De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

[p. 268]

Het koninklijk instituut voor de Marine te Willemsoord.
Een kijkje in 't Adelborstenleven,
door J.M. Ente van Gils, Kapitein der Mariniers.
Met illustratiën.

I. Preludium.

‘Alle begin is moeilijk.’

De zoele zomeravondwind deed zachtkens de vlam in de kleine studeerlamp dansen. Flauw verlichtte deze het bovenkamertje, waar, met bleek, vermoeid gelaat in diepen ernst Frits Zeeman nog eens een paar moeilijke vraagstukken zat op te lossen. Zoozeer was hij in de studie verdiept, dat hij het binnenkomen eener deftige, nog betrekkelijk jonge dame, zijn moeder, niet had gehoord, en eerst toen haar ‘Kom Frits, nu is het voor vandaag genoeg, kom nu nog wat beneden,’ zich deed hooren, sprong hij

de kapitein-luitenant ter zee k.f.r. andrau.

vlug op en antwoordde: ‘Ja Moes, ik ben er, nu kunnen ze me niet aan mijn kleed komen,’ en volgde haar vroolijk naar de gezellige huiskamer, waar nòg eens en nòg eens de dag van morgen met haar en met zijn zuster Betsy, die twee jaar ouder was en daarom op heel wat levenservaring boogde, werd besproken. Ja, morgen was het begin der dagen, die zouden beslissen over Frits' toekomst, want morgen begon het toelatings-examen voor adelborst.

Stille angst bekroop zijn hart, er werd tegenwoordig zooveel gevergd, en dan, hij kwam niet van een drilschool, dat had hij zijn helaas zoo vroeg gestorven vader beloofd, die hem steeds er op gewezen had, dat slechts de studie aan een Hoogereburgerschool voor de toekomst waarborgen tot slagen kon geven. Maar nu, nu kwam de moeilijkheid om te toonen, dat eigen studie kon opwegen tegen de eenzijdige africhtingsmethode; maar vol hoop ging hij die dagen tegemoet, hoewel bij de bloote gedachte aan de vele adspiranten en de weinige plaatsen, reeds van die verdachte droppeltjes op het voorhoofd kwamen,... maar dat was natuurlijk van de warmte.... en na nog wat met zijn verstandige zus gekibbeld te hebben, was het tijd van naar bed gaan, want morgen was het vroeg dag.

Gezellig zat mevrouw Zeeman met een oude vriendin over koetjes en kalfjes te praten, toen hals over kop - excuseer, waarde lezeressen, hals over hoofd klinkt zoo vreemd - Frits de kamer kwam binnenstuiven met een ‘Goddank moeder, dat is afgeloopen,’ en na een over en weer vragen van de zijde zijner moeder en hare vriendin, ‘hoe 't gegaan was’ en ‘of hij zijn sommen gemaakt had’ en wat dies meer zij, kwam hij éérst tot de gedachte, dat het nogal gegaan was, om eindelijk toch tot de slotsom te komen, dat hij het toch niet zoo heel mooi had gemaakt, en wel zakken zou.

Reeds waren er heel wat angstige dagen voorbijgegaan; overdag was er als 't ware tegen posttijd een wacht voor 't raam geplaatst, om te zien of de brievenbesteller niet zoo'n brief zou brengen van eigenaardig formaat, zoo'n dienstbrief, zooals vader, die ook officier was geweest, vroeger wel kreeg, en 's avonds, als de uitkijk geen dienst meer kon doen, was 't plotseling stil als een bellen tegen posttijd het huis deed weerklinken, alsof in de wijze van bellen de oplossing van Frits' levensvraag reeds te hooren was.

En weer was 't theetijd, toen een hard en haastig geklingel de oude Bet uit haar dommel met buitengewone vlugheid naar voren deed snellen, want ook zij leefde mee in 't leven van haar menschen, en vlug als een achttienjarige was zij binnen en gilde als 't ware ‘der is 't ie,’ en allen grepen naar den zoo lang verwachten en beslissenden brief.

Zenuwachtig trillen de vingers van moeder, die hem opent, want zij, zij moet naar jongen het beslissende ja of neen mededeelen.

Vluchtig doorloopen hare angstige blikken de weinige regels.... een kus drukt zijn lippen en 't.... geslaagd, dat onder tranen van vreugde wordt geuit, ontsluit den drukkenden band van bange vreezen der dagen van spanning.

II. De aankomst.

Helder, - alles uitstappen.

De laatste gezellige dagen, vol genot en het bewustzijn gelukkig en meester van de toekomst te zijn, spoeden ten einde, en weldra is het oogenblik van scheiden daar.

