De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

[p. 188]

De Restauratie der Kerk te Ter Aa en eenige Historische Herinneringen,
door A. van der Laan.
Met illustratiën.
(Vervolg en slot van blz. 183.)

Welke veranderingen de kerk inwendig moge ondergaan hebben, uitwendig heeft ze nog den vorm, waarin ze oorspronkelijk werd gebouwd, den kruisvorm, de toren aan de westzijde. Het schip is aanmerkelijk hooger dan de beide transsepten. De geplafonneerde, boogvormige gewelven der laatste reiken juist tot den dekbalk der buitenmuren, welke, geschoord door stevige schraagpijlers, aan de buitenzijde op onregelmatige afstanden grijze banden vertonnen, die met de ramen in spitsboogstijl aan het geheel iets monumentaals geven. Jammer, dat het kerkhofpoortje, in ‘'t Verheerlijkt Nederland’ te zien, verdwenen is. Volgens dezelfde gravure was in 1773 de Gothische traceering in alle vensters van kerk en koor nog aanwezig, vóór de restauratie slechts in twee ramen van het koor.

In den loop der tijden had de kerk zeer veel geleden, vooral het dak, en er bestond groot gevaar, dat het bij fellen storm bezwijken zou, ongerekend nog het ongerief, dat op vele plaatsen regen en sneeuw vrijen toegang hadden, welke omstandigheid er niet weinig toe bijdroeg de hoop uit te spreken om aan den lang gekoesterden wensch, dat daarin eindelijk mocht worden voorzien, tegemoet te komen. Uit eigen middelen de hooge kosten, daarmede gepaard gaande, te bestrijden, daaraan viel niet te denken, aangezien deze ten eenenmale ontbraken. Daarom nam in 1895 de toenmalige predikant het initiatief de gelden bijeen te brengen door een lijst ter inteekening aan te bieden, eerst bij de ingezetenen, vervolgens bij vermogende vrienden van de kerk te Ter Aa, en hij mocht de voldoening smaken, dat zijn pogen met den gewenschten uitslag bekroond werd. De benoodigde som was bijeen en de aanbesteding kon plaats hebben.

In 1895 aan dat werk begonnen kon het in November van datzelfde jaar worden opgeleverd.

De kap werd vernieuwd, de oude zoldering weggenomen, een boogvormig, gestukadoord gewelf aangebracht, de muren afgebikt en opnieuw bepleisterd en vlak gemaakt, de stoelen uit het ruim verwijderd en daarvoor keurige banken met groene kussens in de plaats gesteld, alle houtwerk dof eikenhout geschilderd, de oude ramen vervangen door nieuwe met in lood gevat zoogenaamd kathedraalglas bezet. Neen, nu bleef er niets meer te wenschen over en met zekeren trots wijst uw cicerone u op de hooge banken aan de wanden, waarvan er vier aanstonds de aandacht trekken. Rechts de zoogenaamde ‘Gerechtsbank’, weleer voor Schout en Schepenen bestemd (het gerecht van Ter Aa bestond uit een schout tevens secretaris en vijf schepenen; het schepenrecht werd verleend in 1532 en kwam in de plaats van het vroeger geldende buurrecht), prijkende met het wapen van Ter Aa, dat geflankeerd wordt door twee gouden leeuwen en gedekt is met een gravenkroon; onder 't geheel een lint met de woorden: ‘'t Gerecht van Ter Aa’. Tegen den torenmuur geleund een eikenhouten bank uit het begin der 17e eeuw met keurig gebeeldhouwde achterpaneelen en hemel; links een bank uit de 18e eeuw met een door consoles gedragen overhuiving en de bank der Heeren van Ter Aa, gedekt door een hemel, rustende op schroefvormige zuiltjes en voorzien van de wapens van Reede en Van der Aa met tenants, het eerste zilver, tweemaal golvend doorsneden van zwart, het tweede van goud met drie zwarte balken.

Hoewel thans niet meer in gebruik, daar èn het kasteel èn het landhuis beide verdwenen zijn en het mannelijk geslacht uitgestorven is, mag aangenomen worden, dat deze bank jaren her, toen de Heeren van Ter Aa nog hun heerlijke rechten uitoefenden, bij elke godsdienstoefening bezet was, mede uithoofde van de nauwe betrekking, waarin de bezitters van de heerlijkheid tot de kerk stonden. Hiervan getuigt ook het sierlijk en kostbaar zilveren doopbekken, dat tot opschrift draagt: ‘Aan de Kerk van Ter Aa geschonken door J.P.C. Baron van Reede van Ter Aa ter gedachtenis aan den doop van zijn kleinzoon, Geb. 31 Oct. 1861, Ged^t 22 Dec. 1861’ en vensierd is met het wapen van den schenker.

venster in het koor der herv. kerk te ter aa uit het begin der 17^e eeuw. gerestaureerd in 1897.

