De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

[p. 201]

Om en om 1840.
Herinneringen uit de tweede hand
door F.J. Dun.
(Vervolg van blz. 196.)

De concessie-aanvragers waren de heeren L.J.J. Serrurier, R. le Chevalier en W.C. Brade, de beide eersten zeer bekende kooplieden, de laatste civiel-ingenieur en architect te Amsterdam. Nadat het verslag was uitgebracht verkregen die heeren een audiëntie bij Willem I, die er zijne bevreemding over uitsprak, dat men een spoorweg wenschte aan te leggen, ter

hollandsche visschersmeisjes in de kerk.

verbinding van twee steden, die reeds door een goed bevaarbaar kanaal waren verbonden, en dan nog wel door een landstreek, waarvan de bodem veel op een moeras geleek.’

‘Nu,’ viel Van Zijl in de rede, ‘ik begrijp best, dat de Koning zoo redeneert. Hij heeft het grootste deel van zijn regeering besteed tot het aanleggen van straatwegen en kanalen. Daar heb je het Zederikkanaal van hier naar Gorinchem, het Noord-hollandsch kanaal, de Noord- en Zuid-Willemsvaart, het Voornsche kanaal, en dan die prachtige straatwegen. Wat was 't vroeger geen getob met die omnibussen. Gedurig moesten de passagiers uitstappen als de wielen tot aan de naven in het slijk zonken, en tegenwoordig, van Amsterdam naar Antwerpen, ja van Groningen naar Maastricht, van Den Haag naar Arnhem vindt men prachtige straatwegen. Die spoorwegen zullen die wegen en kanalen zoogoed als waardeloos maken, en daarmede ziet Willem dat zijn werk zoogoed als vergeefsch geweest is.’

‘Dat is alleszins begrijpelijk,’ hernam Post, ‘maar de Koning weet toch ook wel, welk een opgang dit nieuwe middel van vervoer in Engeland, Frankrijk en inzonderheid in België gemaakt heeft. Wanneer hij bij dit alles, wat Van Zijl opnoemt, ook nog zich een bevorderaar van het spoorwegwezen betoonde, dan moest hij, dunkt mij, in de oogen van het nageslacht het volmaaktste voorbeeld zijn van een koning, wien de oeconomische toestand van zijn land ter harte gaat. Maar om op mijn verhaal terug te komen, de concessie is dan toch eindelijk verleend, en wel den 1^sten Juni 1836. Den 23^sten Mei 1837 had de aanbesteding plaats.

Plooster werd de aannemer voor een millioen 48 duizend gulden. Als ik mij goed herinner, nam hij de aardwerken aan voor 638 mille, de rails en roosterwerken voor 332 mille, de levering van 4 locomotieven voor 64 mille en 36 wagens voor 14 mille. Er waren bovendien nog twee inschrijvers, nl. Tienhoven & Baggerman en K. Hartog. Zij kregen ieder f600. - plokgeld. Nu, dat hadden ze wel verdiend met het uitrekenen, want jongen, jongen! 't is zoo'n werk. De weg is 16 kilometer lang en loopt in Amsterdam van de zoogenoemde Een honderd Roe tot aan Haarlem tegenover het einde der aldaar gelegen tuinen. De lijn is geheel recht met uitzondering van twee bochten, een bij Sloterdijk en een bij Halfweg, ieder met een straal van

[p. 202]

500 el. De geheele baan ligt een halven Meter boven Amsterdamsch Peil. De ondergrond was buitengewoon slecht. Een dichter heeft er eens van gezegd:

Waar nauw een bodem zich laat voelen,
En 't brakke vocht uit plas en poelen
Den weeken kleigrond blijft doorwoelen,
Op drassig moer en glibbrig slijk.

Daar moest een spoorbaan op gebouwd worden. We hebben dan ook eerst een doorgaand rijzen bed van een halven Meter dikte en 8 Meter breedte moeten aanbrengen en toen konden we eigenlijk pas beginnen. De regeering had bepaald, dat 't werk in twee jaren gereed moest zijn, maar 't heeft er drie geduurd. Meester Achterberg heeft daar zooeven gesproken van een schutting om de voorbijrijdende treinen aan 't oog van de menschen te onttrekken, maar wij hebben er te Haarlem een moeten zetten, op last van de stadsregeering, voor de paarden. Wij moesten daar tusschen den spoorweg en den straatweg een schutting zetten van vijf meter hoog; het ondergedeelte daarvan is geheel gesloten en daarop staat een jaloezievormig bovengedeelte.