Het valies, dat eerst ledig mee zou gaan om de kleeren van Frits in mede te nemen, wanneer hij in 't nieuwe pak gestoken zal zijn, kwam van lieverlede vol met allerlei kleine attenties, die hem het leven in den vreemde moesten veraangenamen; allerlei verrassingen maakten, dat spoedig ruimte tekortkwam.

Eindelijk was de morgen van vertrek daar. Mama en Betsy gingen mede; zij moesten eens zien hoe het Instituut er wel uitzag, dan konden zij veel beter meeleven en van zijn brieven genieten, die hij wekelijks zou schrijven. Moeder en dochter beiden genoten reeds bij de gedachte, zoo alles eens op hun gemak na te snuffelen en in hun geheugen te prenten.

Op weg naar 't station ontspon zich een korte strijd of zij eerste dan wel tweede klasse zouden reizen, doch de vraag of de nieuwe maatschappelijke positie wel met het reizen tweede klasse overeen te brengen was, werd ten slotte door moeders overredingskracht ten gunste van haar beurs beslist.

Een heele reis zoo van Den Haag naar Nieuwediep. Eerst gaat het vlug, maar na Haarlem hoe langer hoe langzamer, als werd de locomotief vermoeid van het telkens en telkens weer stilhouden bij elk dier tal van kleine stations.

Waren zij eerst gezellig met hun drietjes gezeten, langzamerhand kwamen er meerdere reizigers en reizigsters bij, en de combinaties waren van dien aard, dat men elkaar al eens aankeek en nog eens aankeek, totdat eindelijk een knaap alléén de laatste ledige plaats in de coupé innam en door Frits herkend werd als Jan van Lijnden, een examengenoot.

[p. 269]

Een hartelijke welkomstgroet, en als door magische kracht aangeraakt zijn plotseling allen met elkander in gesprek, want allen gaan naar Willemsoord, het land van belofte, en onder een gezelligen kout is spoedig de reis ten einde en

leerzaal adelborsten mariniers.
Door den Adelborst 2e kl. R.G.A. Schreiner.

staat de trein zoo stil, alsof zij van plan was zich nimmer meer te verplaatsen.

Een scheiding ontstaat in 't gezelschap, want eenigen gaan in den Burgt logeeren, maar mevrouw Zeeman heeft kamers in 't hotel Bellevue besteld, evenals de familie Van Someren, en daar Van Lijnden geen kamers noodig heeft, omdat hij geen ouders heeft, die hem op het nieuwe levenspad kunnen geleiden en hij alleen maar naar 't Instituut wil sukkelen, wordt besloten, dat hij bij hen zal blijven, dat is gezelliger. Een blijde trek komt op het gelaat van den knaap, die zoo jong reeds zooveel moet ontberen, en een onzichtbare band sluit dit kleine gezelschap aaneen, zooeven elkaar nog vreemd; maar nu door dezelfde belangen bezield, is de grondslag gelegd voor de vriendschap hunner kinderen en die van den wees, een vriendschap voor het leven, die zich voortplant in hun innerlijk familieleven.

Fluks een kop koffie en een broodje naar binnen, want niet veel tijd rest er om op tijd op het

eetzaal.
Door den Adelborst 1e kl. W.E. Wolterbeek Muller.

Instituut te zijn, en een militair behoort op tijd te zijn, dat is het eerste consigne in het militaire leven; en dan bij zijne intrede in die wereld te laat te komen, neen, dat mag niet.

Op de meest duidelijke wijze heeft de hotellier hun den weg uitgeduid, het kan niet missen, en na nog een paar malen naar den weg gevraagd te hebben, alleen maar om zeker te zijn, komen zij aan 't Instituut, dat lang besproken verblijf voor hun jongens.

Hoe gezellig ziet dat gebouw er van buiten uit, met de op militaire wijze overal even laag neergelaten gordijnen; de torentjes op het voorfront geven iets kasteelachtigs aan het geheel, terwijl de tuin voor 't gebouw den gezelligen aanblik verhoogt en de kleurige rozen in haar volle zomerpracht doen hun zachte geuren omhoogstijgen naar 't rood, wit en blauw, dat vroolijk van den top van den Van Speijksmast wappert, die zich in volle majesteit verheft op 't midden van 't voorplein.

III. Intermezzo.

‘In 't verleden ligt 't heden, In 't nu wat worden zal.’

