De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

[p. 247]

Eerzucht
door Wijnanda Namstrofd.

Een groote, vierkante kamer, belegd met een geel kokostapijt, steenhard en ongezellig. Daarin een paar eenvoudige, mahoniehouten stoelen met leeren zittingen, een groot bureau van hetzelfde hout, en vóór dat bureau een man van middelbaren leeftijd, jong te noemen, als men weet, dat het hier de kamer is van een hoofdambtenaar aan eene der ministeries.

‘Mijnheer De Groot heeft gelukkig gediend,’ zooals men gewoon is te zeggen van een ambtenaar, die met snelle sprongen opklimmend, de rangen doorvliegt, welke zijn minder gelukkige collega's eerst na verloop van jaren doorworstelen.

Dat wekt afgunst, dat vinden die collega's niet aangenaam, ga dat bij uzelf maar eens na.

‘Daar heb je nu Van Averhorn, die al adjunct-commies was, toen De Groot, die kwast, als tweede klerk op 't bureau kwam; 't is waar wat ik je vertel, en die moet nu ‘meneer’ vóór en ‘meneer’ na spelen tegen zijn gewezen klerkje. Denkt u, dat dit prettig is?

‘Kijk, als 't nu nog een advocaatje, een baron of zoo iemand geweest was, die voor de balie nooit wat zou beteekenen, of voor 't leger niet deugde, zoo iemand met aanzienlijke relaties, ach, daaraan zijn ze gewend, maar, zie je, zoo'n eenvoudige burgerjongen, net als u of ik, dien moeten ze niet zoo over 't paard tillen, dat is mis, dan kennen ze d'er eigen niet meer van verwaandheid.’

‘Ja,’ zegt Van Averhorn, die te midden van een vijftal ondergeschikte ambtenaren nog altijd in de groote kamer daar beneden troont. ‘Ja, zie je, als ik ook zoo'n beroerde dienstdoener geweest was, dan zouden jelui eens wat van mij gezien hebben! Ik ben niet mak, als ik begin; wat zeg jij er van, De Heer?’

De Heer, een bejaard collega, klein, mager en uitgedroogd, met fijne dunne beentjes, is komen overwippen en staat zich nu te warmen voor de gloeiende kachel.

Hij voelt zich behaaglijk, het fluweelen kalotje op het achterhoofd geschoven, in den mond een pijpje, zwart gebrand door langdurig gebruik, smerig, vuilgeel door nicotine, en de panden van zijn kale, glimmende kantoorjas over de armen geslagen, om beter te genieten van den koesterenden gloed. Hij is blijkbaar zenuwachtig en schuifelt met korte beweginkjes voor- en achteruit, naarmate de hitte achter hem zekere deelen van zijn verdroogd persoontje meer of minder schroeien.

't Is er van morgen dan ook heet toegegaan, men heeft het gehad over de belangen van het land en van 't individu.

‘De hemel beware mij!’ spreekt hij tot Van Averhorn, een langere editie van den bejaarden kantoorheer, maar zonder kalotje of pijpje, en meer gesoigneerd, ‘de hemel beware mij, als jij begint, dan ben je niet voor de poes!’

‘Nu, dat zou ik denken!’ meent Van Averhorn, met een zelfvoldanen glimlach, en hij wendt zich half naar De Heer om, en wijst met eene veelzeggende beweging van 't hoofd naar de jonge klerken, die met een vertoon van grooten ijver zitten te werken, en gaat voort met krakende stem:

‘Laten wij zoo wijs zijn, onze opinie over anderen en onszelven liever onder vier oogen te bespreken, dat is beter; vindt je ook niet, De Heer?’

Nogmaals glimlacht hij fijntjes tot zijn collega en leunt tegen zijn bureau, met dat gewichtige air van eigendomsrecht, dat hem zoo eigen is, en dat De Heer niet kan uitstaan.

Schuw gluurt De Heer met zijn slimme oogjes half gesloten naar dat bureau. Hij heeft ook een bureau, maar minder mooi en minder breed, hij weet 't, want hij heeft 't zelf gemeten, toen hij alleen was, - het zijne is wel twee en een halve palm korter. Hij heeft 't gedaan omdat hij jaloersch is op dat mooie, nieuwe bureau, en 't zijne pas heeft gekregen na een veertienjarigen trouwen en eerlijken dienst.