De bouw van de bruggen heeft ook heel wat ingehad!

Maar de Maatschappij heeft een uitstekenden Ingenieur in haar dienst. Met Brade konden ze niet opschieten. Hij achtte zich benadeeld, toen de concessieaanvragers besloten hunne concessie over te dragen aan eene Maatschappij, en ze hebben hem voor de werkelijk of vermeende krenking zijner rechten schadeloos moeten stellen met een bedrag, dat in de duizenden liep. Toen werd de heer F.W. Conrad benoemd en dat is een vent van de practijk. Hij weet altijd raad en op 't eind komt 't goed uit ook. Den 25^sten Augustus was alles klaar, behalve dat men nog maar één locomotief had, de Snelheid genaamd. In den loop van September kwamen de drie andere uit Engeland aan, 't waren de Arend, de Hoop en de Leeuw, en zoo kon den 20^sten weg officieel geopend worden en werd den 24^sten daaraanvolgende voor het publiek opengesteld.’

Met belangstelling werden de mededeelingen van Post aangehoord. Lang en breed werd het voor en tegen van een spoorweg nog besproken, en toen het sluitingsuur aanbrak, ging ieder zijns weegs, het hoofd vol van die vreemde nieuwigheid, waarvan men nog wel meer zou hooren.

IV.

Het nut van de spoorwegen mag in den tegenwoordigen tijd onbetwist heeten. Veel hebben onze vaderen zich voorgesteld van de tweelingslijn, ‘die den afstand tot enkele spannen zou doen krimpen’, vurig hebben ze naar de totstandkoming verlangd; maar of 't niet velen gegaan is, zooals 't Beets ging? Toen hij zag, dat door den spoorwagen de schipper, de veerschipper wel te verstaan, van de aarde of liever van de wateren verdwijnen ging, toen kreeg hij er bijna berouw van, dat hij den spoorwagen verheerlijkt had. Men heeft er groote verwachtingen van gehad en 't is gegaan, zooals 't altijd in dergelijke gevallen geschiedt. Zij zijn ten deele overtroffen, maar ook ten deele niet verwezenlijkt. Niet alle plaatsen, die aan het spoorwegnet aangesloten werden, hebben daar voordeel van gehad. Wel gemak, zeer zeker. Waar voor de aansluiting de meeste menschen niet ver kwamen buiten het kringetje, dat zij van uit hun stad of dorp door den horizon zagen afgesloten, daar was 't na de aansluiting

Stoomen, stoomen, stoomen

Heel de wereld door.

De plattelandbewoners bezochten de groote steden. Daar zagen zij veel, wat het oog bekoorde, daar voelden zij zich vrijer dan in hun landstadje, waar zij geen vinger in de asch konden steken of iedereen wist het, daar waren de meeste artikelen van dagelijksch gebruik veel goedkooper dan thuis; ook waren daar de loonen veeltijds hooger en zoo trok de een voor en de ander na naar de groote steden. Weldra kwamen daar woningen tekort en zoo ontstond de bouwwoede, die deze steden binnen enkele tientallen jaren twee- à driemalen zoo groot maakte. Schatten zijn daardoor verdiend, en zoo scheen het, dat de leuze van vooruitgang, die tot moe wordens toe werd uitgegalmd, alleszins gerechtvaardigd was.

Het platteland had niet zooveel reden om met dat geroep in te stemmen. Langzaam maar zeker werd het ontvolkt, en het waren de minste en slechtste krachten niet, die het verloor. Kleine steden werden doode steden, en de dorpen begonnen te kwijnen of bleven hoogstens met moeite, wat ze waren.

Voor velen was de verandering, die het wonen in een groote stad medebracht, bijna al te groot. In hun landstadje of dorp ging het leven voort als met den regelmatigen gang van een uurwerk. Een stad als Amsterdam bood meer afwisseling, en - soms werden er plaatsen bezocht, waarvan men vroeger evenmin den naam kende als het bestaan vermoedde.