Wanneer u in een restaurant op de spijskaart het woord biefstuk toelacht, dan bekruipt u gewoonlijk de gedachte aan iets taais, en wanneer de zwartgerokte kellner met edelen kellnerszwier het dampende gerecht u voorzet, dan prikt gij er al eens met uw vork in, als om te probeeren of de mogelijkheid bestaat, dat uw gebit dit edel ossenvleesch kan verwerken; doch wanneer dezelfde substantie in kleinen vorm gesneden, verscholen onder een sauce à la Madère, op het menu prijkt onder den weidschen titel van Beefsteck à la Chateaubrian, dan komt een glimlach van genoegen op uw gelaat en verdwijnt die heerlijke spijze naar binnen, zonder dat gij er verder aan denkt dat ze wel eens taai had kunnen zijn.

Zoo zou ik u reeds in gedachten hebben zien geeuwen, wanneer ik als titel het woord Geschiedenis had gebezigd en ware die droge kost voorwaar, zonder verder van den inhoud kennis te nemen, overgeslagen; ik wil daarom den Franschen vorm maar volgen en u een stukje geschiedenis opdisschen zoo beknopt mogelijk en het daarbij wellicht hier en daar met een sausje overgieten, waardoor 't slikken makkelijker valt.

Ik kan niet anders dan een oogenblik stilstaan bij de geschiedenis, en al zijn de meeste feiten niet van direct belang voor de buitenwereld, dan toch is eene inrichting als het Koninklijk Instituut voor de Marine, waar tal van Nederlanders hunne opleiding hebben genoten, zoo rijk aan feiten en feitjes, die slechts hier en daar verspreid te vinden zijn, dat het wel de moeite waard is ze te zamen aan de vergetelheid te ontrukken.

Ik kan helaas mij niet beroemen volledig te zijn, want door gemis aan eenige gegevens zullen ingewijden wellicht er een open plekje in kunnen aantreffen.

Ten einde een goed overzicht te geven, is het noodig aan te vangen in den tijd, dat het Koninklijk Instituut nog niet bestond.

Teruggaande tot de regeering van Willem IV, dan vinden

[p. 270]

wij daar voor de eerste maal van een wetenschappelijke opleiding spreken.

In 1747 werd de eerste zeevaartkundige school te Amsterdam opgericht en onder leiding gesteld van den bekenden Cornelis Douwes. Een paar jaar later (1749) stelde de admiraal C. Schrijver vast, dat in navolging van Frankrijk en Engeland de zeeofficieren voortaan examen zouden afleggen.

De zeevaartkundige scholen te Amsterdam en Rotterdam waren echter niet de eenige inrichtingen voor een wetenschappelijke opleiding, daar onder andere in de jaren 1751-1773 veel gesproken werd over Sjeerd Geers, die als scheepsonderwijzer aan boord werkzaam was. Of nu deze opleiding een vervolg was op eerstgenoemde, òf dat beide opleidingen geheel buiten elkander stonden, is mij onbekend; zeker echter is het, dat men zeeofficier kon worden aan boord der schepen.

Deze toestand bleef tot 1828 onveranderd bestaan. Tot dat jaar kwamen niet alleen adelborsten voor de Marine van de kweekschool te Amsterdam, maar ook van de sedert 1814 te Delft opgerichte Genie- en Artillerieschool; bovendien bleef de vorming aan boord mogelijk.

De sedert 1805 opgerichte instellingen te Fijenoord en later te Enkhuizen

amusementzaal genaamd ‘'t zaaltje’.
Door den Adelborst 1e kl. W.E. Wolterbeek Muller.

zouden hoogstwaarschijnlijk tot een vast principe van opvoeding geleid hebben, ware ons volksbestaan niet tenietgegaan, zoodat eerst in 1828 te Medemblik het Koninklijk Instituut voor de Marine werd opgericht door Minister Elout.

Deze opleiding duurde 8 jaar, en wel 4 jaar op 't Instituut voor de wetenschappelijke vorming en daarna gelijken tijd aan boord voor de practijk.

Dat dit stelsel van opvoeding de goedkeuring niet wegdroeg, laat zich gemakkelijk begrijpen, doch in plaats van op bezadigde wijze te verbeteren en een overgangstoestand te scheppen, brak men plotseling met de bestaande toestanden en werd het Koninklijk Instituut in 1850 opgeheven en de adelborsten verder opgeleid aan de Academie voor Zee- en Landmacht te Breda.

Onder de zeeofficieren vooral wekte deze maatregel groote afkeuring, zoodat men verschillende pogingen aanwendde om tot eene wijziging te geraken. Dit gelukte in 1854 aan den admiraal Enslie, die wist te bewerken, dat bij Kon. besluit van 26 Juli 1854 eene opvoeding van adelborsten aan boord werd vastgesteld, en dat met de Academie te Breda voortaan gezamenlijk het benoodigd aantal jongelingen voor de Marine zouden worden opgeleid onder den titel van adelborst 3^e klasse.

