De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

[p. 180]

De Restauratie der Kerk te Ter Aa en eenige Historische Herinneringen,
door A. van der Laan.
Met illustratiën.

Het Huis ‘Ter Aa’, waaraan het dorp van dien naam zijn naam ontleent, lag ongeveer een kwartier ten Westen

het buitenwater (de aa) te ter aa.

van de Vecht tusschen Breukelen en Nieuwersluis aan een water, dat in oude aanteekeningen meestal het riviertje de Aa, tegenwoordig de Ter Aasche vaart genoemd wordt. Deze oude Heerlijkheid was reeds bekend en berucht in 953, ten tijde van keizer Otto I en behoorde,

de kerkstraat te ter aa.

evenals Loenen en waarschijnlijk de geheele streek tusschen Amstel en Vecht, aan zekeren graaf Hatto. Keizer Otto schonk onder meer het land van graaf Hatto en eenige andere goederen en voorrechten aan Bisschop Balderik (917-977), daar het dezen gelukt was het Sticht van Noormannen te zuiveren, en alle landen, akkers en andere bezittingen, die voorheen het Bisdom waren afgenomen, den vijand te ontweldigen.

Door keizer Lodewijk den Vrome was aan de Noormannen ten Westen van de Vecht een streek lands afgestaan, vroeger Denemarken (reeds in 't jaar 844 met dien naam vermeld), later en thans nog, misschien in engeren zin, Demmerik geheeten en behoorende tot Vinkeveen. Het voorgaande wettigt het vermoeden, dat Hatto een Deen of Noorman was en dat in 953 de drukkende heerschappij der Noormannen in deze streken door Bisschop Balderik vernietigd werd. In oude brieven en aanteekeningen vindt men menigmaal voor het jaar 1000 van het Huis Ter Aa gewag gemaakt. In sommige wordt het Aha genoemd.

Wat in 953 of daaromtrent het lot van Ter Aa geweest is, valt niet met zekerheid te zeggen en eerst in 1156, elders 1159, duikt het weer uit den nevel op. Toen leefde heer Wouter of Walther, die, zooals het overal heet, als de stichter van Ter Aa aangemerkt wordt. Hoe valt dit te rijmen met de nog oudere berichten, waarvan we zoo even melding maakten? Mogelijk heeft het zich aldus toegedragen, daar, volgens Smids, aangenomen mag worden, ‘dat het kasteel eertijds op een andere plaats, niet verre vandaar, stond.’ Het eerste kasteel is vernield, wat in die woelige jaren, tijdens en na de regeering van Lodewijk den Vrome, geen verwondering kan baren, en in 1156 zijn eenige goederen daar ter plaats aan genoemden heer Wouther, die zich jegens den Bisschop verdienstelijk had gemaakt, in eigendom geschonken of ter leen gegeven, zeer waarschijnlijk het laatste, daar Ter Aa in latere tijden tot de leenen van het Sticht behoorde. Mogelijk ook legde Bisschop Godefroi van Rhenen, ‘der Stichtsche Heerlijkheden een uitgenomen voorstander,’ aan Wouter van der Aa en anderen de verplichting op een slot te bouwen, om zoo een barrière te hebben tegen Egbert van Amstel, met wien hij omtrent dezen tijd in onmin lag, daar hij beschuldigd werd, zich de Bisschoppelijke tienden en andere inkomsten toegeëigend te hebben. Zeker is het dat de Bisschop te Montfoort een kasteel lie bouwen tegen de machtige heeren van Amstel.

Elders weer (bij Van Alkemade) vonden wij aangeteekend, ‘dat Ter Aa van ouds een leen van 't Sticht is geweest, waarmede heer Gerrit van der Aa beleend werd (wanneer?), met gerechte, thijnse, tienden en 26 morgen lands met de gift van de kerk te Ter Aa, en op de andere zijde (van de Aa) een hofstede met 20 morgen lands met gerechte, thijnse, tienden en 't huis, dat Dirk Gerrits voorts van hem houdt.’

