De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

Het eiland Terschelling
door P.J. Wichers.
Met illustratiën.

Het eiland Terschelling, dat, gelegen op 53° 22′ N.B. en 5° 13′ O.L., zich in N.-Oostelijke richting uitstrekt, is het middelste van de vijf eilanden, welke onder den naam van Noordzee-eilanden de scheiding vormen tusschen de Noordzee en de Zuiderzee. Het heeft aan den noordkant eene gesloten kustlijn van ongeveer zeven uur gaans. Aan de zuidzijde is die kustlijn meer open. Oostelijk grenst het aan het Amelander gat, de oude Boorne of Borne, den mond van de reeds sedert eeuwen verdwenen Middelzee. Ten westen wordt het begrensd door het Vliegat, naar men meent, den breeden mond van den noordelijksten tak van den Rijn. Aan alle zijden wordt het eiland omringd door zandbanken, wadden en waardgronden. Zoo vindt men noordelijk en westelijk de gevreesde Buitengronden en den niet minder beruchten Noordsvaarder, eene kale, uitgestrekte zandvlakte, op welke de zee thans weder bezig is eene duinenrij te vormen. Zuidwestelijk treft men nog een paar zandbanken aan, den Amerikaner en den Zuidwal, en ten zuiden ziet men, de geheele kust langs, uren ver in zee zich uitstrekkende waardgronden met meer of minder diepe vaargeulen. Weer zuidelijk van den Zuidwal en daarvan gescheiden door eene diepe, breede geul, die op sommige tijden van het jaar rijk is aan visch, vooral rog, en steeds eene verbazende hoeveelheid schelpdieren oplevert, de zoogenaamde Meep, komt men bij andere waardgronden van groote uitgestrektheid, eenmaal vruchtbaar land, dat een bloeiend stadje op zijnen bodem droeg, benevens het rijke Luidinga-klooster, en waarvan thans nog het hoogste gedeelte slechts bij stormvloeden onderloopt: de Grind. Gelijk bekend is, hebben vreeselijke watervloeden in de 11^de, 12^de en 13^de eeuw van het meer Flevo de Zuiderzee gemaakt. Het stadje op de Grind werd bij de geweldige overstrooming in 1287 geheel vernield en langzamerhand verdwenen daar eveneens de rijke bezittingen van het Luidinga-klooster, tot ook het laatste overblijfsel ervan was verzwolgen. Nog in 1707 en later waren de Drossaarts van Terschelling rentmeesters van het overgebleven Grind, gelijk blijkt uit het opschrift op een grafzerk in de kerk te West-Terschelling. Die zerk met haar fraai familiewapen is daar gelegd op het graf van den Drossaart Robbé en ligt vlak vóór het doophek, terwijl binnen dat hek eene andere grafzerk ligt, eveneens met een schoon wapen, ter gedachtenis van zekeren heer Grevenstein, aldaar in 1669 begraven, waarschijnlijk de eerste predikant der Hervormden op dit dorp.

Het land, dat bezuiden het tegenwoordige Terschelling lag, schijnt grootendeels in de 15^de eeuw verdwenen te zijn, een natuurlijk gevolg van het gemis aan dijken of van den slechten toestand dier dijken, welke, van wier en zeegras, niet tegen den golfslag en de felle stroomen langs de kust bestand waren, nadat de Zuiderzee reeds zulk eene groote uitgebreidheid had gekregen. Zoo is het tegenwoordige gehucht Oosterend een vrij groot dorp geweest, dat in Zuidoostelijke richting langs de Boorne was gebouwd. Thans nog

[p. 276]

vinden de visschers en mosselkorders op die hoogte meermalen zware steenen en brokken steen van verzonken gebouwen in hunne korren en netten.

De bodem van Terschelling bestaat uit ruim 1400 H.A. bouw- en weideland: beste zeeklei, gemengde gronden, hier en daar een hoekje veengrond, maar voor het grootste gedeelte uit zandgrond. Tot die bouw- en weidelanden behooren twee belangrijke polders: de Westerpolder, bedijkt in 1602 en later nog eens in 1650 en de polder Nieuwland, in 1858 ingedijkt voor de Hervormde Kerk te Midsland, het tweede

torenstraat met raadhuis.

