De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

Toen en nu.
Het Sacramentsgasthuis met Kapel. - Stichting Heenvliet. - Hoogduitsche en Engelsche Kerk.

Tusschen Noordeinde en Oude Molstraat, achter de Noordzijde van de Papestraat, bevond zich eenmaal een der vele stichtingen van barmhartigheid, welke, Roomsch Katholiek van oorsprong, sedert de hervorming in Protestantsche handen kwamen en òf voor den dienst der Hervormden werden ingericht, òf gedeeltelijk van bestemming veranderden en verbouwd werden.

Dit lot, of deze wijziging, trof ook het Sacramentsgasthuis, waaraan, sedert het midden der 15^de eeuw, een der schoonste kapellen was verbonden, gewijd aan het Heilig Sacrament.

Het Gasthuis maakte front in de Oude Molstraat, en de Kapel in het Noordeinde. Het tegenwoordige gasthuispoortje, naast de Kapel gelegen, verstrekte aan het Gasthuis een behoorlijken uitgang.

We willen eerst van de Kapel spreken, om daarna iets over het Gasthuis te zeggen.

Op het terrein, thans ingenomen door een particulier woonhuis, gemerkt No. 10, bevond zich eenmaal de Kapel, welke, met subsidie van den regeerenden Graaf, door de Confrerie van het Heilige Sacrament was gesticht.

Zij schitterde onder hare vele zusteren, welke hier en daar in Den Haag verspreid waren, en die alle getuigden van een godsdienstig leven, van groote milddadigheid, maar ook van een zucht tot vereenigingsleven en een vertoon van luister en praal.

Toen nu de hervorming was opgetreden, en de naasting der gebouwen en goederen, zij het ook tegen verschillende renumeratiën, een feit was geworden, werden zij verdeeld over andere corporatiën, en zoo werd de Kapel aan de vroegere bestemming onttrokken, en ‘tijdelijk afgestaan aan den Engelschen gezant tot het houden van godsdienstoefeningen door den kapelaan van die ambassade voor de vele Engelsche onderdanen, meest officieren, die vooral in het tijdvak van Leicester's verblijf hier te lande (1586 en 1587) in zeer groot getal in 's Gravenhage hun verblijf hielden’.

In 1595 werd de Kapel (kerk) door de Staten van Holland voorgoed afgestaan aan de Engelsche gemeente, en verkreeg zij sedert dien tijd den naam van Engelsche Kerk, zij het dan ook dat die gemeente het gebouw later deelen moest met de Hoogduitsche gemeente, zoodat beide gemeenten er om beurten hun godsdienstoefening hielden.

Het ging in den aan vang de jeugdige gemeente niet geheel naar wensch.

In 1596 werd wel een leeraar aangesteld, John Wing genoemd, maar koopen en betalen zijn twee zaken. Het kostte ten minste zooveel moeite om eenig geld voor hem bijeen te brengen, dat de dienst zeer onregelmatig plaats had, en zelfs gestaakt werd tot in 1617, toen het kerkje aan de Contraremonstranten ten gebruike werd afgestaan. Dit was echter slechts tijdelijk, want op 9 Juli van dat jaar maakten dezen zich met geweld meester van de Kloosterkerk, zoodat de Engelsche gemeente wederom in haar bezit werd hersteld.

Een nieuwe phase in de geschiedenis der Engelsche Kerk, of beter gezegd van de Engelsche gemeente, was het ‘arrivement’ van den Koning en de Koningin van Bohemen, die zich in April 1621 te 's Gravenhage vestigden¹⁾.

Onder hun hofpersoneel bevonden zich twee predikanten, genaamd Ludovicus Amerarius en Teobaldus Mauritius, die voor de Koningin, Elisabeth van Engeland, in het Engelsch preekten.

Aan deze predikanten werd vergund op 21 Juli 1626, nadat zij zulks verzocht hadden, om in de Engelsche kerk dienst te doen, en er ook catechisatie te houden, maar, en dit was het beding der arme Engelsche gemeente, dat de opbrengst der collecten aan de kerk moest worden afgestaan.

De gemeente ontwikkelde zich daardoor eenigszins, maar niettemin bleef geldgebrek de kanker die aan het leven der Engelsche gemeente knaagde, vooral daar ook het Boheemsche Hof daaraan chronisch leed, hoezeer Prins Frederik Hendrik en de milde Staten van Holland daaraan ook tegemoet kwamen.

Toch kon men in 1627 zooveel geld, zij het ook met moeite, bijeenbrengen, dat een som van f1200. - besteed kon worden om het kerkgebouw wat te repareeren en te versieren, en eene nieuwe galerij bij te bouwen.