Leefde deze Gerrit vóór heer Wouter, die als de stichter aangemerkt wordt?

In den open landbrief van Utrecht A^o 1375, die het gevolg was van de toenemende macht der edelen en steden en aan deze meer aandeel in de regeering toekende, bezworen en bezegeld door Bisschop Aernt van Hoorn en de drie Staten 's Lands van Utrecht, komen onder de Ridders, die daaraan hun zegel gehangen heb-

[p. 181]

ben, o.a. ook voor Jacob van der Aa en Gherijt van der Aa.

Is deze Van der Aa dezelfde als bij v. Alk.? Hieromtrent

de dorpsstraat te ter aa.

valt niets met zekerheid te zeggen, daar deze geen jaartal noemt. Overigens blijkt, wat deze vermeldt, voor waar te kunnen gehouden worden, daar bij de boerderij, staande vlak naast de plaats, waar weleer het kasteel stond, nog heden 26 morgen lands behoort. De 20 morgen op de andere zijde zijn, met uitzondering van de buitenplaats en eenige huizen op Ter Aa, sedert in andere handen overgegaan. Van de lotswisselingen, welke èn het kasteel èn de bewoners gedurende een viertal eeuwen ondergingen, geen enkel bericht; 't is al vergaan in den wisselenden stroom der tijden.

Het sabel en goudgebalkte wapen der heeren Van der Aa is nog op drie plaatsen in de kerk te zien.

Uit dit geslacht, maar uit een andere linie, worden nog genoemd Adolf en Filips van der Aa, beiden onderteekenaars van het verbond der edelen met een andere, Gerard van der Aa, de laatste van dat geslacht, die in 1632 stierf en tegenwoordig was bij de begrafenis van Prins Willem I. Adolf sneuvelde in den slag bij Jemmingen 21 Juli 1568.

Volgens sommigen zou het geslacht Peinsen Van der Aa, dat nog vertegenwoordigers heeft, uit dit geslacht zijn oorsprong hebben.

In 1470 was het stamhuis Van der Aa in de mannelijke linie uitgestorven en huwde Gerard van Renesse van Everingen met Agnes van der Aa, erfdochter van Gerard, heer van Ter Aa, en Woutera van Gend. Deze Gerard van Renesse bekwam alzoo de Heerlijkheid van Ter Aa en noemde zich voortaan, evenals zijne nakomelingen, Renesse Van der Aa. Heer Gerard overleed in 1495 en Vrouwe Agnes in 1536. Beiden werden bijgezet in den familiegrafkelder te Ter Aa, aldaar nog aanwezig.

Met Gerard van Renesse was Ter Aa dus gekomen in het geslacht van Renesse, uit Zeeland afkomstig en ‘een der oudste en aanzienlijkste van Nederland, hebbende door de vereenigde gewesten zeer uitgebreide takken geschoten.’

‘Volgens zeer waarschijnlijke gissingen ontleent het zijn oorsprong aan de aloude graven van Holland en wel aan Peregrinus, jongste zoon van Graaf Dirk VI, gehuwd met een erfdochter van den eigenaar van Renesse of Haemstede.’

Dirk van Renesse, heer van Haemstede, Moermont en Burgt, wordt als de stamvader beschouwd. Een achterkleinzoon van dezen Dirk, Konstantyn, trok Floris V ter hulp bij het beleg van het slot te Vreeland en behaalde bij Loenen een overwinning op Gijsbrecht van Amstel, die hier gevangengenomen werd. Zijn zoon, Jan van Renesse, die na een aanslag op Utrecht bij het overvaren van de Lek verdronk, was volgens Melis Stoke een der edelen, die samenspanden tegen Floris V.