[p. 189]

venster in het koor der herv. kerk te ter aa. 1897.

Mag de kerk dan blijkens het vorige zoo al niet op schoonheid, dan toch op vrij hoogen, misschien wel op zeer hoogen ouderdom wijzen, door de jongste restauratie bezit zij een koor, dat geheel in den oorspronkelijken toestand is teruggebracht en is zij verrijkt met een schoon orgel, alles te zamen een schenking van den heer G.H. Earle te Torquay in Engeland.

George Hudson Earle was gehuwd met Susanna Catharina Elisabeth Baronesse van Reede van Ter Aa, die hij had ontmoet op eene van zijne menigvuldige reizen en hem reeds op zeer jeugdigen leeftijd ontviel.

Hoe hoog de heer Earle zijn echtgenoote schatte en hoezeer hij haar nagedachtenis in eere wilde houden, blijkt wel uit de rijke schenking aan de kerk van Ter Aa, nog voorafgegaan door een gift van f 10,000 aan de armen, reeds Earle's fonds genoemd. Elk jaar omstreeks Kerstmis worden van de rente dier som aan de niet zeer talrijke armen kleedingstukken, dekens, enz. uitgereikt.

Om aan zijn plan een vasten vorm te geven, bezocht de heer Earle zelf Ter Aa, Juni 1896, en deelde aan den predikant mede, dat hij het voornemen koesterde aan de kerk een orgel te schenken en, in verband daarmede, het koor wilde laten restaureeren.

De heer Brodrick, architect voor kerkenbouw, te Hull, onder wiens leiding het werk werd uitgevoerd, verrichtte de noodige opmetingen, neen, het zou te prozaïsch zijn dit als hoofdbezigheid te noemen; zijn kunstenaarsoog zag op de plaats, waar het moest ontstaan, dat schoone samenstel van lijnen en vormen, dat, aangevuld en verrijkt door nadenken en kunstzin, het aanzijn gaf aan een schoon harmonisch geheel: koorafsluiting, orgelfront en preekgestoelte.

De koorafsluiting bestaat uit vijf vakken, gescheiden door pilasters, ongeveer ter halver hoogte, waar een door de pilasters afgebroken lijst de vakken deelt, overgaande in gestileerde mannen- en vrouwenfiguren, rustende op leeuwenklauwen. Het geheel is van boven afgesloten door een zware, in 't midden vooruitspringende kroonlijst, waarop het orgelfront rust, gesteund door drie op bundels rieten gelijkende, bekervormige consoles. Dit vooruitspringende gedeelte der kroonlijst is sober versierd met een meander en een eierlijst en eindigt beneden in een afhangenden gebeeldhouwden rand. Vermeldenswaardig is ook het fraai geornamenteerde fries, dat boven de beide buitenste vakken uitstekende gevleugelde kopjes vertoont, omgeven door bladvormen en guirlandes.

Het onderste deel der vakken heeft den vorm van een deur, waarvan één als zoodanig dienst doet en toegang verleent tot het koor; het benedendeel bestaat uit twee naast elkaar geplaatste, keurig omlijste, met half verheven beeldhouwwerk gevulde paneelen; de bovenhelft is open bewerkt en bestaat uit gegroefde zuiltjes, eindigende in zuilhoofdjes, die gepaarde, keurig gestileerde grotesken dragen.

Tusschen de kolommetjes is spiegelglas aangebracht.

In elk vak is boven de lijst en daarop rustende een fronton geplaatst, waartusschen pilasters, die een steunpunt bieden aan de consoles van het front.

Dit front bestaat, evenals het orgel zelve, uit twee deelen, gescheiden door een balustrade beneden en een gebeeldhouwden boog boven. De frontpijpen zijn zachtblauw getint en versierd met decoratief schilderwerk, waarin bruin en goud de hoofdtinten zijn. Het geheel is gekroond door zeven beelden met bazuin en trom.