Predikanten werden wel benoemd, maar daar men niet genoeg over de brug kwam bleven zij veelal zeer kort. Point d'argent, point de Suisses. Een predikant wien ongeregeld, of in 't geheel niet, het traktement wordt uitbetaald en daarmede content is, moet nog geboren worden. Een geestelijk arbeider is evenzeer zijn loon waardig als ieder ander.

Nog erger werd het toen in 1658 de Engelsche kerk ook den moreelen invloed verloor van de Koningin van Boheme, die zich geheel onttrok aan de behartiging der belangen van de gemeente.

1) Zie ‘De Huisvriend’ 1897, blz. 22 e.v.

[p. 180]

Zulks had een politieke oorzaak, welke wel waard is gekend te worden.

De gezant, George Downing, in 1658 te 's Gravenhage komende, waar hij den Protector Cromwell vertegenwoordigde, vernam met zeer veel verbazing en ergernis, dat de beide predikanten der Engelsche gemeente nog altijd gewoon waren te bidden voor Koning Karel II¹⁾ en diens geslacht.

Hij wist onmiddellijk te bewerken dat dit voortaan niet meer zou geschieden. Hij lag het geval bloot aan de Staten, en in Juli 1658 werd den predikanten officieel gelast het bidden voor Karel Stuart, zooals men toen Karel II aanduidde, na te laten.

George Beaumont, een der beide predikanten, voldeed onmiddellijk aan dit bevel, maar zijn collega, een Schot, wilde zich daaraan niet onderwerpen en gaf er liever zijne betrekking aan.

Toen de Koningin van Bohemen merkte, of vernam, dat in de Engelsche kerk niet meer voor haar geslacht werd gebeden, verklaarde zij nooit meer aldaar te zullen verschijnen. De daad bij 't woord voegende deed zij de gordijnen uit haar bank wegnemen, en de kussens en bijbels terughalen, en bleef weg.

Hoewel de Koningin

het water voor oosterbeek.

van Bohemen haar Fransch goed verstond, volgde zij uit den aard der zaak liever de Engelsche godsdienstoefening. Daarom trachtte zij tot een vergelijk te komen. Zij liet namelijk ondershands weten dat zij weer ter kerke zou komen, indien de predikant zich slechts van elke staatkundige toespeling wilde onthouden, maar daarvan kwam niets, want de godsdienstleeraar Beaumont dreef zelfs zijne gehoorzaamheid aan Cromwell zoo ver, dat hij wel niet rechtstreeks voor den Protector bad, maar dat hij toch deed blijken dat het Engeland onder diens bestuur wel ging.

De eene dienst is den anderen waard. De gezant wist te bewerken, dat aan de Engelsche gemeente door Cromwell eene jaarlijksche toelage werd verstrekt van 150 £, zijnde f 1800.

Deze toelage bleef echter onmiddellijk achterwege toen Karel II als Koning van Engeland in 1660 werd erkend.

De Koningin zette er dan ook geen voet meer, en met haar vertrek in 1661 naar Londen, waar zij reeds op 22 Februari 1662 overleed, sliep de Engelsche gemeente voor geruimen tijd den doodslaap.

In 1677 kwam een Prins die de schoone Haagsche deed ontwaken.

De Stadhouder Willem III huwde dat jaar met Maria Stuart, waardoor een aantal Engelsche families in Den Haag kwamen wonen. Daardoor, en door tal van subsidiën van dezen Vorst, herleefde de gemeente wederom, doch het ware werd het nooit, zoodat anderhalve eeuw later de Engelsche gemeente voorgoed werd opgedoekt.

Dominee Carp, overleden 21 Juni 1821, was de laatste predikant. 8 Januari 1822 werd de gemeente bij Kon. Besluit gesupprimeerd.

Bij dat besluit werd bepaald, dat al de eigendommen zouden worden gesteld ter bewaring in handen van den kerkeraad der Nederd. Herv. gemeente, waaraan gevolg werd gegeven op 9 Aug. 1822, met machtiging om aan den kapelaan van de Britsche Ambassade bijbels, boeken, zilver, linnen- en servetgoed ten gebruike af te staan.¹⁾

De kerk bleef nog eenige jaren in wezen, zooals men haar afgebeeld ziet in De Riemer's beschrijving van 's Gravenhage, deel I, bl. 413.

Tweemaal 's jaars klonken er de oratiën van de leerlingen der latijnsche school, die er hun dank betuigden voor de ontvangen prijzen.

In 1827 werden kerk en grond verkocht aan den heer Weimar, die er een geheel nieuw gebouw, ingericht voor verkoopingen, deed zetten.

Van de oude kapel bleef geen spoor over; geen steen bleef op den ander. Ook de stichting van den heer Weimar werd afgebroken, en vervangen door het woonhuis No. 10.

* _* *

In het gebouw in de oude Molstraat No. 25 bevindt zich een steen, met de volgende dichtregelen:

‘Het letste mannlijk oir van t Huis van Beyeren Schagen

Voedt hier den Ouden Stok, op Hertog Aelbrechts spoor.