dorp op dit eiland. Het land wordt thans aan de zuidzijde door zware zeedijken en steenglooiingen tegen de woede der golven beschermd; in het noorden heeft de zee zichzelve in de uitgebreide en breede duinenreeksen eenen onoverkomelijken dam opgeworpen. In die duinen leven konijnen in 't wild en nestelen tal van wilde vogels. Konijnen en gevogelte worden op sommige tijden in groote menigte gevangen en naar 't buitenland verzonden. Om wilde vogels, vooral eenden, sminten, talingen en dergelijke te vangen, gebruikt men in de zeven hier thans aanwezige kooien, lokvogels. Vooral de nabijheid der uitgestrekte waarden, waar overvloed van voedsel voor die dieren is, maakt het houden eener eendenkooi, in sommige jaren, tot eene vrij winstgevende zaak, wat men zal beamen, als men weet, dat er tijden zijn, waarop dagelijks twee- à driehonderd vogels verzonden worden; soms levert de Oosterkooi alleen dat aantal per dag. In de laatste jaren is de vangst echter zeer verminderd, vooral doordien op de Wadden geschoten wordt. Zeemeeuwen en andere strandvogels vindt men in overgrooten getale langs de stranden, maar vooral aan het Noordzeestrand. Uitmuntend melkvee en vlugge paarden vindt men hier. De veestapel is in den laatsten tijd belangrijk veredeld, vooral door de krachtige pogingen van de afdeeling ‘Terschelling’ van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw; zulks is ook het geval met het paardenras, waarvoor twee schoone Stamboekhengsten zijn aangekocht. Het aantal runderen kan veilig gesteld worden op 750 stuks, dat der paarden op 350; telken jare worden er 180 schoone veulens naar den vasten wal verkocht, benevens een tweehonderdtal runderen, vooral ossen, welke eenige maandenlang in de uitgestrekte duinpannen grazen. De verschillende veemarkten zijn aangegeven in de almanakken voor den landbouw. Rogge van uitnemende kwaliteit, gerst, haver, boonen en erwten vormen met puike zandaardappelen eenen belangrijken uitvoer, waarbij vooral de fijne boter, in de drie hier bestaande zuivelfabrieken, niet vergeten moet worden. Andere fabrieken heeft men op Terschelling niet, en ambachten worden er weinig uitgeoefend.

[p. 277]

De inwoners leven grootendeels van den landbouw, de veeteelt, de scheepvaart en de visscherij of zijn ambtenaren van het loodswezen of van andere takken van dienst.

De kustvisscherij op versche visch geeft in de laatste jaren treurige resultaten; vandaar dat vele jongere visschers deelnemen aan de haringvangst, die beter loont, en waarheen ze eerst gaan, nadat ze het land in orde hebben gebracht, zoodat vrouw en kinderen voor het schoonhouden der landerijen, gedeeltelijk voor den oogst en meteen voor het vee moeten zorgen. De scheepvaart is beter, vooral op de stoombooten. Dit eiland levert aan zeevarenden een contingent van tusschen de 350 en 400 zeelieden.

De duinflora is verbazend rijk en tal van planten, elders

dorpsgezicht.
dellewal.

òf geheel onbekend, òf zeer zeldzaam, worden hier in 't wild aangetroffen; zoo vindt men er o.a. verscheiden H.A. duinpan, dicht begroeid met de vaccinium macrocarpum of Amerikaansche veenbes, waarvan de inzameling jaarlijks aan tal van arme lieden een aardig weekloon verschaft, gedurende 3 à 4 weken in den herfst. De bessen worden geregeld naar Londen verzonden.

Ingeval de regeering tot bebossching van de thans boomlooze duinen en duinvalleien overging, wat hier ongetwijfeld evengoed zou gelukken als elders, zouden die bosschen en het struikgewas het eiland later tot een der schoonste van ons land maken, en wat nu niets dan kosten voor helm- en stroobeplanting veroorzaakt, nl. het vastleggen en vasthouden der duinen, zou over jaren vrij zeker winstgevend worden. Eene flinke proef met groven den zou althans gemakkelijk te nemen zijn en betrekkelijk weinig kosten.

De echte Terschellingers stammen voornamelijk af van de Friezen en van de Noren. Voor het eerste pleit hunne volkstaal, voor het tweede de talrijke Noorsche familienamen. De beoefening der houtsnijkunst, zoo eigen aan Noren en Friezen, was en is nog ten deele in geene geringe mate eigen aan de echte eilanders, iets, waarvan tal van kunstig bewerkte kerkstoven, mangelplanken, bedbankjes, kastdeuren en geheele kasten het duidelijkste bewijs leveren. De volkstaal is op het eiland evenwel niet overal gelijk; integendeel, ze is in ieder dorp verschillend. Zoo is het dialect te West-Terschelling meer Friesch, dat te Hoorn, het oostelijkste dorp, meer Noorsch, terwijl dat te Midsland eene samenvloeiing van beide schijnt te zijn.

Het grootste gedeelte der bewoners belijdt den Hervormden godsdienst; de Doopsgezinden zijn ondertusschen op het hoofddorp vrij sterk in aantal; ook het getal der Gereformeerden neemt jaarlijks toe; Katholieke gezinnen vindt men er niet en van de Israëlieten slechts twee familiën.

