De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

Een Zomervisite aan Nova Zembla.
Met illustratiën.

Nova Zembla - het lange eiland, door de straat van Matoskin in twee helften gedeeld en van het Vasteland gescheiden door het Waaigateiland, hetwelk weder op zijn beurt aan alle zijden door de zee omspoeld wordt, strekt zich van den 70^sten tot den 77^sten breedtegraad uit, liggende tusschen de Karische- en de Barentszee.

Voor de meeste menschen wekt dit land de gedachte aan sleden, door het ijs ingesloten schepen, poolexpedities en duizenderlei verschrikkingen.

Moge dit voor de meerderheid van het menschdom het geval zijn, niet voor den schrijver dezes, die met een wel uitgerust stoomschip van 2500 ton, met een Franschen kok, een welvoorzienen wijnkelder en een kapel aan tafel om 's avonds te spelen, den tocht medemaakte naar dit overigens onherbergzame land.

In 1896 bezocht hij het eiland aan boord van het Russische stoomschip de Lomonosof, het vaartuig van den gouverneur van Archangel, den ‘vader der Samojeden’, gelijk hij door dezen genoemd wordt, Alexander Platonovitch Englehardt (‘de beminde’) gelijk hij door àlle anderen wordt betiteld.

Tot 1872 werd Nova Zembla om zoo te zeggen niet bewoond door menschen; de poolberen, walrussen en rendieren voerden er een onbeperkte heerschappij, waarin slechts enkele bijzonder drieste bewoners van het Waaigateiland of Samojeden van den vasten wal van tijd tot tijd paal en perk stelden.

In 1873 werd het eiland door Rusland nader in bezit genomen en geplaatst onder de ‘Humane Society’, die er drie hutten bouwde, welke f 5000 kostten en er voor zes maanden voedsel deed deponeeren, om te strekken ten behoeve van de Russische of Noorsche walrusjagers, die jaarlijks deze stranden bezoeken en die, hier schipbreuk lijdende, zooals niet zelden gebeurt, gedwongen zijn hier te overwinteren en van den 13^den November tot den 1^sten Februari in het duister te zitten, waarvoor slechts eene matige vergoeding is, dat er van 26 Mei tot 18 Juli de zon niet ondergaat.

Het klimaat is er steeds winterachtig; nimmer smelt er de sneeuw geheel weg. 's Zomers stijgt de temperatuur van 1°-3° R., terwijl des winters er een koude heerscht van - 60°; in lente en herfst regent het voortdurend.

In November 1892 werd Nova Zembla onder de Russische rijkswet gesteld, d.w.z. onder het protectoraat van Archangel, en sedert dien tijd worden alle uitgaven door den Staat gedaan. Van de Petchora werden drie Samojeden-families, samen 88 personen, naar Nova Zembla overgebracht; in 1898 waren er 120, een Russische priester en een ongediplomeerde Russische dokter. Thans vindt men op het eiland twee nederzettingen; de eene, de grootste, Karmenkula, bestaat uit drie ruime houten huizen, een kerkje, een houten pastorie, een winkel, een badhuis en een zevental hutten. De andere woonstede bestaat slechts uit acht hutten; zij liggen niet ver van de Matoskinstraat, dat eigenaardige door de natuur gevormde kanaal, dat het eiland in twee helften verdeelt.

Thans bezoekt een vaartuig dit eiland tweemaal per jaar, in Juli en September - en blijft dan twee dagen bij ieder der nederzettingen. Buiten dit schip en buiten dezen tijd is er geen andere gemeenschap met het vasteland, want het is aan niemand geoorloofd te landen zonder een bijzonder permissiebewijs. Dit is aldus bepaald om te voorkomen, wat in vroegere jaren gebeurde, dat een vreemde visschersboot aan land ging en na de Samojeden beneveld te hebben met brandewijn, hen er toe verleidde om den buit van een geheel jaar voor een paar flesschen ‘vodka’ af te staan. Thans zendt de gouverneur, als hij niet zelf kan komen, zijn secretaris ieder jaar, en deze rekent met de eilandbewoners af.

