De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

[p. 188]

Leo Tolstoï.
(Met reproducties naar fotografieën van Gravin Tolstoï.)

De nacht was reeds gevallen toen wij van Toula naar Yassnaïa Poliana vertrokken. Twee uren reis door de velden bij een koude, die de huid pijnlijk aandoet en den mensch tot in zijn binnenst doet rillen! Geen geluid in de eindelooze, verlaten vlakte. Van tijd tot tijd ontmoetten wij zich voortbewegende schimmen, moejiks die zich verlaat hadden, in hun lange mantels of een voertuig moeizaam over den weg voortgetrokken. Geen verlichting is er natuurlijk; wij rollen het avontuurlijke tegemoet

tolstoï in het park te yassnaïa poliana.

in dezen stikduisteren nacht. Om de eentonigheid te verbreken heft onze isvochtchik, een vroolijke jongen, een liedje aan, een zang van het volk. Het is een monotone wijze, met een Oostersch cachet, zooals men in Arabische danshuizen of in de Moorsche café's van Afrika's noordkust kan hooren. Is zij ontleend aan de streken van Midden-Azië? Of overgeleverd van de verre tijden der Tartaarsche overheersching? Men weet het niet; maar de overeenkomst tusschen de volksliederen van Midden- en Zuid-Rusland en die van de Muzelmansche melodieën is treffend.

Van tijd tot tijd wendt zich de knaap tot mij; hij schijnt er trotsch op mij naar den ‘graaf’ te mogen geleiden. Ik ben half bevroren en heb maar een flauwe hoop een borstaandoening te zullen misloopen, maar toch geloof ik in behouden haven te zullen aanlanden, want mijn gids schijnt den weg opperbest te kennen, al leidt hij het paard nu ook aan den teugel om zich telkens aan eenig merkteeken van den weg te kunnen oriënteeren. - Hoe zijn wij den weg opgekomen die naar het dorp leidt? Hoe hebben wij in de duisternis den weg kunnen vinden langs den vijver en naar de groote oprijlaan van het domein? Indien ik het pad had kunnen zien, zooals ik het den volgenden dag zag, ik stem gaarne toe, ik had mij aan den besten voerman uit Toula niet durven toevertrouwen.

Op dit uur, men begrijpt het, verwachtte men niemand meer op Yassnaïa Poliana; maar de ontvangst was er niet minder hartelijk om.

Rechtop, in een donkeren ruimen kiel, om de middel door een lederen gordel samengesnoerd, ontving Tolstoï mij met een vriendelijken glimlach en vatte mijne handen:

‘De gravin, die gij te Moscou hebt ontmoet, had mij uwe komst op een dezer dagen gemeld; wees welkom.’

De Russische gastvrijheid bekommert zich niet om al onze vormen; dadelijk moesten wij aan tafel gaan en Tolstoï, die vegetariër is, zooals men weet, en niets dan water drinkt, wilde dat men zijn gast een flesch Franschen wijn bracht. Het is een feit, dat in de omgeving van Tolstoï niemand gebonden is door den band der discipline; ieder leeft, denkt en handelt, gelijk hij dat zelf wil. Alvorens aan anderen matigheid en vrijheid te prediken, is de groote schrijver begonnen, die aan eigen haard als oppermachtige meesteressen te huldigen.

De man, wiens wezenstrekken mijn oogen nauwkeurig zien, gelijkt in sommige opzichten niet op de portretten die men van hem kent. De fotografie geeft niet voldoende weer wat er karakteristieks is bij Tolstoï, de ‘reflectie van binnen’, die zijn geheele uitdrukking bezielt; den opslag zijner oogen, zoo diep en klaar, dat men er doorheen kan zien en de gedachten van den grooten mysticus peilen. Wat de fotografie niet voldoende tot zijn recht doet komen is de vatbaarheid voor indrukken van de spieren, de beweeglijkheid der lijnen, die het gelaat van den zeventigjarige een vaste uitdrukking geven vol jeugdige kracht, waarin de hartstocht van de gedachte en de bezieling trilt met snelle trillingen.

