De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

Een en ander over Rotterdam en zijne havenwerken
door Wouter Cool Jr., civiel-ingenieur.
Met portretten, kaarten en andere illustratiën.
(Vervolg van blz. 216.)

Anno 1900. In sluimering ligt de groote stad. Enkele geluiden rijzen in den vroeg-morgen, want nooit kunnen rusten al die duizendtallen tegelijk.

Stil vloeit het water langs pijlers en landhoofden van bruggen, langs bazaltblokken van kaaimuren, langs boorden van schepen, gedragen door den stroom.

Blauwe nevels hangen over rivier en havens. Brandende lantaarns schitteren als vuurslingers langs de oevers; groene en roode oogen van stoombooten staren in den morgenschemer.

In het Oosten gloort het licht van den nieuwen dag, strakker worden de lijnen, scherper begrensd de vlakken, nemen de voorwerpen vormen aan.

De eeuwenoude zon straalt op de rivier, op de huizen, op de grijze St. Laurens, op het parvenu Witte Huis, op fijne kerkspitsen.

[p. 220-221]

geprojecteerde nieuwe stad.
ROTTERDAM in 1899.

[p. 222]

Stoomfluiten trillen door de lucht, alsof de booten kermen van al hun werken en zwoegen tegen dezen opkomenden vloed.

Meer en meer menschen loopen langs straten en kaden, karren met paarden dreunen over de wegen.

Schitterend van kleur en gloed ontwaakt het Rotterdam van de 20^e eeuw, met zijne stapeling van daken en masten, opeenhooping van huizen en schepen, met zijne tintelende plekken van groen en water.

Om te vernemen, hoe Rotterdam zich in de 19^e eeuw heeft ontwikkeld, doen wij het best ons naar het stadstimmerhuis te begeven.

Dit gebouw staat sinds 1599 op het Haringvliet Z.Z.

Vóór 1642 woonde in het stadstimmerhuis de stadstimmerman, die onder toezicht van Fabrijckmeesteren alle nieuwe werken uitvoeren en alle oude onderhouden moest.

In 1547 was de bezoldiging voor dezen ambtenaar 30 stuivers voor elken werkdag; in 1642 klom dit op tot 50 stuivers daags, en in 1694 bedroeg het salaris zelfs f 1200.

De naam stadstimmerman veranderde achtereenvolgens in dien van architect, bouwmeester en (1 November 1855) directeur van gemeentewerken.

Tot den huidigen drager van dezen titel, den heer G.J. de Jongh, wenden wij ons om te vernemen op welke wijze Rotterdam in de laatste jaren zoo groot geworden is.

Het hierbijgaand portret geeft zeer goed het voorkomen weer van dezen zoo werkzamen man, die naast veel tegenwerking en afgunst, toch ook veel sympathie heeft verworven en alom gerespecteerd wordt als een geniaal man.

In 1879 is hij in Rotterdam gekomen, na zijne militaire loopbaan als Genieofficier verlaten te hebben.

Een zeer verdienstelijk en arbeidzaam leven lag toen reeds achter den rug. Zijn taak in Rotterdam is niet gemakkelijk; tegen veel vooroordeelen en eigenbelang heeft hij hevig moeten vechten.

Hij is als het bijtend zuur, dat neerdroppelt op de stof en doorvreet, onverbiddelijk.

Of het één of honderden huizen gold, of het één of duizenden menschen betrof, hij is geen duimbreed geweken van den eenmaal gebakenden weg, die voeren moest naar het doel.

Zijn plannen van havenaanleg, stadsuitbreiding, als luchtkasteelen opgebouwd, zijn langzamerhand in lijnen en kleuren op de kaarten geteekend, en nog later met handen- en machinenarbeid uitgevoerd.

Een blijmoedig optimisme heeft hem daarbij niet ontbroken, en gelukkig is hij geweest in zijne uitvoeringen.

Wij gevoelen neiging het belangwekkende, dat de directeur ons vertelde, weer te geven, maar dit zou te veel tijd en ruimte in beslag nemen; doch op verschillende plaatsen gekomen zullen wij van het desbetreffend verhaalde gebruik maken.

Wij kunnen niet nalaten om te vermelden, hoe de heer De Jongh in vuur geraakt, heen en weer gaand, met een liniaal op de aan den wand hangende kaarten alles toelicht, en dan dankbaar herdenkt, hoe hij steeds steun heeft mogen vinden bij het Bestuur der Gemeente, hoe hij onwaardeerbaar bijgestaan wordt door zijne twee onder-directeuren, vier ingenieurs, bouw- en werktuigkundigen; ook door zijne hoofdopzichters, die als compagnies-commandanten, en de opzichters, die als luitenants met een leger van arbeiders een groot aantal werken in eigen beheer uitvoeren.