't Gaat zoo gemakkelijk niet, om een bureau te veroveren. Je moet meestal wachten tot er een voor je uitknijpt, - Schoffel o.a. heeft er al zestien jaar over gedaan, en wat heeft hij nog, - en de drie jongere broekjes in de kamer, zoo varieerende tusschen de twintig en de dertig, die hebben schrijftafels en die zitten ook al zoo te kijken naar die bureau's, - en weten op een dag na hoe oud die twee lamme kerels zijn, die ze op straat zoo beleefd groeten, en die ze zoo dikwijls hun pensioen, of, als 't niet anders kan, een spoedigen, zachten dood toewenschen. 't Is een verbond van dat drietal om hun chefs te begluren, en na te gaan, en ze te belasteren, - ach, ze belasteren elkander, God en heel de wereld als 't maar iemand geldt, die hen in den weg staat, en die ze d'er uit kunnen wippen. Wat moet je doen, zij zien ook al eens gaarne een paar honderd gulden verhooging voor al dat werkezelen dat ze tegenwoordig moeten doen, want mijnheer De Groot is geen gemakkelijke chef.

‘Werken voor je geld,’ is zijn leus; en hij zelf?

Hij ligt tot tien, elf uur misschien in zijn mandje, en komt dan den boel nog wat beredderen met 'n drukte of hij alleen alles weet.

Ja, dan heeft De Groot al een taak achter den rug; tot laat in den nacht werkt en leest en peinst hij over de groote vragen van den tijd, over fouten die ingeslopen zijn, over toestanden die veranderd moeten worden.

Hij voelt dat er verandering komen moet, dat hij die verandering brengen kan; vroeger zou hij ontzien en gespaard hebben, maar nu, - na miskenning en afgunst, nu niet.

Hij is de rechterhand van Zijn Excellentie, een man van den nieuwen stempel, die gaarne jonge werkkrachten aanwendt en De Groot in alles raadpleegt.

Van De Groot wordt alles over 't hoofd gezien, of hij oude of nieuwe spelling gebruikt; hem maakt men er geen verwijt van, dat had Van Averhorn gemerkt, en toen hij de stukken liet parafiëeren bij Zijn Excellentie, kon hij niet nalaten om er hem eens opmerkzaam op te maken.

‘Een woordje op z'n pas kan nooit kwaad,’ zeide hij dikwijls tot zijn collega's en heel netjes had hij 't aangelegd. Hij had 't stuk tot 't laatst bewaard en toen net alsof zijn oog er op viel, het gewaagd te zeggen:

‘Hé, Excellentie, daar is 'n stuk van een voorstander van de nieuwe spelling!’

Zijn Excellentie nam 't ter hand en Van Averhorn vervolgde met zachte, beleefde stem, toen hem 't zwijgen niet opgelegd werd:

‘Van wien is het? - O, van mijnheer De Groot, 't is zeker eene vergissing, - hij heeft het den laatsten tijd ook zoo druk gehad, - hij schijnt wat overspannen en dan, die huiselijke omstandigheden, - ach ja, mijnheer De Groot heeft heel wat aan z'n hoofd. Hij schijnt tot laat in den nacht te werken, - want - van morgen was hij pas om halfelf op bureau!’

Zijne Excellentie had, verdiept in 't doorlezen der stukken, hem niet eens gehoord en hem met een hoofdknik zijn afscheid gegeven. - Is dat nu niet om dol te worden, en verbeeld je, om vier uur had Zijn Excellentie, samen pratend, met De Groot een eind opgeloopen, en hij, Van Averhorn, was nauwelijks aangehoord!