Deze opleiding aan boord had ten doel theorie en practijk te vereenigen. Willemsoord werd als meest geschikte plaats aangewezen, het aantal adelborsten werd op 25 bepaald en de ouderdom van 13-15 jaar gesteld.

Op Zr. Ms. wachtschip ‘de Rhijn’ werd een gedeelte van 't tusschendeks, gelegen tusschen de officiersverblijven en het volkslogies, door schotten afgezet en diende tot gewoon verblijf. Tegen beide boorden waren kastjes en lessenaars aangebracht, terwijl tafels met opslaande kleppen à double usage, als wasch- en eettafel dienst deden. De adelborsten sliepen in kooien, ook wel hangmatten genaamd.

Ook in den kuil bevond zich een afgescheiden gedeelte, waar men zich in den vrijen tijd kon ophouden en waar tevens eenig geschut was geplaatst om mede te exerceeren.

De adelborsten maakten deel uit van de equipage en stonden onder het bevel van den commandant van 't schip, terwijl de oudste officier-instructeur het toezicht op de studie had. De adelborsten waren gekleed zooals nog het geval is; alleen het baadje was voorzien van een blauwen kraag met geel kemelsgaren anker; bij aankomst ontvingen zij direct den ponjaard.

‘Helaas, waarom is dit thans niet meer?’ hoor ik reeds den pasgeslaagde, den baar, zuchten, ‘en moeten wij, de braven uitgezonderd, een heel jaar loopen met een gevoel alsof ons iets ontbreekt, zoo akelig kaal, als een vogel zonder staart?’

Den 15^en October vingen de lessen aan, die eerst gegeven werden in de groote zaal van 't Directiegebouw, doch reeds den 10^en April waren de nieuwe leerzalen op 's Rijks werf in orde en in gebruik genomen.

Den 9^en Mei 1855 werd bij Kon. besluit het bestaan der inrichting bestendigd en bepaald, dat de nieuw aan te stellen adelborsten uitsluitend te Willemsoord zouden worden opgeleid.

Een voorloopig reglement bepaalde, dat de adelborsten 3e klasse na een verblijf van twee jaren tot het examen van adelborst 2e klasse zouden worden toegelaten en bij bevordering het Instituut zouden verlaten, om met de instructie-brik ‘Zeehond’ een reis te maken naar de Middellandsche zee en aan boord een cursus volgen over stuurmanskunst en aanverwante vakken. Daar dit wel eenige moeilijkheden inhad, daar op zoo'n scheepje al heel weinig gelegenheid is om stuurmanskunst theoretisch te bestudeeren en het maar beter is die wetenschap practisch meester te zijn, zoo werd besloten, dat gedurende de wintermaanden het instructieschip in Nieuwediep bleef liggen en de adelborsten aan den wal de lessen zouden volgen.

In 't laatst van Mei arriveerde het instructievaartuig ‘Urania’, waarover later meer, voor de practische lessen.

Den 25^en October 1855 bezocht Z.K.H. de Prins van Oranje, die met Zr. Ms. fregat ‘Doggersbank’ van een reis terugkwam, de inrichting.

Des zomers gingen de adelborsten ook met een kanonneerboot schietoefeningen op den Hors houden.

De Minister van Marine deed een voordracht om aan de opleiding een cursus te verbinden voor ingenieurs en officieren der mariniers; dit werd toegestaan en tevens bij Kon. besluit van 25 April 1857 de inrichting verheven tot:

Koninklijk Instituut voor de Marine.

[p. 271]

Hiermede had volslagen afscheiding plaats tusschen Breda en Willemsoord. Bibliotheek, schilderijen, kortom alles wat afkomstig was van Medemblik en in Breda beland was, verhuisde nu weer successievelijk naar het nieuwe Instituut. Bij het met 1 October 1857 ingevoerde reglement, werd het verblijf vastgesteld op 3 jaar; daarna werd examen afgelegd voor adelborst 1e klasse, sergeant-cadet of adsistent-ingenieur. De adelborsten voor den zeedienst werden dan door den Koning benoemd tot hun nieuwen rang, de overigen door den minister. De sergeanten-cadet kregen 500 gulden traktement en deden na een jaar examen voor 2en luitenant; die voor scheepsbouw na 2 jaren voor adspirant-ingenieur; hunne benoeming geschiedde door den Koning.