Hoe interessant een langer verblijf op het stadstimmerhuis ook moge zijn, wij moeten weg, om den tocht op de rivier en langs de havens te ondernemen.

Even nog aangeklopt bij den adjunct-directeur, den heer H.A. van IJsselsteijn, die sinds 1882 bij de Gemeente werkzaam, ons een schat van brochures geeft, hetzij door hem zelf, hetzij door den heer De Jongh, hetzij door den vroegeren onder-directeur, den heer J.H. Neiszen, geschreven over de Rotterdamsche publieke werken.

Wij verlaten het stadstimmerhuis en bereiken in enkele minuten de Oosterkade bij het Maasstation, waar een stoomer met den groen-wit-groenen wimpel voor ons gereed ligt.

Groen-wit-groen zijn de kleuren van Rotterdam, symbool van de blanke Rotte, stroomend tusschen smaragden weilanden.

(Wij verzoeken den met Rotterdam onbekenden lezer ons op de kaart te willen volgen; wij zullen hier en daar, ter verduidelijking, de juiste plaats waarover wij spreken in een noot nader aanduiden.)

Een enkel woord over den aanleg der Oosterkade.

In het begin der 19^e eeuw moesten de eenigszins diepgaande schepen, voor Rotterdam bestemd, òf te Brielle, Hellevoetsluis of Brouwershaven binnenvallen. Langs de eerste plaats, wat den kortsten weg opleverde, konden schepen van meer dan 35 d.M. zelfs bij hoogwater niet varen. De meeste groote vaartuigen moesten te Hellevoetsluis of Brouwershaven gelicht worden, alvorens naar Rotterdam te kunnen gaan.

Om aan dezen ondraaglijken toestand een einde te maken liet koning Willem I in 1827 het kanaal van Voorne graven, waardoor schepen van 70 M. lengte, 14 M. breedte en 5 M. diepgang de haven konden bereiken.

Voor de ontwikkeling der stoomvaart, omstreeks 1840, kwam Rotterdam veilige aanlegplaatsen tekort om den handel te kunnen bevredigen. Daarom werd in 1847 de Willemskade gemaakt, doch door de gebrekkige constructie moesten de vaartuigen 10 M. uit den wal blijven.

Omstreeks 1850 werden de Veer- en Westerhaven gegraven, de Westerkade aangelegd.

Dit waren de laatst gemaakte havens, die geen spoorwegverbinding verkregen.

In 1855 toch trok de Rijnspoor haar lijnen tot Rotterdam door, bouwde het Maasstation, daarbij een ver vooruitstekend steigerwerk, waardoor zeeschepen direct in spoorwaggons konden lossen, en werd de Oosterkade aangelegd.

Vroeger konden de bewoners van het Haringvliet uit hunne achterkamers in de Maas visschen, doch verkregen in plaats van dit genoegen in 1857 tuinen en een plantsoen, waardoor een flinke verbindingsweg tusschen Maasstation en stad gevormd werd.

Tegenwoordig is de Oosterkade de aanlegplaats voor de booten die naar boven varen, zooals die naar Dordt, Gouda, Den Bosch, Schoonhoven, Zierikzee, Middelburg, enz. enz.

Wij gaan thans aan boord en varen stroomopwaarts langs den rechter-Maasoever, om teruggaande den linkeroever te beschouwen.

Vanaf onze boot hebben wij een mooi uitzicht op de rivierbocht, tegen de daken van het voormalig Kralingen met den mooien toren aan de Hoflaan, het groen van de Plantage, waarboven het reservoir der waterleiding uitsteekt.

Kralingen werd in 1895 tegelijk met Charlois en Katendrecht door de gemeente Rotterdam geannexeerd, maar toch spreken de bewoners ten westen van de Oostpoort over hun geliefd oud dorp, en hebben zij zich nog niet volkomen geassimileerd met Rotterdam.

Hoe Kralingen in oude tijden bekend was, vinden wij bij Van Spaan aldus vermeld: ‘In 1400 was er zoo ellendig gesteld, dat een geheel kamp land voor een stuk boter verkogt wierd. Dat het land alhier in die oude tijden geen geld waard was, quam daar van daan, dat de boeren toen ter tijd nog geen kennis hadden van het land te mesten en toe te maken. Maar sedert dat de boeren menschen zijn geworden, weten 't 'er die knapschinkels altans wel anders uit te polsen: ze zijn nu nog zoo gek niet.’

Kralingen was een heerlijkheid ‘op zig zelfs’ die later door de heeren regeerders der stad Rotterdam aangekocht is.