Het resultaat van het jachtbedrijf van iederen man wordt naar Archangel gestuurd en naar de waarde voor ieder aan de Bank genoteerd. Als iemand arm of ongelukkig is, helpt de gouverneur hem; zoo niet, dan kan hij zijn geld krijgen en door den secretaris doen zeggen wat hij wil hebben of wat hij bij zijn tegoed wil geschreven hebben. Het volgend jaar wordt hem dan gebracht wat hij besteld heeft. Om de hoegrootheid hunner inkomsten te doen zien, deelen wij hier mede, dat de beste jager in een jaar 700 roebel, dat is ongeveer f 850 had verdiend, terwijl de minst gelukkige slechts 50 kopeken of ongeveer 60 cents te vorderen had. Nadat aan ieder medegedeeld is hoeveel hij te vorderen heeft, kunnen de bestellingen aanvangen.

Het was buitengewoon interessant de zitting van den secretaris bij te wonen, en hem kalm en eenvoudig aan deze natuurkinderen te hooren uitleggen hoe de rekening stond.

Dan begonnen de bestellingen; kruit, lood, thee, suiker, meel, sinaasappelen (een bijzondere lekkernij), messen, zout, kleederen, naalden, honden, snuif en tabak waren de artikelen, die het meest werden verlangd. Een was er die een vrouw vroeg, en zijn bestelling werd correct in het boek genoteerd door den secretaris; de volgende reis zond de gouverneur hem een meisje van een Samojedenkamp aan de Petitioya. Eerst was hij hiermede zeer blij, doch den vol-

[p. 396]

genden keer toen de boot weer kwam (de secretaris vertelde deze geschiedenis in de Engelsche club te Archangel aan tafel), stuurde hij zijn vrouw aan den secretaris terug met de boodschap aan den gouverneur, dat hij deze vrouw moest

Het stoomschip Lomonosof, waarmede Z. Exc. de gouverneur van Archangel de Samojeden-neerzettingen op Nova Zembla iederen zomer bezoekt.

ruilen (alsof het een geweer of een baal koopwaar was), aangezien ze niet deugde omdat ze lui was en slecht kookte en hij haar dus niet wilde houden. De secretaris nam dus het jonge vrouwtje weer mee en een andere vrouw werd hem gezonden. Dezen keer had de gouverneur meer succes, wat misschien wel hierom kwam, dat hij had medegedeeld verder niet bereid te zijn vrouwen te ruilen. Hij zond het jeugdige paar ten voorbeeld aan anderen en als een soort pelgrimstocht naar het klooster Solivetski.

De Samojeden van Nova Zembla zijn intelligenter en fijner gebouwd dan de stammen van het vasteland. Dat komt door het gezonde leven dat zij leiden, zonder telkens weken achtereen dronken te zijn als de vastelands-Samojeden, wanneer die daartoe de gelegenheid maar vinden. Of zooals eens een Samojeed het uitdrukte, toen hij zijn vette vingers streek door zijn gevlochten haar: ‘Het hoofd van een Samojeed is dik en vuil, maar niet leeg, neen heelemaal niet leeg.’ Hij zette zijn woorden nog meerdere kracht bij, door tusschen ieder woord in de handen te klappen, een eigenaardigheid van alle Samojeden.

Eens kwam er een bij den secretaris en vraagt hem een brief te schrijven; de eenvoudige kerel haalt dan zijn portefeuille voor den dag, zet zijn naam en begint. Als de Samojeed dan zegt, dat hij aan God wil schrijven, laat de secretaris zijn pen vallen en verklaart, dat dit niet kan. ‘O, ik meende dat de gouverneur het Hem wel kon ter hand stellen, want hij is een groot heer.’

Karmenkula, hoofdplaats van Nova Zembla, in het noordelijke deel van het zuidelijke eiland, dicht bij de baai van Matoskin.

Een ander kwam zich beklagen over pijn aan zijn hart en wij konden hem maar niet overtuigen dat zijn hart hem onmogelijk pijn kon doen, indien hij pijn voelde aan zijn rechterzijde.

Over het algemeen zijn de Samojeden als kinderen en moeten als kinderen behandeld worden.

Toen schrijver dezes eens op een omgekeerde kookpan zat in het hutje van een hunner, zeide hij: ‘Je hebt hier een net huisje, vrouw en kinderen, en toch ben je niet tevreden; wat wil je dan nog meer?’

‘Honden,’ was 't lakonieke antwoord.

‘Eén hond is beter dan tien vrouwen; vrouwen kunnen de slee niet trekken en hard loopen, ik wil graag honden hebben.’

Thee wordt den ganschen dag gedronken, zonder suiker of melk, erg warm; al theedrinkende en vertellende over den witten beer - den almachtigen Oshka van de oude legende - wordt de winter doorgebracht.