Men stelt zich van de portretten een weldadig maar nurksch man voor en misschien ook den hardnekkigen apostel van een bepaald systeem; en geen treffender inschikkelijkheid vindt men dan bij Tolstoï, geen hart meer vatbaar voor alle plotselinge indrukken van het gesproken woord. Een uitspraak op zijn pas, een warme voorstelling brengt hem een onnoemelijke emotie.

Onlangs heeft men in Rusland het zeventigjarig jubileum gevierd van den beroemden schrijver, die behalve een groot aantal prachtige bladzijden, deze twee onvergankelijke monumenten zal nalaten: ‘Anna Karenina’ en ‘Vrede en Oorlog’. Het zou een dag geweest zijn gelijk aan dien, welke geheel Parijs op de been bracht, toen Victor Hugo gehuldigd werd. Maar de Russische censuur voorkwam dit door reeds lang te voren aan de bladen door middel van eene circulaire te verbieden zelfs van den herinneringsdag melding te maken. Geen enkele betooging heeft dan ook plaats gehad, maar desondanks hebben de telegrammen, die van heinde en verre toestroomden, bewezen, van welk een bewondering Tolstoï het voorwerp is.

De kluizenaar van Yassnaïa Poliana heeft echter niet gemokt over de maatregelen van overheidswege tegen hem

[p. 189]

door de censuur genomen. Verre van dien. Ik trof hem aan innig verheugd, vermoedelijk een weinig rechtmatig trotsch

het buitenverblijf van graaf leo tolstoï yassnaïa poliana.

over het gedenkwaardige rondschrijven, dat graaf Murawieff tot de mogendheden omstreeks dezen tijd gericht had. Dit was een onderwerp, waarover ik gelukkig was het oordeel van dezen onvermoeiden vredesapostel te kunnen vernemen.

‘Wat ik er van denk?’ zeide hij; ‘wel dat dit de revanche der utopisten is. Het is de eerste maal, dat eene regeering openlijk haar steun verleent aan al diegenen in de beschaafde rijken, die den oorlog aan den oorlog prediken.

Ongelukkigerwijze ben ik beducht, dat dat alles weinig werkelijk resultaat zal hebben. De vrede,

tolstoï met zijne dochters lawn-tennis spelend.

dien de volkeren vurig wenschen, de beëindiging der barbaarsche wapening, die de toonaangevenden beginnen te verlangen, zijn noodzakelijk geworden door den nieuwen politieken en socialen toestand. Geen conferenties ter wereld, geen diplomatieke overleggingen zullen hieraan iets veranderen. Zij kunnen slechts woorden, niets dan woorden doen spreken!

Herhaaldelijk heb ik het uitgesproken, de wereldvrede kan slechts verwerkelijkt worden door de achting die de mensch voorzichzelven heeft, door de ongehoorzaamheid aan de regeeringen, die aan de ingezetenen belastingen opleggen en krijgsdienst van hen vorderen om daardoor geweld en doodslag te kunnen plegen.

Hoe durft men spreken van eene algemeene ontwapening bij de roofstaatkunde, die zich in de wereld openbaart, de politiek van uitzetting der grenzen, gelijk wij in Rusland die in Azië volgen, en die de andere Europeesche volkeren ieder naar gelang hunner omstandigheden omhelzen? De oorlog is het die het in- en uitwendige leven der volkeren in onze moderne staten beheerscht.’

Bij een dergelijken toestand, ziet Leo Tolstoï slechts heil in individueel optreden. Bij hem, - het is een weinig verbluffend - hebben de woorden dikwijls eene bijzondere beteekenis. Het lijdelijk verzet is bij hem nòch een niethandelen nòch een geduldig lijden. Integendeel het weigeren der sociale verplichtingen, door den staat opgelegd, zooals de krijgsdienst, is voor hem iets waartoe slechts superieure positieve geesten in staat zijn, het is een kracht door het individu hemzelven betoond, gericht tegen de gemeenschap van den staat.