Wij treden op zekeren avond, eenige maanden na de opening van den spoorweg, eene dier inrichtingen binnen, die destijds gelegen was in de nabijheid van het chocolaadmolentje en niet ver van de ‘Een honderd Roe’. Noch van het een noch van het ander is de plaats nauwkeurig meer aan te wijzen in de huizenzee, die zich thans daar bevindt. Met groote letters werd den volke bekendgemaakt, dat daar dien avond ‘Groot bal masqué en paré’ zou zijn. De deuren staan wijd open en verleenen dus gemakkelijk toegang tot het portaal, dat van de eigenlijke zaal, waar het bal gehouden zal worden, door een groot groen gordijn gescheiden is. Dit op zijde schuivende komen wij binnen en hebben eenige oogenblikken werk om ons te orienteeren. De zaal is 12 à 15 Meter lang en circa 7 Meter breed. De vloer is al tamelijk uitgesleten en de zolder wordt ondersteund door zware balken, waarvan men in later tijd, dien van den revolutiebouw, wel zes binten kan maken. Aan dezen zolder, die hardgroen geverfd was, hingen een viertal walmende olielampen. Petroleum kende men nog niet en de gasfabriek lag nog in de luiers. Op de banken, die eens geel moesten geweest zijn, maar thans een naamloos groezelige kleur hadden, zaten de deelnemers en deelneemsters van het bal. De vrouwelijke helft van het publiek bestond uit dienstmeisjes in jak en rok, naaistertjes met gladde japonnetjes zonder strooken of biais, een paar meiden, die op een bleekerij, niet ver van daar, werkzaam waren, en nog enkele jongedochters van ongeveer dezelfde maatschappelijke conditie. Wat de heeren betreft, 't was geen hoedenpubliek, daar verreweg de meesten een zijden of lakensche pet, of ook wel een dienstpet ophadden. Ja, ook een dienstpet. Ziet maar daar ginds vlak bij het buffet, dat in den hoek is geplaatst, zit de onderchef der Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, voor enkele maanden nog gruttersknecht in Vianen. Hij is het middelpunt van een groepje, dat zich om hem heen geschaard heeft. Rechts van hem staat een conducteur, dezelfde waarvan ik verteld heb, dat hij niet lezen of schrijven kon, maar innemen kan hij des te beter. Hij heeft 't nu al zoover gebracht, dat hij op de plaatsbriefjes - de kaartjes werden eerst ruim tien jaren later ingevoerd - al Halfweg van Haarlem kan onderscheiden. Ja, verbaas u, mijn lezer, over zijn vorderingen: Als hem een reiziger een kaartje geeft met Halfweg en een dubbeltje er bovenop, dan weet hij al dat dit Haarlem beteekent. Het ontbreken van alle contrôle, de vele vrije tijd, die overbleef - want om 8 uur 's avonds was de dienst totaal afgeloopen - en zijn tamelijk groote uitgaven, waardoor bij bij zijn weekgeld nog een weekgeld gebruiken kon, hadden hem dat geleerd. Zijn staten schreef zijn vrouw voor hem. Dat was het eenige schepsel ter wereld, dat uit zijn krabbeltjes wijs kon worden. Voor haar moeite kreeg zij

[p. 203]

dan eenige percenten van die dubbeltjes, van welker herkomst hij wel het naaste, maar niet het allernaaste vertelde.

Links van Janus bevond zich een stoker, Doris Warnecke genaamd, die door de Maatschappij rijkelijk betaald werd. De Maatschappij had daarvoor haar redenen. De beide Engelsche machinisten kostten heel wat. Behalve dat zij veertig gulden per week en vrije woning hadden, hadden zij ook veel noten op hun zang. Laten wij het gesprek maar even afluisteren.

‘Zeg, Warnecke, was de olie, die je vandaag had, om de machine te smeren, beter dan die van gisteren?’ Die vraag hooren wij den onderchef juist doen, als wij onze ooren spitsen.

‘Dat zou ik denken,’ was het antwoord. ‘Toen wij daar straks naar huis gingen, nam Middelman er wel een kan of tien van mede naar huis.’

‘Ik dacht het wel,’ zeide Janus, die wij maar bij zijn voornaam zullen blijven noemen; ‘gisteren had ik een vat fijne Genua-olie laten komen van 24 stuivers de kan, en wat denk je? Eerst had hij gezegd, dat hij die olie hebben moest om te smeren, en toen het vat in de remise gerold was, begint hij me op te spelen van wat benje, en hij trapt 't vat den bodem in, zoodat er toch voor f120 aan olie wegliep! Mijnheer moest ze van 28 stuivers hebben, die van 24 deugde niet.’