Het geheel vrijstaande orgel is in het koor uitgebouwd en rust, behalve op het koorhek, op vier pilaren, bewerkt als de pilasters. Een schoone wenteltrap, op zich zelf reeds een kunstwerk, geeft toegang tot het platform, dat evenals de ronde trapopening omgeven is door een zware kroonlijst, één geheel vormende met die, welke het koorhek aan de achterzijde van boven afsluit. Wat van het platform overbleef, is omgeven door een stevige balustrade, evenals de trapleuning, versierd met gedraaide kolommetjes.

Tusschen de ruimten, door blaasbalg en pijpen in beslag genomen, is een vrij smalle gang overgebleven, waarin het dubbele klavier met vrij pedaal is aangebracht.

Door kenners wordt het geluid als zeer schoon en liefelijk geprezen. Het is vervaardigd door de firma Forster en Andrews, orgelfabrikanten te Hull; koorhek, orgelopstand en preekstoel door den heer K. Beyaert, fabrikant te St. Kruis bij Brugge.

Het preekgestoelte, gebouwd in den stijl van het koorhek en het orgelfront, is vrij laag en rijk van en relief bewerkte paneeltjes voorzien. De zware trapleuning trekt door de sierlijke kolommetjes bijzonder de

[p. 190]

aandacht. Naar Engelschen trant bewerkt, ontbreekt een klankbord, wat met het oog op de vrij beperkte ruimte, geen bezwaar oplevert voor het goed verstaan van den spreker. Opmerking verdient nog de koperen lezenaar aan den preekstoel, een wapenschild met drie kepers (dat van Haersolte?), gehouden door twee figuren, een sierlijk stuk werk uit de 17^de eeuw, die met den koperen lezenaar voor den voorlezer, armblaker (met opschrift: T. Boomhoff van Zeelst, Schout van Ter Aa, 1773) en boog van het doophekje de eenige overblijfselen zijn van het vroeger aanwezige koperen kerkgeraad. Vooral nu zouden de sierlijke, ouderwetsche koperen kronen bij het geheel passen en in blinkende reinheid zoo schoon afsteken tegen

orgelfront in de herv. kerk te ter aa.

het doffe eikenhout.

Nu rest ons nog een beschrijving te geven van het koor. Voor wie dit leest en nog meer voor wie het in zijn tegenwoordigen toestand ziet, ware het te wenschen het in den vroegeren, treurig vervallen staat te hebben gekend, toen de wapenschilden in de vensters den bezoeker wel tegenschitterden in heraldieke kleurenpracht, maar in een deerlijk verwaarloosden en gehavenden toestand, eensdeels het gevolg van het wandalisme der Franschen, anderdeels van gebrek aan waardeering en - nog een andere machtige factor - geld, toen deze ruimte, door een muur gedeeld, bestond uit een onooglijke, ongezellige consistoriekamer en uit een bergplaats voor alles en allerlei.

Dat alles is nu een sierlijk, ruim vertrek, met een in Amerikaansch grenenhout betimmerde tonvormige kap, verlicht door een achttal hooge ramen met traceering van gelen zandsteen, geheel in Gothischen stijl gerestaureerd en versierd met de wapenschilden in gebrand glas van de aan het geslacht van Reede van Ter Aa verwante familiën van voormaals en thans, waaronder de namen van Wassenaar, Brederode, Nassau, Renesse, Van Arkel, Nijenrode en van nog zooveel oud-adellijke en roemrijke geslachten aanstonds de aandacht trekken.

Het middelpunt wordt gevormd door het raam aan de oostzijde, prijkende beneden met de beeltenis van Susanna Catharina Elisabeth Baronesse van Reede van Ter Aa rechts en met de nevens elkander geplaatste wapenschilden Earle-van Reede links. Het midden wordt ingenomen, rechts door een vrouwenfiguur, houdende aan een lint een vrouwelijk schild, voerende twee gekruiste sleutels, links door het wapen van Van Reede met helmteeken (twee vleugels, zilver en zwart) en lambrequins.

Geheel beneden is dit opschrift geplaatst:

Susanna Catharina Elisabêth Baroness de Reede de Ter Aa, who died Feb.: 24 1896 & was buried at Torquay England the beloved and honored Wife of George Hudson Earle in her Memory these ancient Windows were restored. A.D. 1897.

Links en rechts van dit venster zijn de ramen geplaatst, die vóór de restauratie in jammerlijk ontredderden toestand verkeerden, maar door den heer J.L. Schouten te Delft, die ook de nieuwe ramen heeft vervaardigd, met veel moeite, zorg en talent in hun vroegeren staat teruggebracht zijn.