‘Men zegt dat in oude tijden alhier een Paap gewoond heeft, welke van honger nauwelijks kakken konde: dit ver-

[p. 223]

weet hij somtijds zijne toehoorders, dat zij 'er den oorzaak van waren, overmits haar gering en slegt geven: maar wat hij preekte of niet, 't was al verloren, want de steiloorige kinkels van die tijden lieten haar schuitje volloopen, even of ze het niet en hoorden, en of de Paap zeide, 'k zal je, ketters aan den Bisschop beklagen, of aan de Inquisitie overleveren, ze konden geen Bisschop, ook wisten ze niet wat voor goed de Inquisitie was, en of men 'er brood toe at of niet. Dit vergramde den Paap ten laatsten zoodanig, dat hij met luider stemme van den Predikstoel begon te roepen: Kralingen, Kralingen, je moogt 'er pijpkaneel op zaaien, maar daar zal gagel op gaan. 'k Heb meenigmaal in Ovidius gelezen hoe sommige mensen in visschen, vogelen, boomen en bloemen getransformeert en verandert zijn. 'k Heb ook meenigmaal gedagt, waar komt het van daan dat 'er gagel in Kralingen wast, maar ik en hebbe nooit geweten dat het door de Paap toegekomen is.

Ons Rotterdams agterstraats-volkje (de goeden niet te na gesproken) staat gemeenlijk op Hemelvaarts-dag met geheele regimenten voor de poort, om zoo ras die 's morgens open gaat, naar Kralingen te drillen, alwaar men onder 't zuipen van verse genever, gagel plukt en den dauw gaat slaan, en dat met zulken ijver, dat 'er somtijds jonge gagelaars en kleine douwslagertjes van voor den dag komen. D' uitsporigheden welke een partij kanaalje op die dag tot Kralingen, en daaromtrent aanzegt zoude schandelijk zijn om te zeggen.’

Verder bestaat er nog een uitvoerig verhaal hoe Kralingen een kerk verkreeg uit de nalatenschap van een half wijzen bakker, die zeer veel geld verdiend had maar berucht was om zijne manie van wandelstokken te verzamelen, en zich zeer opzichtig kleedde. ‘Met vingers nagewezen te worden agte hij voor groote eer, want dan begon hij zoo hoogmoedig te treen als een paauw, en zag uit zijn oogen als een Maartse kater.’

Zijn uiterste wilsbeschikking was merkwaardig om de details ook voor de teraardebestelling, waarbij de kinderen onthaald moesten worden.

‘In zijn ziekte wilde hij Paap nog Predikant bij zig hebben, hij wist hoe hij geleeft had, en wat sterven te zeggen was, en daarmee was de vent dood.’

‘Dit zal ik nog van de Kralingse huislieden zeggen, dat ze veel van den Prins van Oranjen of koning van Engeland houden. Dit lieten ze blijken toen 'er zekere tijding quam, dat zijn Majesteit in Ierland niet kapot was, maar fris en gezond koning Jakobus zoo digt agter de ribben zat, dat hij nauwelijks wist, waar hij zijn lichaam bergen zoude.’

De klokken werden geluid, feestgevierd en ‘'t slot was een keurig muzijk door 't oor van een turfmande.’

Al voortstoomend gaan wij langs de Vrouwebrug, waarachter wij een hoog paalwerk en staketsel opmerken.

Dit is de inrichting waardoor spoorwaggons gevuld werden met zand, dat door schuiten aangevoerd, dienen moest om den spoorweg voor de Ceintuurbaan te vormen.

Wel 2500000 M³ zand werd hiertoe verwerkt, doordat de ondergrond gelijk een natte spons indrukte en wegzonk.

De bodem van Rotterdam is, op eenige uitzonderingen na, zoo allerslechtst, dat elk gebouwtje onderheid moet worden en men een kleine 20 M. diep moet gaan, wil men een vaste grondlaag bereiken.

Na de Vrouwebrug brengt het groen en de boomen der oude Plantage een aangenamen indruk teweeg. Het water kabbelt tegen den langzaam glooienden oever op, en het oog, eenigszins vermoeid door al het zonnegetintel op den breeden stroom, rust uit bij het bezien van dezen boschaanleg.

Eene dichterlijke phantasie heeft de oude Plantage wel gedacht een rest te wezen van het groote oerwoud, langs heel Holland's kust, waarvan het Haagsche bosch, Haarlemmerhout e.a. ons thans nog zoo verrukken.

Nuchter genoeg vermeldt Van Reijn: ‘Aan de Zuid-Oostzijde van het Bosland lagen nog drie kleine eilanden, in de wandeling onder den naam van de Biezen Eilandjes bekend. Het middelste eiland werd in 1770 met de verdere daar gelegene, en der stad toebehoorende morgen lands, aangelegd tot een Bosch of Plantage, ten profijte en tot agrément van deze stadt en derzelver Ingezetenen.’

Het agrément is nog steeds aanwezig, door een altijd spuitend fonteintje, een muziektent met vergunning, en een zwemschool.