‘De spreuk: ‘het heil berust bij het schepsel zelve,’ is een dier uitspraken, waarin graaf Tolstoï pleegt neer te leggen

[p. 190]

datgene, wat hij noemt de godsdienstige anarchie. Maar tegen de anarchisten van de daad heeft hij hetzelfde bezwaar als tegen de regeeringen; hij keurt bij hen het geweld en den doodslag af en bekommert er zich dus niet over van welke zijde die komt. Het ‘zelfrespect’ postuleert bij hem noodzakelijkerwijze het respect voor anderen, en alles komt neer op het eeuwenoude woord: ‘wat gij niet wilt, dat u zelven geschiedt, doe dat ook niet aan een ander’.

Voor Tolstoï bestaat de staat uit niets anders dan uit een complex van vijandelijke machten, die zich uiten in de staatsschool, de kerk en de kazerne. Tegen al deze machten blijft zijn bezwaar en zijn verzet steeds gelden. Het sociale stelsel acht hij de eenige schuld van alle kwaad.

‘Het zoontje van mijn tuinman,’ vertelde hij mij, ‘vroeg mij eens op een dag:

“Aan wien behoort al deze grond?”

Men antwoordde hem:

“Aan de gravin.”

“En de grond daarginds?”

“Aan de gravin.”

“En daar heel in de verte?”

“Aan de gravin.”

“Maar waarom behoort al deze grond aan de gravin?”

“Ziedaar het idee der rechtvaardigheid,” zeide Tolstoï; door kindermond werd het hier gesproken.’

*_**

Uit het onmetelijke Russische rijk zijn nederige menschjes, vergeten sectarissen, samengestroomd naar Tolstoï om met hem denzelfden droom te droomen van vrede en broederschap onder de menschen, dat zijn de Doukhoboren. Door de studiën, welke over hen zijn uitgegeven, kent men de plaats, die deze godsdienstige secte in Rusland inneemt. Zij hebben geen geestelijkheid en geen kerk. Wapenen opnemen en bloed vergieten strijdt tegen hun geweten, omdat het met het Evangelie strijdt. Zij weigeren mitsdien krijgsdienst te vervullen ondanks de gestrenge maatregelen, die de regeering tegen hen genomen heeft.

Toen vervolgingen hun tegenstand niet konden breken, en hun onwankelbaar geloof niet konden schokken, heeft men er in moeten toestemmen, dat zij in massa uit de Russische orthodoxe kerk gingen; men heeft hen naar Cyprus geleid, van waar men ze van plan is naar Canada te voeren om daar eene vrije volkplanting te stichten. Gelijk men zich misschien herinnert heeft Leo Tolstoï voor deze Doukhoboren den prix-Nobel gevraagd, die bestemd is voor hem, die het meest ten behoeve van den vrede deed.

Er is natuurlijk geld noodig om deze kleine natie van vaderlandsloozen over te brengen naar de eenzame oorden van Noord-Amerika. Hiermede houdt Tolstoï zich op dit oogenblik bezig, en het is voor deze verworpenen, dat, ten spijt van banvloeken tegen zijne kunst, hij besloten heeft twee novellen uit te geven, die hij sedert jaren vergeten in zijn schrijftafel had liggen. Ze zullen tegelijkertijd in het Fransch, Duitsch en Engelsch uitgegeven worden; de opbrengst zal aan de Doukhoboren ten goede komen. Het is velen wellicht bekend, dat Tolstoï nimmer geld voor zijn litterairen arbeid neemt; ditmaal maakte hij daarop eene uitzondering ten behoeve van het goede doel.

Het afwerken dezer beide werken neemt nu zijn tijd in beslag; lederen ochtend arbeidt hij daaraan, zonder dat iets hem van zijn werk kan afbrengen. In een klein studeerkamertje gelijkvloers zit hij te schrijven. Aan de muren hangen gymnastiek werktuigen, want lichaamsoefeningen zijn op Yassnaïa Poliana in hooge eere. Legt hij zijn pen in den middag neer, dan maakt hij een groote wandeling met vluggen pas. Hij springt daarbij over heggen, slooten en muren met eene behendigheid, die men niet zoude verwacht hebben. In den zomer maakt hij lange tochten te paard en speelt lawn tennis; in den winter keert hij naar Moskou terug en rijdt daar met zijn kinderen schaats, als ware hij een jonge man van nauwelijks twintig jaren.