Door zulke dingen nu was De Groot trotsch geworden. Hij, de eenvoudige, degelijke burgerjongen van vroeger, hij kende zijn kameraden uit den ouden tijd niet meer. Dat was minder, zij hadden zich leeren buigen voor zijn veelomvattenden blik, zijn stalen werkkracht, maar - hun belangen had hij verwaarloosd, hij was niet opgekomen voor hunne grieven, had hen laten werken als galeislaven,

[p. 248]

zonder de minste kans op verbetering in hun toestand. Hoe had men gejuicht in den beginne, toen hij invloed kreeg. Hij kende hunne zorgen, hij had ze gedeeld, hij wist waar de schoen wrong. - De Groot was de man door wien zij verbetering zouden trachten te verkrijgen, hem konden zij gebruiken, - en hij? Hij had ze laten dansen naar zijn pijpen, had hen gebruikt als ledepoppen, zonder hen in 't minste te kennen, zonder hen één blik te gunnen in zijn plannen, zijn overdenkingen.

Ja, enkele kleinigheden waren veranderd, dat was zoo, maar 't ware, 't interensieke, ziet u, dat was 't zelfde gebleven, en 't liedje van 't paard dat de haver verdiende en niet kreeg, dat zong nog zoo menigeen. Toen was het omgedraaid, ze hadden hem hemelhoog verheven, gevleid, en toen hij van steen bleek te zijn, toen begonnen ze hem te haten, en zij staarden hun netgekleeden, jongen chef met dat onbeweeglijke, ernstige gelaat en dat breede, hooge voorhoofd, aan met een gemengd gevoel van bewondering en haat.

Onder die menschen waren toch stakkerds, die meneer moesten spelen en soms nog vrouw en kinderen hadden te onderhouden. Trouwen is eene luxe, veelal, maar er waren jonge mannen bij, voor wien het geen luxe geweest was, die getrouwd waren omdat zij alleen waren, en behoefte hadden aan een liefderijk thuis, aan een hart dat hun vreugde en hun verdriet deelde, dat één was met hen en 't in de huiskamer zoo gezellig maakte, eene oase in de wereldwoestijn.

Daarnaast waren anderen, die zichzelf bedwongen hadden, die den omgang met fatsoenlijke meisjes schuwden, die bang waren om er in te vliegen en die afleiding zochten en vonden in schouwburg en café, in societeit en concertzaal, en daar niet meer buiten kunnende, ten laatste in schulden geraakten. Menschen die wanhopig vochten en morrelden om uit den beer te komen, die, genood voor eene gepaste uitspanning, angstig in den vestzak grepen of ze nog geen kwartje overhadden voor een spelletje biljart.

Die menschen allen, zij hadden zooveel verwacht van De Groot. Zij kenden hem echter niet, begrepen hem niet, gevoelden niet zijn brandende eerzucht. Zij zagen slechts zijn voorspoed, zijn koortsachtig streven naar macht, zonder zich te bekommeren over hen, die hij zoo verre achter zich liet.

't Is middag en gloeiend heet; het bovengedeelte der hooge, breede ramen is geheel neergetrokken en 't witte rolgordijn ritselt zachtkens, licht bewogen door een nauw merkbaar windje, dat zelfs geen koelte aanbrengt, maar lauwwarm heen strijkt over de stijfdeftige meubelen van De Groot's kamer aan 't ministerie. De zonnestralen zijn niet bij machte er eenige gezelligheid in te tooveren, noch den man voor het bureau van houding te doen veranderen, hoewel zij reeds lang zijn breeden rug en 't kortgeschoren blonde haar met een goudgloed overgieten. Geheel verloren in gedachten, peinst hij, de machtige, energieke kop gesteund door zijn hand, sluit hij de oogen, als om nog beter te dringen in wat aan zijn geestesoog voorbijtrekt.

Zijn jeugd, 't begin zijner loopbaan, zijn ouders, zij waren zoo trotsch op hun knappen, verstandigen zoon; vele vrienden had hij, een ieder boeide hij door zijn vlug verstand, zijn prettig, vroolijk karakter.