Met Hemelvaartsdag wordt tot op heden de dauwtrapperij alhier in eere gehouden.

Na de Plantage vraagt de Drinkwaterleiding onze aandacht.

Van hoeveel belang goed drinkwater is, behoeven wij allerminst uiteen te zetten. Het verkrijgen van goed water is evenwel lang niet gemakkelijk. Bij vele steden aan groote rivieren gelegen, heeft men, evenals hier, vaak eene bevredigende oplossing verkregen door den stroom als prise d'eau te gebruiken.

In bezinkingsbassins wordt het water, dat op de Maas steeds zoet is, binnengelaten ruim twee uur na het invallen der eb, als al het Rotterdamsche rioolvocht, dat met den vloed opdreef, weer terug is. Daar kan de ingelaten hoeveelheid 24 uur tot rust komen, klaren en de zon haar doodenden invloed op de bacteriën doen gelden.

Van uit deze bassins wordt het water op filters gepompt en daarna onder den druk van een reservoir, dat 32 M. hoog in dezen watertoren staat, naar de stad geperst.

De filters, totaal eene oppervlakte beslaande van 33500 M²., bestaan uit zand- en grintlagen waardoor het water sijpelt. Op het zand vormt zich hierbij eene slijmachtige, groene wierlaag, die de filtreerende werking verricht en tot op zekere dikte aangegroeid zijnde, verwijderd wordt.

Er is geen plaats in Nederland waar elk inwoner zooveel water mag gebruiken en vermorsen als te Rotterdam. Voor elk persoon staan 250 liter per etmaal beschikbaar; toch is het aantal beschonken personen, dat men bij eene wandeling ontmoet, volstrekt niet minder dan elders. (Jaarlijks worden niet minder dan 18,000 000 M³ water verbruikt.)

Het leidingwater wordt in de stad tot publieke doeleinden niet alleen aangewend voor reiniging en brand, maar voor de beweging der klepbruggen.

Door het even omzetten van een kruk is de brugwachter in staat de klep te doen rijzen en dalen.

Voorbij de waterleiding zien wij ter linkerzijde den rivierdijk, zich voordoende als een steenen muur, met hier en daar gras en boomen. Enkele huizen kleven als paddestoelen aan den muur en verbreken de gestrekte lijnen.

De bocht omvarend zien wij het Kralingsche Veer. Heerlijk van kleur en lijn is dit groepje huizen en fabrieken. Hooge schoorsteenen staan strak in de lucht, terwijl vale rookslangen omhoogkronkelen.

Bij een aanlegsteiger stappen wij even af, want geen Rotterdammer kan den naam Kralingsche Veer hooren of hij paart daarmee de gedachte aan broodjes met zalm. In de nabijheid is namelijk een zalmvisscherij en hier worden de groote afslagen van dezen beminden visch gehouden.

Weer aan boord terugkeerend zien wij voor ons twee waterwegen, die door een strekdam langer nog gescheiden blijven dan de natuur het oorspronkelijk deed.

Links is de Hollandsche IJsel, de bekoorlijke rivier naar Gouda. Wie Hollandsche natuur wil genieten, moet in stille zomeravonden wandelen langs de IJselboorden. Door het slingeren van den dijk heeft men mooie perspectieven over de lage landen; aardige kijkjes op de dorpen Krimpen, Capelle, Ouderkerk, die huisje naast huisje zich vormen langs de oevers, met een eenvoudig kerkje in het midden.

Er wordt zoo vaak geklaagd over het eentonige van de Hollandsche lage landen; maar zij, die de stemming begrij-

[p. 224]

pen van heel dat vlakke, met de enkele boom- of huizengroepen, het glinsterend water, en de heel hooge luchten, krijgen lief die verruimende, betermakende natuur.

Rechts is de Nieuwe Maas, hoogerop gevormd door de Lek en Noord, die de schepen draagt, komende van het oude Dordt, dat ook nu een moderne zeehaven wil hebben, langs den fameuzen Kinderdijk, waar de geluiden dreunen der hamerslagen op de talrijke scheepswerven, en de menschen vrijwel om den ander ‘Smit’ heeten.

Tegen marktdagen het imposante van de tallooze schepen met gebolde bruine zeilen, die als groote, vreemde watervogels over IJssel en Noord drijven, om te trekken naar Rotterdam, waar zij zich scharen rij aan rij in de oude havens, de boegen tegen de kaden, en stapelend hun vrachten op de straten.

Dan komen sleeperswagens, die zwaar schokkend met kleine wielen aandreunen, getrokken door paarden met enorm hoefbeslag en bestuurd door voerlui, die een zeldzame kalmte paren aan onverschilligheid en brutaliteit.

(Wordt vervolgd.)