Den 1^en Januari 1858 werden volgens het nieuwe reglement voor ijver en goed gedrag de eerste onderscheidingsteekenen uitgereikt, bestaande voor de 1e en 2e afdeeling uit een kroontje op den kraag en voor de 3e afdeeling uit den ponjaard.

In datzelfde jaar verscheen voor 't eerst het jaarboekje onder den titel Neptunus. Dit boekje is later met weglating van dien naam als orgaan van het Korps bewaard gebleven.

Den 12^en Augustus 1858 kwam Zr. Ms. ‘Urania’ ten anker te Amsterdam en werden de adelborsten uitgenoodigd deel te nemen aan den roeiwedstrijd der Kon. Roei- en Zeilvereeniging. De werksloep behaalde den prijs, zijnde een zilvergemonteerden sigarenbeker, terwijl de officierssloep de premie behaalde, zijnde een dergelijk voorwerp van blauw porselein, op gelijke wijze gemonteerd.

Ook den 21^en Augustus werd deelgenomen aan den wedstrijd der Noorder Zeil- en Roeivereeniging met drie vierriemsgieken, welke echter met den sterken Noordenwind slechts met moeite om de boei heen konden komen.

Het terrein over het wachtschip werd ten gebruike aan de adelborsten afgestaan om te kegelen, terwijl de uitbreiding der zalen voor gymnastiek en schermen, zoo ook de bibliotheek, werden aanbesteed.

Den 20^en Mei 1869 werd door Zijne Excellentie den Minister van Marine, L.G. Brocx, de eerste steen gelegd van het tegenwoordige Instituut voor de Marine en in 1870 was het in zooverre gereed, dat de nieuwe cursus er in kon aanvangen. De kapitein-luitenant ter zee K.F.R. Andrau trad als commandant op en zeer zeker heeft het Instituut aan hem zeer vele verplichtingen, door de voortvarendheid waarmede hij zorgde, dat alles in den kortst mogelijken tijd zijn gang kon gaan.

De adelborsten werden nu geheel van het wachtschip afgescheiden.

De zalen kwamen van lieverlede geheel in orde. In de eetzaal werden de schilderijen, voorstellende Michiel Adriaansz. de Ruijter en van Jan en Cornelis Everts, opgehangen; dit laatste schilderij is van de hand van S. Schuiman, 1857. Zoo ook prijkten daar twee schilderijen van Schotel, voorstellende de kanonneerboot No. 2, commandant Jan Carel Josephus van Speijk voor Antwerpen en het in de lucht vliegen van die boot (5 Febr. 1831). Verder werd die zaal opgesierd door een bronzen beeld van De Ruijter, het portret van Z.M. Koning Willem III en een buste in gips van wijlen de Koningin Anna Paulowna.

In de amusementzaal kwam een schilderij te hangen, voorstellende het sneuvelen van De Ruijter, benevens de portretten van H.H. M.M. den Koning, de Koningin en Z.K.H. den Prins van Oranje.

Op het voorplein werd de mast van Van Speijk geplaatst, zijnde evenals de zooeven genoemde schilderijen een geschenk van den Koning.

In het jaar 1871 werd het plantsoen voor 't Instituut aangelegd, de amusementzaal met een danszaaltje vergroot en de leerzalen van stookplaatsen voorzien, om bij eventueel niet voldoen der calorifères deze zalen te kunnen verwarmen.

Zijne Majesteit de Koning vereerde het Instituut met den immortellenkrans, door hem gebezigd bij de plechtige teraardebestelling op 't Ginneken van de officieren, gesneuveld bij het beleg van Antwerpen. Deze krans werd bevestigd rond een borstbeeldje van Van Speijk en in 1872 plechtig onthuld en aangebracht boven de deur der tegenwoordige amusementzaal.

In datzelfde jaar werd een overdekte kegelbaan achter het Instituut aangelegd.

Achter het gebouw strekte zich een exercitieveld uit, dat weinig poëtisch het Bokkenveld werd genoemd, naar een scheldnaam aan de Mariniers gegeven, een woord, dat maar al te graag door de adelborsten werd gebezigd, om er, met de zeemansluchthartigheid hun eigen, de verachting mede uit te drukken, die zij voor de infanterie-exercitiën gevoelden. Rond dat veld of liever in 't vierkant werd in 1873 een allee aangelegd van 160 zware kroonboomen.

Weder gaf Koning Willem III een blijk zijner hooge belangstelling in deze inrichting door 't zenden van een levensgroot portret van De Ruijter in fraaie lijst.

Den 18^en November werd uit Breda een kist schilderijen ontvangen, voorstellende de portretten van enkele onzer groote zeehelden.

(Wordt vervolgd.