‘De olie zal wel denzelfden weg opgaan als de karpetten, die ze voor een paar maanden moesten hebben,’ zeide Warnecke.

‘Karpetten?’ herhaalde een bureaulist, die zich inmiddels bij het groepje gevoegd had, ‘moesten ze toen karpetten op de locomotief hebben. Waren die Engelschen bang voor koude voeten?’

‘Neen,’ zei Janus, ‘maar ze zijn beiden bij mij gekomen, dat ze “carpets” moesten hebben om den schoorsteen van de locomotief te vegen. Nu, ik had er al net zoo min verstand van als de directie en we hebben ze ieder er maar een paar gegeven. We wisten toen nog niet, dat die schoorsteenen door de kracht, waarmede de stoom uitgestooten wordt, vanzelf schoon blijven. Toevallig kwam ik een dag of wat daarna bij Mess aan huis met een boodschap, toen ik ze wel netjes op den vloer zag liggen.’

‘Ja,’ hervatte Warnecke, ‘verleden week sprak mijnheer Chevalier mij nog aan. ‘Doris,’ zei hij, ‘als jij een trein naar Haarlem brengen kunt, zit er een bankje voor je op. Die Engelschen kosten ons zoo schrikkelijk veel geld, dat we ze hoe eer hoe beter moeten zien te loozen.’ - ‘Nu, mijnheer,’ antwoordde ik, ‘nog maar een beetje geduld; den trein besturen, dat zou nu al wel gaan, maar ik zou alleen nog geen kans zien om stoom te houden. Maar ik geef mijn oogen den kost, en zoodra ik er sekuur op ben, dat de trein niet halfweg Haarlem blijft staan, of dat de boel in de lucht vliegt, dan lap ik 't hem.’

‘Daar kan hij je makkelijk een bankje voor beloven,’ sprak Van der Meer, de conducteur, ‘Zondags alleen heeft de Maatschappij veertig man in dienst om de treinen te rangeeren. Ze verdraaien 't om het dan te doen. En wat moet de Directie? Als zij wegloopen, ligt de heele boel.’

‘Ja,’ zei Janus, ‘'t is maar goed, dat 't zoo opneemt met den spoorwagen. Gepasseerden Maandagmorgen moest 't geld, dat Zondag ontvangen is, naar het administratiegebouw gebracht worden. 't Klinkt ongeloofelijk, maar 't is zoo waar als ik hier voor je zit, we hebben 't er met een kruiwagen heen gebracht.’

‘Ze (en hiermede bedoelde de bureaulist de Directie) ze zijn toch anders niet kwaad voor de kerels. Ze hebben een busje aan het station naast het plaatsbureau gehangen, waarvan de opbrengst voor de machinisten zijn zal, als ze eens een ongeluk krijgen.’

‘Komt er nogal wat in?’ vroeg Schreuder, eveneens conducteur in dienst der H.S.M., met een spotachtigen blik op den bureaulist.

‘Weet ik dat?’ antwoordde deze een weinig wrevelig.

‘Nou, wees nu maar zoo gauw niet aangebrand. Het sleufje van de bus is nogal wijd en aan een papiertje met lijm willen de dubbeltjes wel kleven.’

Een oogenblik scheen het, alsof de bureaulist zich in ernst boos wilde maken, maar zich bezinnende en waarschijnlijk bij zichzelf overleggende, dat 't al diefjes of diefjesmaat was, keerde hij zich om en wierp een blik op de dansende paren.

Een der dansers trok al spoedig zijn aandacht, maar ook Janus vestigde met meer dan gewone belangstelling zijn blikken op hem. Hij was veel meer heer, dan een der andere vertegenwoordigers van de mannelijke helft van het menschelijk geslacht. Niettegenstaande den mist van stof en rook, die in de zaal zwaar neerhing, herkende Janus hem als den heer Van den Berg, die zich hier verpoosde van de vermoeienissen des daags. Alras had ook hij Janus herkend en voegde zich na afloop van den dans in zijn gezelschap. Weldra was hij het middelpunt der spoormannen en menige vroolijke zet deed deze keer op keer schaterlachen.

't Was reeds lang middernacht, eer ieder zich huiswaarts en Van den Berg zich naar zijn hotel begaf.

(Wordt vervolgd.)