Godsdienst en honden zijn de twee hoofdonderwerpen van het gesprek, maar vooral de laatsten, die uit Archangel ieder jaar worden opgezonden uit de bewaarplaats, waarheen de politie uit de provincie alle honden, die geschikt zijn, samenbrengt. Ettelijke honderden gaan er zoo jaarlijks naar Nova Zembla, waar ze onder de bewoners verdeeld worden om als trekdieren te dienen voor de sleden; zij vormen het kostbaarste bezit der bewoners.

Voor een paar jaren heeft de gouverneur een proef genomen met het invoeren van tamme rendieren, maar toen zij goed en wel aan wal gebracht waren en binnen een omheining gedreven, waar echter des nachts weinig toezicht was, drongen de honden, die afgericht zijn op de jacht op wilde dieren, 's nachts de heining binnen en doodden ze alle op een na, die naar de bergen wist te ontvluchten.

Het is eigenaardig om te zien hoe regelmatig en vol eerbied de Samojeden thans de kerk bezoeken, terwijl zij voor twee jaren allen nog heidenen waren en houten beelden aanbaden, Bolvans genoemd, naar een geest, die in hen woont, Noom genaamd. Toch zit, gelijk het trouwens te verwachten was, het christelijk geloof er nog dunnetjes op; immers het is bekend dat dikwijls na het kerkbezoek de inwoners nog eens even hun Noom gaan vereeren als een soort van compromis, want nog altijd zijn zij bang dat de Noom-geest boos is, dat ze hem in de laatste jaren zoo veronachtzamen.

Het is schier onnoodig te zeggen, dat deze vereering in het geheim geschiedt en de priester er zelden de lucht van krijgt; de meesten hebben de beelden dan ook in hun hutten weggestopt om ze stilletjes te aanbidden. Men kan dan ook heel moeilijk de beelden te zien krijgen, laat staan er een bemachtigen. Voor een paar jaren gelukte het enkele exemplaren op Waaigateiland te verkrijgen, die naar Engeland zijn gebracht. De heer Jackson heeft er in een toendra voor eenige jaren een in bezit gekregen en na lang onderhandelen met een Samojeed heeft schrijver dezes eveneens voor een paar flesschen vodka en een doos pillen, een kwart pond kogels en wat kruit, een koek en een paar pond tabak, een heiligenbeeld weten te verkrijgen.

Voor dezen, naar omstandigheden zeer hoogen prijs, werd het bezit erlangd van een twee voet en zestien duim hoog beeld, hetwelk naar beweerd werd tweehonderd jaar oud was; om den hals was een snoer van berenklauwen en het was gekleed in een lederen kostuum.

[p. 397]

Deze origineele Bolvan kwam van de ‘bevroren eilanden’ in het Oosten, zijnde de Nieuw-Siberische eilanden, waar het een eeuw geleden gebruikt werd. Op Waaigateiland had

Samojeden-hut met honden en jonge ijsberen, aan de straat van Matoskin.

deze heilige een eigen huis, vóór de Russische priesters hier het Christendom hadden gebracht. De eigenaar ging er slechts toe over het beeld te verkoopen, omdat hij vreesde dat indien hij het hield en de Russen het zagen, zij hem zouden straffen. De andere beelden, die schrijver dezes heeft, zijn gewone houten beelden, waaraan ruwe koppen gesneden zijn. De heer Montefiore, secretaris van de Jackson-expeditie, schrijver van het boek over den heer Jackson en zijn expeditie onder de Samojeden, die een groot kenner is van de volksgewoonten van dezen volksstam, zag deze beelden en zeide dat ze overeenkwamen met de beschrijving van de weinigen, die deze onherbergzame landen bezochten. Op het punt van godsdienst zij hier nog opgemerkt, dat er veel is geschreven om den Russischen priester in een kwaad daglicht te stellen, doch schrijver dezes deed te dien opzichte eene andere ervaring op. De Karmenkula priester, een oud man, een type van een plattelandspastoor, woont daar nu al twaalf jaar, winter en zomer, met een kleine uitzondering, en thans heeft de Heilige Synode ter erkenning van zijne verdiensten hem f 6000 gezonden voor een huis en de inrichting daarvan. Voor dien

Twee van de voornaamste Samojeden-jagers met hondenslee bij Karmenkula.

tijd gebruikte hij een Samojeedsche hut, waarvoor hij zelf tafels en stoelen van aangespoeld hout had gemaakt. In spijt van de afzondering is deze man nog tamelijk goed op de hoogte der beschaving.