Wanneer men van het westen naar het oosten den zeedijk volgt, komt men van de haven- tevens hoofdplaats, West-Terschelling, achtereenvolgens voorbij de gehuchten Hee, Stortum, Kinhem en Seerijp, terwijl meer landwaarts in het schilderachtig gelegen dorp Midsland wordt gevonden op ruim één uur afstands van de havenplaats, waarna men langs de gehuchten Landerum, Formerum en Lies het derde kerkdorp, Hoorn, bereikt, ruim drie kwartier gaans van Midsland en van daar het laatste gehucht Oosterend, waar de bodem overgaat in eene verbazende, bijna overal kale zandplaat, de Boschplaat met de Grië. Al die dorpen en gehuchten tellen ongeveer 4000 inwoners, waarvan ruim 2000 op het dorp West-Terschelling.

De gemeente Terschelling bezit aan vaste goederen een net raadhuis, eene school voor de zeevaart, 3 openbare lagere scholen met onderwijzerswoningen, een woonhuis voor den geneesheer te Midsland en een paar kleine pakhuizen. Behalve drie kerken en pastorieën voor den Hervormden godsdienst, vindt men te West-Terschelling eene zeer goed onderhouden kerk met pastorie van de Doopsgezinden, een kerkje voor de Gereformeerden met pastorie voor dezen nabij Midsland en twee gebouwen voor de Christelijk Historische richting, ééne - Ons Huis - te West-Terschelling en het andere te Hoorn. In eerstgenoemd. Ons Huis houden eene jongelings- en eene vrouwenvereeniging hare vergaderingen. Vooral door de vele en groote bemoeiingen van Ds. Groeneweg is het tot stand gekomen; dat te Hoorn dankt zijn ontstaan aan het krachtig initiatief van Ds. Wumkes, thans beiden naar elders vertrokken.

Vele rijksgebouwen zijn een sieraad van het havendorp,

[p. 278]

Daar vindt men den bekenden vuurtoren, den hoogen Brandaris; nette woningen voor den inspecteur en den commissaris van het loodswezen, benevens woningen voor de kust- en lichtwachters, een welvoorzien en uitstekend onderhouden betonningsmagazijn met eene vrij goede brandspuit, - tot nog toe de eenige op het eiland! Brandemmers en brandhaken bevinden zich in de gemeentepakhuizen; voor een gedeelte worden ze geborgen in den vuurtoren.

Het post- en telegraafkantoor is in een net gebouw van zeer gemengden bouwstijl; het heeft een vrij uitzicht op de haven en gedeeltelijk ook op zee. De hulpkantoren en de schippers van de reddingsbooten (3) zijn telefonisch met het hoofdkantoor verbonden en dit is op gelijke wijze in verbinding gebracht met den vuurtoren, zoodat op elk oogenblik, zoowel bij nacht als bij dag, onmiddellijk kennis gegeven kan worden van een ongeluk aan de kusten of in de buitengronden, aan allen die daarbij belang hebben. Het zal dan ook thans bij de strenge contrôle niet meer gebeuren, dat eene stranding lang onopgemerkt blijft, want op plichtverzuim staat voor de kustwachters eene strenge straf. Toch is de mogelijkheid niet buitengesloten, dat van den vuurtoren eene scheepsramp niet gezien wordt, wijl de lucht boven de zee en de banken wel eens heiig kan zijn, als zij boven 't land helder is, en ook wijl hooge duinen in eene enkele richting het uitzicht belemmeren. De Noord- en Zuidhollandsche Reddingsmaatschappij heeft drie stations aan het Noordzeestrand, nl. te West-Terschelling, te Midsland en te Oosterend. Behalve eene flinke reddingsboot met toebehooren heeft men op de beide uiterste stations thans ook toestellen tot het werpen van vuurpijlen.

Tal van zeevarenden en reizigers uit het oostelijk gedeelte van het eiland moeten, wanneer ze naar den vasten wal willen oversteken, reeds zeer vroeg in den nacht hunne woonplaats verlaten om de boot te krijgen, welke in den zomer 's morgens om vijf uur en in de wintermaanden des ochtends om zeven uur de haven verlaat naar Vlieland en Harlingen. Voor die menschen was eene behoorlijke schuilplaats tegen regen, wind en koude zeer noodig. Vele visschers van hier en uit verschillende Zuiderzeedorpen, die nabij dit eiland, op de Noord- en Zuiderzee, gedurende een groot gedeelte van het jaar vertoefden of vertoeven, zijn 's morgens vroeg uit de kooi en loopen langs de Willem Barendskade om te zien of het zeeweer is en wanneer het tijd is om de trossen los te werpen en de zeilen te hijschen.