Zijne moeder, zwak en blind door hare groote liefde voor haar eenig kind, zag niets dan zijne goede eigenschappen, merkte niet hoe zijn egoïsme, zijn zelfzucht, hem onweerstaanbaar dreven, iets dat wel eens een diepen rimpel te voorschijn riep op 't voorhoofd van zijn vader. Hij was echter ook trotsch op hem, en moeder wist er altijd de goede zijde van op te zoeken, streek zacht den rimpel weg en kuste haar innig geliefden echtgenoot de zorg van 't voorhoofd. Gevoel van eigenwaarde, bevoorrecht boven velen, vroege ontwikkeling en wat al niet, werd hem in 't oor gefluisterd en toch.... was zijn moeder wat minder blind voor hem geweest, had zij zijne minder goede karaktertrekken weten te wijzigen, hem geleerd niet slechts voor zichzelven te leven.... waarschijnlijk was hij een beter mensch geweest, en vooral, gelukkiger. Zichzelf en de moeder, die hem vergoodde, had hij slechts lief en hij moest haar vroeg en plotseling missen; toen was 't geweest of hij alles verloren had, of hij gebroken, gedood was.

De dood zijner moeder had vader en zoon nog meer verwijderd; vrienden begonnen te raden en spoorden hem aan te werken en daardoor zijn groote smart te vergeten. Hij had zich op de studie geworpen met ijzeren volharding, getracht te onthouden wat hij weten moest, wat nuttig en noodig voor hem was, en hij had leeren vergeten 't gemis zijner moeder, den zachten, weldoenden omgang dier vrouw.

Een enkel vriend met een helder hoofd sprak veel met hem over de vragen des tijds en over het huwelijk, toen hij nog niet op den leeftijd was zich te verloven, over de zorgen van 't dagelijksch leven, zoodat vele illusies voor hem verloren gingen. Veel was hem onverschillig op een leeftijd dat anderen met onbezorgd gemoed genoten. Hij peinsde over veel wat hij hoorde en zag en gevoelde toen reeds welke krachten in hem sluimerden, dat hij met zijne ideeën voor den dag zou moeten komen. - Hij zag onrecht, leemten in de maatschappij, en hij begreep dat anderen ze ook zagen en er niet voor uit durfden komen; zij lieten zich trappen als poedels, voor hun dagelijksch brood. Toen was er medelijden in zijn ziel geweest, mededoogen met de machteloos gebondenen, gekluisterd door huiselijke zorgen, door den strijd om 't bestaan. Toen ontstond dat groote verlangen naar macht, hij bracht veel ter kennis van Zijne Excellentie, trachtte met ijzeren volharding naar verbetering, - maar toen hij ondank oogstte, miskenning en afgunst zijn deel werden, toen had hij ze leeren gebruiken, die menschen, die hem als brug wilden gebruiken, hij had ze den voet op den nek gezet en ze laten buigen, diep in het stof.

Alle rangen was hij doorgevlogen, een ieder verbazend door zijn werkkracht. Koorts naar macht woedde in hem, en hij werkte om eenmaal te kunnen afrekenen met degenen die hem miskenden.

Nu had hij macht, nu kon hij zijn krachten aanwenden tot welzijn van de maatschappij, - hij kende de leemten!

Maar nu stuitte hij op bezwaren. Tyranniek was hij opgetreden op zijn bureau.... en ook in zijn huis.

De ambtenaren begonnen hem te haten, zij telden niet zoozeer, dat hun beleefde groet op straat niet werd beantwoord, - maar als zij op hun kantoorstoel gezeten, het hoofd gebogen over hun werk, sidderden voor de kleinste vergissing, bevend voor een mogelijk ontslag, dan leefde in hen dat gevoel op en trof den kalmen, ernstigen, onberispelijken chef menig vijandige blik.

Hij gevoelde het, hij werd tegengewerkt, hij had vergeten dat de raderen van de staatsmachine onder hem, menschen waren, en nu begon hij de machteloosheid te gevoelen, van het denkend hoofd, dat niet meer door de handen gesteund wordt.

Hij had vergeten, dat men niet alleen voor zichzelven leeft.

Nu gevoelde hij eene groote leêgheid om zich heen, afgunst loerde hem aan, tegenkanting sprak uit de blikken, die op hem gericht werden. Zij gunden hem niets, zij wilden hem vernederd zien, ten val gebracht door het opteren van zijn stalen zenuwen, die hem gesteund hadden in zijn reuzenarbeid.

(Slot volgt.)