In October 1536 werd op de Gemeene dagvaart der Staten 's Lands van Utrecht het huis Ter Aa verklaard te behooren tot de vrije riddermatige hofsteden, daar het voldeed aan de drie daartoe gestelde eischen. Uit de bezitters van deze riddermatige hofsteden werd nu eens een grooter, dan weder een kleiner aantal ter dagvaart beschreven, welke edelen het Lid der edelen of ridderschap vertegenwoordigden.

Diensvolgens werd ook Gerard van Renesse, heer van Ter Aa, herhaalde malen burgemeester der stad Utrecht, beschreven in de ridderschap der Staten 's Lands van Utrecht.

Hij huwde in 1594 met Anna van Assendelft en overleed in 1610 te 's-Gravenhage zonder mannelijke nakomelingen.

De omstandigheid, dat heer Gerard burgemeester van Utrecht was en te 's-Gravenhage overleed, doet ons ver-

de herv. kerk te ter aa van de z.w. zijde gezien.

[p. 182]

moeden, dat het kasteel Ter Aa verwoest, althans niet meer bewoonbaar was. En daar 't boven allen twijfel verheven is, dat de Spanjaarden hier ‘vuil’ hebben huisgehouden, blijkens de straks aan te halen kroniek op de kerkklok, mag als zeker worden aangenomen, dat deze hierin de hand hebben gehad.

Waarschijnlijk hadden de heeren van Ter Aa ook hun kasteel in de stad, want in authentieke stukken noemen ze zich meermalen heeren van Ter Aa en Aastein en volgens de Tegenw. Staat en Cortgeen stond in Utrecht het slot Aastein, later op dezelfde plaats het St. Ceciliaklooster, thans de rijksmunt.

Ziehier de beschrijving, welke Smids van het Huis Ter Aa geeft:

‘An^o 1704 den 20^en April het eens aandachtig willende beschouwen, vertoonde zich aan mij een ontoegankelijk plein, hebbende nog ter rechterhand een ringmuur en van voren een stuk muurs op de helft; maar aan de linkerhand, op zijde was de ringmuur bijna geheel omvergevallen. Op het einde naar Breukelen of naar de linkerzijde was nog een overeind staande helft of doorsnede van een achtkanten toren, aan de zijde van het plein met acht doorgaande vensteren, zijnde van binnen aan den grond nog eenige uithoeken van een laag gewelf zichtbaar.

Verder is van dezen toren door een gracht, heden vol ruigte, gescheiden een vierkante Burgt, van voren opengescheurd, doch aan de andere zijde geheel toegesloten.’

Tot 1741 is de ruïne te zien geweest. doch kort daarna op order van den Ambachtsheer tot op de onderste fondamenten afgebroken. Met het puin is de weg langs de Ter Aasche vaart van den straatweg tot Ter Aa verbeterd.

De grachten zijn evenwel ten deele nog aanwezig, ten deele volgegroeid, maar uit de ligging is nog zeer goed op te maken, welken omvang voorplein en burcht hadden.

De boerderij, waarvan wij straks spraken, schijnt de plaats in te nemen, althans ten deele, waar weleer de achtkante toren stond. Als men met eenig voorwerp in het water steekt, stoot men altijd op steenen, en wanneer men in den bodem graaft, kan men zeker zijn een paar groote moppen naar boven te brengen.

Volgens het volksgeloof zijn in de gracht een paar koperen hekken verzonken, maar hoe, door wien, waar en wanneer ze er in gekomen zijn, weet niemand te zeggen, en de sluier der geheimzinnigheid zal vooreerst het beantwoorden dier vragen wel onmogelijk maken, indien 't al ooit gelukken mag een tipje daarvan op te lichten.

De straks genoemde Gerard van Renesse had twee dochters, waarvan de eene Agnes in 1619 huwde met Nicolaas van Renesse van Elderen, waardoor de heerlijkheid Ter Aa in de familie Renesse van Elderen kwam. De dochter (2 zoons zijn ongehuwd overleden) Agnes van Renesse, baronesse van Elderen, vrijvrouwe van Assendelft en vrouwe van Ter Aa, stierf ongehuwd in 1667.