Als ze dan na eene afwezigheid van een paar dagen tegen den avond uit zee terugkomen, willen ze nog graag een poosje keuvelen over hun wedervaren, over vroegere reizen, schrale of rijke vangsten, bedreven heldendaden enz. Daartoe kwamen ze in vroeger tijden bijeen in een vervallen gebouwtje, met den weidschen titel van ‘Wachthuis’. Het werd, naar men meent, gebouwd en onderhouden uit de opbrengst der ‘scheepjesschellingen’; waarvan ieder binnenkomend schip minstens één moest betalen. Thans is dat gedenkstuk uit de Middeleeuwen vervangen door een net, stevig gebouw, dat in den winter verwarmd kan worden, en waarin één der aanwezigen uit een courant zijn luisterend gezelschap het belangrijkste voorleest. De wanden zijn versierd met kaarten en instrumenten, in gebruik op de schepen; elken dag wordt het te verwachten weder daarin aangekondigd. Het geheel is een zeer gewaardeerd geschenk van een oud-Terschellinger, en staat thans onder het beheer van de Schippers-Vereeniging op dat eiland. Liefhebbers van verhalen over strandingen, reddingen, over reizen om de Noord en het vastzitten in 't Poolijs, over windstilte onder de Linie, over reizen om kaap Hoorn of kaap de Goede Hoop, kunnen hier menig interessant verhaal opteekenen uit den mond van ouden van dagen. Het gebouw is genoemd naar den beroemden Poolvaarder van dit eiland, den door Tollens in zijn ‘Overwintering der Hollanders op Nova-Zembla’ bezongen stuurman Willem Barendtsz., het Willem Barendshuis. Voor dezen zeeman is in den gevel van het gebouw een gedenksteen aangebracht; de dankbare zeelieden hebben daarin ook een zoodanigen steen laten plaatsen voor den gever van het gebouw.

Van een ander denkbeeld gingen in 1882 de stichters van het liefdadig Willem Barendsfonds uit, met zijne Koninklijke goedgekeurde statuten. Dit fonds is gesticht ten behoeve van oude zeelieden en visschers, boven de 60 jaar, die niet meer in hun sober onderhoud kunnen voorzien, en van de hulpbehoevende nagelaten betrekkingen, de weduwen en weezen, van verongelukte zeelieden en visschers. Bij die menschen is dadelijke hulp en eenige ondersteuning in de eerste jaren meestal dringend noodig, en de omstandigheid, dat de zee elk jaar verscheiden slachtoffers eischt, maakt het aantal behoeftigen onevenredig groot. Die scheepsrampen zijn dan ook de kanker, welke de welvaart van tal van gezinnen vernietigt. Het denkbeeld der stichters vond warme instemming, en thans kan het fonds reeds een 57-tal weduwen in de Kerstweek eene gave uitreiken en een 10-tal personen jaarlijks ondersteunen met eene bijdrage van 0.50 gulden per week. Vele burgers en de meeste zeelieden alhier zijn leden van het fonds en gelukkig is het, dat een 80-tal weldenkenden aan den vasten wal door hunne contributie of giften een fonds steunen, dat thans aan nog lang niet alle behoeftigen eenigen onderstand kan verleenen. Ondertusschen wordt er betrekkelijk reeds veel gedaan, zooals men ziet, en het is zeer te wenschen, dat nog recht velen als lid toetreden; de contributie van f 2.50 per jaar zal wel geen overwegend bezwaar zijn voor de meesten. Voor de kinderen is op het hoofddorp eene bewaar- of liever Fröbelschool opgericht, welke de kleinen van onvermogenden gratis opneemt, en door een paar subsidiën gesteund, ongestoord haren nuttigen arbeid kan volbrengen, zonder al te groote financieele zorgen.

Leerzame uitspanningen, als concerten, tooneel voorstellingen etc. komen hier natuurlijk weinig voor. Toch heeft men ook op dit geïsoleerd plekje, vooral te West-Terschelling, waar de meeste ambtenaren wonen, zijn uitgaansavonden, nl. als een declamator van elders optreedt, of als het Departement ‘Terschelling’ der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen zijne buitengewone winteravondvergaderingen houdt, die ook toegankelijk zijn voor dames. Dan kan het recht gezellig zijn in de ‘Nutszaal’ en niet zelden eindigt de bijeenkomst in een geïmproviseerd bal, waarbij de muziek geleverd wordt door eene viool of eene harmonica, welk laatste instrument hier eigenlijk iedereen bespeelt. Het departement telt afwisselend van 30 tot 40 leden. Het heeft eene vrij uitgebreide bibliotheek en toch is deze soms niet voldoende om aan alle aanvragen te voldoen, omdat er in de lange winteravonden, vooral door de zeevarenden, veel gelezen wordt. Daarom is en blijft de uitbreiding dier boekerij dringend noodig; toch doet het Departement reeds veel, ook door het houden van volkslezingen en wordt het dan ook door allen zeer gewaardeerd.

(Slot volgt.)