan den nabloei der romantiek, waarmede hij als jongeling nog even kennismaakte. Dan volgt opeens een dergelijk werk als door mij hierboven reeds beschreven werd: een jonge moeder moe gewaakt bij de wieg van haar kind, in een interieur dat door een lamp schaarsch wordt verlicht. De schilderwijs moge thans uit den tijd zijn, maar het belet niet dat men er nog volkomen van genieten kan. Met welk een liefde en toewijding is dat alles doorwerkt. De tijd heeft aan die nauwgezette schildering een glans van email gegeven, die het delicate penseel nog des te meer doet uitkomen. En toch op welk een afstand ligt dit werk van zijn interieurs met figuren uit lateren tijd. Het schilderij ‘een lastige gast’, uit Dordt's museum, staat reeds veel hooger. Dat kind in den tafelstoel met het mollige gezichtje en het strakke mutsje, is reeds een wonder van rijpe kleur en van realiteit in het schilderen van stoffen. Evenwel is dit werk nog pas een overgang tot de uitbeelding van zijn latere kinderen. Zie de kinderen op het schilderij van den heer Van Randwijk (Den Haag), de kinderkopjes uit de verzameling van den heer Taco Mesdag en Mr. A.R. Zimmermann (Dordt), ‘Kersen eten’ van mevrouw G. Mesdag te Groningen, ‘de baker met het nieuwe broertje’ van den heer J.A. Carp te Baarn, en het juweel, toebehoorende aan den heer Reich te Amsterdam, ‘het meisje voor de piano’. Het is een genot die kindertafereelen te beschouwen en zich te verkwikken aan de verstandhouding tusschen die kleinen en aan den rijkdom van tonen van het geheel en van de onderdeelen. Wanneer gij dezen cyclus uit de kinderwereld hebt aanschouwd, zeg mij dan of gij van die scheppingen van kleur en sentiment niet nog veel meer hebt genoten dan van Maris' eerstelingen. Maar de weg om tot dat hoogtepunt te geraken, ligt in die glad geschilderde jonge moeder bij de wieg van haar kind. Die nauwgezette nabootsing van de dingen, die poging tot zuiver copieeren van de natuur is de grondslag geweest waarop Maris zijn groote kunst heeft opgebouwd. De moeilijke weg en de enorme studie, zij komen ons in deze vele jaren van elkaar gescheiden werken duidelijk voor oogen, en wanneer men bedenkt dat de kunst lang, het leven kort is, dan heeft Jacob Maris het zijne wèl besteed, ofschoon hij slechts 53 jaar oud mocht worden.

[p. 204]

De groote meester kwam weinig in 't openbaar. Ofschoon de gezelligste van alle vrienden, vermeed hij het publieke leven en de samenkomsten der kunstbroeders. Hij verdeelde zijn tijd tusschen zijn atelier en zijn huisgezin. Vandaar de vele intieme huiselijke tafereelen in zijn kunst, waarin zijn eigen kinderen tot model dienden.

Laat mij ten slotte hier mogen aanhalen het eenvoudige, gevoelvolle woord, dat Jozef Israels, zijn groote pair in de kunst, aan zijn groeve sprak:

‘Ik zal op deze plaats niet uitweiden over zijn kunst, maar liever stilstaan bij den mensch

monument op het graf van jacob maris.

Jacob Maris. Hij was een voorbeeld voor een artist, zooals wij ons voorstellen dat een artist eigenlijk wezen moet. Hij had over zich een onverschilligheid, ja ik zou haast zeggen een goddelijke onverschilligheid voor alles wat der wereld was. Eer en roem joeg hij niet na, al volgden zij hem ook op den voet. Maar die onverschilligheid week geheel en maakte plaats voor de grootste belangstelling, liefde en zorg, als hij op zijn atelier voor zijn doek zat en daar zijn heerlijke gewrochten opbouwde, studeerende maanden en jaren tot hij zijn ideaal verwezenlijkt zag. Helaas, dat wij nu moeten zeggen: “dat brein is voor immer leeg, die hand voor altijd krachteloos.” Maar geen nood, mijne vrienden! Als straks de werken van den meester geëxposeerd zullen worden, zal u blijken dat slechts een nietig deel van Jacob Maris daar begraven ligt. Dan zult gij zien, dat hij zal blijven leven en dat zijn werk tot vreugde zal zijn voor dit en voor volgende geslachten, tot eer en roem van de Hollandsche schilderschool.’