Nu kwam de heerlijkheid in 1668, na misschien tijdelijk in andere handen te zijn geweest, aan Frederik van Renesse de Moermont, die in 1668 huwde met Josina Sara van Brederode en in 1680 overleed. De weduwe huwde daarna met Pieter Nicolaas van Bodeck tot Marwitz, wier dochter Susanna Geertruid in het huwelijk trad met Maximiliaan van Renesse, heer van Wezenthorst, die in 1705 bij den dood van Josina Sara van Brederode beleend werd met de ridderhofstad Ter Aa en in 1738 overleed.

Een wapenbord in de kerk te Ter Aa met de kwartieren, niet alle zichtbaar evenwel, en zonder opschrift en jaartal, daar dit door den tijd was verbleekt en niet meer te ontcijferen, herinnert nog aan Susanna van Bodeck, het weduwenschild, omgeven van een geslingerd koord, vertoont links van den toeschouwer het wapen van Renesse gekwartileerd met dat van Bodeck tot Marwitz.

De nog zichtbare kwartieren zijn:

Bodeck tot Marwitz.

Van Uffelen.

Borman.

Hoen.

Brederode.

Van Reede.

Arkel tot Asperen.

Oestrum.

Nijenrode.

Rhoon.

Oestrum.

In 1738 kwam de heerlijkheid aan den laatste der Renesse's Reinoud Abraham van Renesse van Wilp, beschreven in de ridderschap der Staten 's Lands van Utrecht. In 1776 overleden, werd hij te Ter Aa begraven en zijn wapenbord met 16 kwartieren in het koor der kerk opgehangen.

Daar hij kinderloos was, vermaakte hij de ridderhofstad en de heerlijke rechten daaraan verbonden aan zijn neef Jan Pieter Nicolaas van Reede van Amerongen, wiens vader Frederik van Reede gehuwd was met Joh^a. Adr^a. van Renesse van Wilp, dochter van Susanna van Bodeck en Max. van Renesse, een zuster dus van R.A. van Renesse.

De heerlijkheid ging met J.P.N. van Reede over in een ander geslacht. Dit aloud vaderlandsch geslacht, schrijft Kok in zijn Vaderl. Woordenboek, behoeft zoowel in oudheid als in menigte van vermaarde telgen voor geen der Nederlandsche geslachten te wijken.

Afkomstig uit Munster heeft het zich door Gelderland, Twente en vooral door 't Sticht verspreid. In 't begin der 13^e eeuw leefden Frederik, Arnold en Gerard van Reede, genoemd naar een vlek van dien naam in Munster, van welke de eerste als de stamvader is te beschouwen. Zij waren lieden van groot vermogen en kregen in Gelderland blijkbaar al spoedig veel invloed, daar men hun namen meermalen vermeld vindt bij plechtige verdragen of onderhandelingen tusschen vorsten en grooten van hun tijd. Zoo wordt Frederik in 1226 genoemd als een der scheidslieden door Gerard van Nassau, graaf van Gelder, gekozen ter vereffening van oneenigheden tusschen hem en Otto van der Lippe, bisschop van Utrecht, over eenige goederen in Salland. In 1227 stond hij als getuige over de vrijheden, door den graaf van Gelder verleend aan de opgezetenen der Veluwe, terwijl eindelijk hun namen voorkomen op een brief van 1233, waarbij Otto, graaf van Gelder, aan Arnhem eenige privilegiën schonk.

Een hunner nakomelingen speelt ook een belangrijke rol in onze latere geschiedenis, namelijk Godard, Baron van Reede Ginkel. Hij was veldmaarschalk van de legers van den staat der Vereenigde Nederlanden, vergezelde Willem III in 1688 op zijn tocht naar Engeland en bewees dezen door het behalen van vele voordeelen in Ierland (slag aan de Boyne) belangrijke diensten, welke door den stadhouderkoning erkend werden door het schenken der titels, graaf van Athlone en Agrim, en een aanzienlijk jaargeld.