Thans is hij ruim 50 jaar, ofschoon hij er vrij wat ouder uitziet, omdat het leven in deze streken snel doet oud worden. Zeer wordt men getroffen wanneer men een dienst van hem bijwoont, door zijn zachte stem, die de oude Russische gebeden vriendelijk doet klinken uit de monden van deze ruwe menschen, die in een kleed van berenvellen ter kerk gaan met een schrikbarend groot mes aan hun zijde.

De indruk van het geheel was ondanks de armelijke omgeving grootsch en indrukwekkend en was wel in staat om ernstige gedachten te kweeken. Na den dienst liep schrijver dezes een eind met den waardigen man op.

‘Om u des winters te amuseeren, gaat gij zeker ter jacht, vader?’

‘Neen,’ antwoordde hij, ‘de reglementen van mijn orde verbieden mij dat te doen, buitendien heb ik geen lust in het dooden van dieren; bijzonder van het leven van vogels maak ik mijn studie - het zijn Gods schepselen.’

‘Vindt ge het leven hier aangenaam?’

‘Ik ben er aan gewoon, het zijn Gods wegen. Wij zijn niet in deze wereld om alleen maar dat te doen waarin wij pleizier hebben.’

‘Hebt gij geen verwanten?’

‘Neen, voor zoover ik weet niet dan in den Hemel.’

Bij ieder antwoord scheen de quaestie verder afgedaan en iedere wedervraag over hetzelfde onderwerp afgesneden.

‘Gij vindt het toch zeker een heerlijkheid ieder jaar acht weken naar Archangel te moeten gaan?’

‘Neen, ik doe dat slechts voor mijn gezondheid. Ik vind het zeer aangenaam den dienst in de Cathedraal te zien, maar toch prefereer ik Nova Zembla. Ik heb in Archangel geen bezigheid.’

Toen vertelde hij mij dat de totaal-inkomsten van Nova Zembla - hij hield er boek van - ongeveer 10,000 roebel of f 15,000 bedroegen. Hij geloofde dat de Samojeden uit een moreel oogpunt er zeer op verbeterden; er was er nu geen meer die een dienst verzuimde of aan de kerkelijke plechtigheden geen deel nam. Zonder dat zij kunnen lezen, herinneren zij zich toch zonder vergissing steeds alle gebeden, wat bijna onbegrijpelijk is voor hem die weet, dat het aantal gebeden in Rusland legio is; zij bedienen zich daartoe van een telling op de vingers, die voor een oningewijde volstrekt onverklaarbaar is.

De priester heette ‘vader Ton’, en wat ook zijn geloof en secte moge geweest zijn, en hoever men ook met hem mocht verschillen, het kon niet anders of men moest dezen man bewonderen, zooals hij daar was, met zijn lang, wit, aartsvaderlijk haar, dat in den wind wuifde, toen wij afscheid

[p. 398]

van hem namen en hij ons een vaarwel toeriep, en men dacht er aan hoe hij daar zelfverloochenend, als volgeling van den grooten Meester, zijn taak vervulde, daar in dat verre, koude land, waar de eeuwigdurende winter een spoedigen dood geeft, nog verhaast door gebrek aan frisch, dierlijk voedsel.

Toen de gouverneur de Matoskinbaai verliet, vertoonde zich een ander indrukwekkend schouwspel. Omstreeks 70 Samojeden - de geheele kolonie - knielden uit zichzelven voor den gouverneur (dien zij als hun vader in ieder opzicht beschouwen) neder om zijn voeten te kussen, zeer tot zijn misnoegen, het moet gezegd, want op vriendelijke en vaderlijke wijze gaf hij te kennen dat het geen mensch betaamt te knielen dan voor God. Dan, toen hij vertrok, rees de woordvoerder op en zeide: ‘Ik arme, schamele Samojeed, kan aan u, grooten vader, niets geven; maar daar (naar de lucht wijzend) is onze God, de uwe, groote vader, en de mijne, arme Samojeed. Hij zal u steeds voorspoed geven, een gelukkige reis en een goede vrouw. God zij met u, God zij met u, de Samojeed zegt u vaarwel. Vaarwel, groote, witte vader, vaarwel!’