Bij beide wordt het midden ingenomen door dezelfde vrouwenfiguur als tenant, waarvan vooral het kopje groote kunstwaarde heeft.

Daarnaast werd in het venster aan de noordzijde de eereplaats ingeruimd aan het wapen van Renesse, gekwartileerd met een wapen dat vijf spillen van zilver op een veld van keel vertoont, volgens Rietstap het oude wapen van Van Elderen. Dit venster is dus vermoedelijk niet ouder dan 1619, daar men, ook in verband met de straks genoemde familieverhoudingen, mag aannemen, dat het de wapens zijn van den eigenaar der heerlijkheid, hoewel de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat zij geschonken zijn door bevriende familieleden.

Het hartschild is van goud, beladen met drie kepers van sabel, hetzelfde dat ook aan den lezenaar van den preekstoel voorkomt.

Naast de vrouwenfiguur met ruitschild in hekraam aan de zuidzijde is het wapen van Renesse geplaatst, een gouden leeuw op een met gouden blokken bezaaid veld van keel. Dit blazoen komt, hoewel ook in kleinere afmetingen, herhaalde malen voor in deze beide vensters. Het helmteeken, een ossekop met tong van keel, ontbreekt bij deze laatste.

In 't bijzonder moet nog gewezen worden op een ruitje boven den ingang, voorstellende de uitstorting van den Heiligen Geest, dat als een zeer kostbare en bijzonder goed uitgevoerde ets wordt geroemd. Daarnaast vindt de volgende inscriptie een bescheiden plaatsje:

Reparata 1896. J.L. Schouten. Prinsenhof Delft.

Van de vijf overige vensters, vóór de restauratie geheel of gedeeltelijk dichtgemetseld, met het eerstgenoemde dus

[p. 191]

geheel nieuw, zijn de twee in den noordelijken gevel geplaatste, in het ogief voorzien van een mannelijk, de drie in den zuidelijken gevel van een vrouwelijk schild, voerende het wapen van Reede.

Het met gouden letters in marmer gegrifte opschrift onder het raam aan de oostzijde vermeldt aan tijdgenoot en nageslacht, dat ‘dit koor is hersteld (in het jaar 1897) ter nagedachtenis aan mevrouw Earle, geb. Bar^e van Reede van Ter Aa.’

Treed nu nog even, na een blik te hebben geslagen op de vier wapenborden aan de wanden, door die fraai bewerkte, massieve deur de sacristie binnen, met haar oude schouw, met haar monumentale vensters in spitsboogstijl, met haar geheimzinnige nis, met haar in zandsteen uitgevoerde en met bladvormen versierde hoekconsoles, waarop de ribben van het kruisgewelf rusten, en ga, dit vertrek verlatende, dien steen niet onopgemerkt voorbij, die kolossale grafzerk uit de middeleeuwen, zonder opschrift of beeldwerk, slecht en recht, dekkende het reusachtige familiegraf van Renesse, waarin zoovelen van dit geslacht rusten, onbewust van de weldaden, thans aan de kerk van Ter Aa bewezen door een vreemdeling, verwant aan een hunner nazaten.

In honored memory of the late Gerrit Jan Dijk of Amsterdam and Haarlem, and Eleonore Marie Oskamp his wife the beloved uncle ant aunt of S.C.E. Earle de Reede de Ter Aa
Anno Dui 1899.

Dit opschrift komt voor op het geschilderde venster in het zuidertranssept en is geplaatst op een voetstuk, waaruit aan weerszijden kolommen omhoogrijzen. Links en rechts op dat voetstuk zijn de omkranste wapens aangebracht van het echtpaar, wier nagedachtenis de schenker door dit raam in eere wenscht te houden. De kolommen zijn gekroond met een brandende fakkel en van boven verbonden door een boog, alzoo een portiek vormende. De middenruimte wordt ingenomen door twee levensgroote figuren; die op den voorgrond bespeelt een orgel, waarvan het front en het klavier aan de linkerzijde zichtbaar zijn; de andere figuur is iets meer naar achteren en een weinig hooger geplaatst en houdt zegenend de handen uitgespreid. In de bovenhelft van de portiek staat op den voorgrond een Grieksche tempel en verder naar achteren een kasteel. Boven alles staan de letters: J.H.S. - Jesus hominum Salvator - Jezus de Heiland der menschen.

Dit raam is ontworpen en vervaardigd in Engeland.