Het geslacht Van Reede heeft slechts drie heeren van Ter Aa opgeleverd, waarvan de twee laatste, Jan Pieter Christiaan van Reede van Ter Aa, grootvader en kleinzoon, nog in de herinnering der oudere bewoners van Ter Aa leven, daar de eerste in 1875 op hoogen, de laatste in 1879 op den jengdigen leeftijd van 17 jaren overleed, waarmede het geslacht Van Reede is uitgestorven.

De heerlijkheid berust thans bij Douair^e van Reede van Ter Aa-Gillot te Utrecht.

Weleer schijnt ongeveer evenwijdig aan de Vecht en misschien in de buurt van Breukelen met deze in verbinding staande, een tweede stroom zijn wateren noordwaarts gestuwd te hebben. Althans de machtige rivierkleilagen aan beide oevers getuigen er van, dat in lang vervlogen tijden deze landen door rivierwater overstroomd werden. De vorm is dezelfde gebleven, maar van een river is geen sprake meer. Zuidwaarts van Ter Aa is de rivier van voorheen boezemwater, het Buitenwater, ten noorden van het dorp,

[p. 183]

polderwater, de Binnen Aa, gescheiden door een dam met duiker. Vroeger vond men hier een sluis.

Aan beide zijden van dit water en aan den grintweg, die bij Over-Holland den straatweg verlaat, ligt het vriendelijke dorpje, half verscholen achter het hooge geboomte, dat het eenige overblijfsel is van de zoo liefelijk gelegen buitenplaats Quackenburg, na de verwoesting van het kasteel door de heeren van Ter Aa aangelegd, maar sedert eenige jaren (1889) gesloopt.

Het dorp is klein en eenvoudig zijn de bewoners. In een beschrijving van 1759 schat men het aantal huizen in het eigenlijke dorp op 18, het aantal inwoners op 140, terwijl het in de lijst der morgentalen van het Sticht slechts voor 86 morgen stond aangeslagen en 25 st. per morgen betalen moest.

De roem van het dorp is de kerk, vanouds volgens de handschriften der ‘Utrechtsche kerke’ als Parochiekerk bekend, waartoe, behalve Ter Aa, ook behoorden en gedeeltelijk nog behooren, Oukoop, Portengen, Kortrijk en Demmerik. Het laatste is in 't begin dezer eeuw bij de kerk van Vinkeveen gevoegd.

Spreken de sobere woorden in het kerkeboek van oorlogsgeweld, brandstichting, moord en plundering, en roepen ze ons den diep treurigen tijd van 1672 en 1673 weer voor den geest, ook de kroniek op de kerkklok maakt daarvan melding:

Doe 't Spaansch gebroedt

Hier was te land,

So wierd verwoedt

Mijn kap verbrandt, (1575).

Doch ik bleef hangen door geluk,

Nu ben ik door het Fransch geweld

Gebroken en om weinig geld

Verkocht 1673, doch weer terecht gesteld (1676).

De Kerkmeesters A.A. Peter Harmsen de Haen en Jacobsen

Schout hebben mij doen gieten.

‘Mijn kap’ is natuurlijk de spits van den toren, nu evenals toen van hout en geplaatst en bevestigd op den bovensten muurrand, die tevens den niet te breeden, maar van een stevig hek voorzienen omloop vormt. Dit geeft den lezer een denkbeeld van de zwaarte der muren, die beneden zelfs een dikte van 144 cM. hebben en tot op eenige Meters hoogte van reuzenmoppen, door pleister aan het oog onttrokken, zijn opgebouwd. Hoogerop is de dikke vierkante toren van gewone metselsteenen opgetrokken, zonder eenige versiering.

Waarschijnlijk was de toren oorspronkelijk hooger; waartoe anders zulke zware muren? En zou het ongerijmd zijn de gedachte aan eenig verband tusschen de weinig proportioneele verhouding der afmetingen van dit plompe gebouw en het wandalisme der Spanjaarden geheel uit te sluiten?

Mag hij zich dan evenwel niet meten met zijn broeders uit den omtrek, wat hoogte en sierlijken vorm betreft (het pas vergulde haantje blinkt op een afstand gezien tusschen de kale takken der omringende boomen, maar vermag niet zich daarboven te verheffen, een omstandigheid, waarover bewoners van omringende dorpen zich vroolijk maken en waarom een rechtgeaard ingezetene zich wederom gevoelig betoont), de toren belooft mettertijd den scheeven toren van Pisa naar de kroon te steken.

Uit al deze gegevens valt geen besluit te trekken omtrent den ouderdom van de kerk, evenmin uit het straks vermelde feit, dat in 1495 Gerard van Renesse van der Aa te Ter Aa werd begraven, waaruit alleen blijkt, dat ze reeds in 1495 bestond, evenmin uit de opschriften der in het kerkgebouw aanwezige grafsteenen.

De oudste draagt tot jaartal 1583. Blijkens de inscriptie op den bij de restauratie in den grond gevonden en nu in den muur ingemetselden steen, was in 1583 de hervorming nog niet tot hier doorgedrongen of stond geboren te worden uit de allengs meer en meer veldwinnende nieuwe ideeën en uit de omstandigheden.

Dat opschrift luidt:

A^o 1583 Den 13 November sterf H. Egbert ter Brugghe pastoor hier begraven.

Op de in 1579 gesloten Unie van Utrecht volgde wel haast een gereformeerde regeering met afschaffing van alles, wat naar roomschgezinde zeden zweemde. Dit had niet alleen in de stad, maar in de geheele provincie, later ook door den invloed, die Leicester voornamelijk in Utrecht had, een groote verandering ten gevolge, waarbij de R.K. godsdienst aanvankelijk nog oogluikend toegelaten, maar kort daarna door de regeering zoowel in het openbaar als heimelijk verboden werd. De kerkelijke goederen werden aangeslagen. Die verandering had voor Ter Aa wellicht plaats in 1583 of iets later, daar wij als den eersten predikant na de reformatie vermeld vonden Cornelis Frans Polletz, vertrokken in 1607.

De bediening van de kerk, zoowel als het kosters- en schoolmeestersambt, werd van oudsher begeven door de heeren van Ter Aa, die dan ook den predikant buiten last der Staten van Utrecht onderhielden. ‘De oorsprong van dat collatierecht, het ‘Jus Patronatus’, schijnt men daarin te moeten zoeken, dat de wereldlijke personen bij het bouwen of begiftigen van een kerk de voorwaarde stelden, dat zij of hunne opvolgers bij het kiezen van een geestelijke stem zouden mogen uitbrengen. Zoodoende werd het als een heerlijk recht verbonden aan zekere heerlijkheden, hoewel het in den loop der tijden ook daarvan werd afgescheiden en in handen kwam van andere personen dan de bewoners der heerlijkheid, waartoe het oorspronkelijk behoorde. Onder stadhouder Willem III werd het collatierecht en de uitoefening, daaraan verbonden, nader geregeld en bepaald, dat er een stamboek moest worden aangelegd, waarin ieder recht moest worden geregistreerd en alleen hij bevoegd erkend werd tot de uitoefening daarvan, die zijn titel behoorlijk had doen inschrijven. Bij de grondwet van 1798 werd het collatierecht tegelijk met andere heerlijke rechten afgeschaft, doch bij besluit van Koning Willem I weder hersteld. Dat recht berustte achtereenvolgens bij de verschillende heeren van Ter Aa en thans wordt het uitgeoefend door de Douair^e Baronesse van Reede van Ter Aa te Utrecht.

(Slot volgt.)