De Faem mag kort, met schrik van oorlogsdaan getuigen,

Hier juicht de Nooddruft zelf van blijdschap alle dagen,

In Jacob Frederik's lof, de volgende eeuwen door.’

De laatste zinsnede uit den tweeden regel is nog het eenige wat herinnert aan de vroegere stichting: het Sacramentsgasthuis.

Thans wordt het de stichting van den heer van Heenvliet genoemd.

Wij zullen zien waarom.

Jacob Frederik van Beieren van Schagen, heer van Heenvliet, overleden in 1724, had bij uitersten wil bepaald, dat zijn vermogen na den dood zijner vrouw zou worden aangewend tot oprichting van een gasthuis, waarin 24 of 30 oude mannen, voor de helft burgers en suppoosten van den Hove, behoorende tot de Hervormde gemeente, zouden worden ‘gehuyst ende gealimenteert’.

Tot in bijzonderheden afdalende had hij bepaald dat dit huis op zulk eene wijze moest ingericht worden, dat er een gang of voorportaal in zou zijn, met achteraan een eetzaal, in welke gang aan iedere zijde 12 of 15 kamertjes, van schoorsteenen voorzien, moesten uitkomen. Daarachter moesten zijn: regentenkamer, keuken, woning voor binnenvader en moeder, en voor de andere bedienden.

Het wapen en de naam van den stichter zouden in den gevel worden gebeiteld.

Eerst in 1729 overleed zijne weduwe.

Het bleek alstoen aan Burgemeesters van 's Gravenhage,

1) Nadat Karel I op 30 Januari 1649 was onthoofd was de Prins, die zich in Den Haag bevond, onmiddellijk aldaar erkend als Koning Karel II, en later in 1651 als Koning van Schotland, aldaar toen gekroond.

1) Zie voor eenige zaken den Catalogus der Gem. Bibl. 3^e deel op Engelsche kerk; ook den Catal. d. Voorw. v.h. Gem. Museum.

[p. 181]

die belast waren met de uitvoering van het testament, dat de middelen niet toereikend waren om, overeenkomstig de opdracht, te handelen. Zij lieten daarom rente op rente aangroeien tot het jaar 1764, toen de middelen waren geklommen tot een bedrag van f 266.000, die voldoende bleken.

Er had zich echter nog eene moeielijkheid opgedaan. Eenige bloedverwanten maakten in 1753 aanspraak op de revenuen van het kapitaal, en verzochten aan de Staten om burgemeesters te machtigen tot uitkeering der renten.

Om alle processen te voorkomen keerde men aan die bloedverwanten f 10.000 uit, waardoor zij tevens afstand deden van alle mogelijke verdere aanspraken of rechten.

Een verzoek tot den bouw werd aan de Staten gericht, en tevens gaven Burgemeesters in overweging om het vroegere Sacramentsgasthuis, ook wel Sacramentsgildehuis genoemd, met het oog op de confrerie van dien naam, waaraan het behoord had, af te breken, en op dien grond het nieuwe gebouw als stichting van den heer van Heenvliet te doen verrijzen.

Vooral gold het motief, dat van dit Gasthuis de inwonenden bijna allen waren uitgestorven, en dat men bezwaarlijk een zoo gunstig, in het midden der stad gelegen terrein zou vinden.

Doch nog een ander

het bevroren wintermeer voor arnhem van den westervoortschen dijk gezien.

voordeel was er in gelegen. Het oude gasthuis had vrijdom van belasting, en door nu, als het ware, het oude in de nieuwe stichting te doen voortleven, zouden die voorrechten blijven bestaan.

De Staten gingen maar niet zoo dadelijk over tot het geven van toestemming. Zij deden het ten slotte wel, maar zij waren min of meer gebonden door eene resolutie van 1756, waarbij was bepaald, dat voortaan geen vrijdom van belasting voor eenig pieus gesticht meer zou worden verleend.

In het jaar 1770 werd met den bouw van het gesticht een aanvang gemaakt.

Men had, alles en alles, over een 300.000 gulden te beschikken, waaronder 50.000 voor den verkoop der goederen van het oude Sacramentshuis, welk bedrag ongeveer voldoende was om de kosten van den bouw met het meubilair te bestrijden.

9 September 1773 werd het nieuwe gebouw ingewijd, welk feit den 9^den September 1873 luisterrijk werd herdacht, en thans elk jaar herhaald wordt door een maaltijd, na afloop van de rekening en verantwoording tegenover het dagelijksch bestuur der stad.

Hoewel de jaarlijksche rente der vaste goederen bij den aanvang ruim 8000 gulden bedroeg, slonken de fondsen van lieverlede merkbaar voornamelijk door de tiërceering, waardoor men ook genoodzaakt was het getal der verpleegden te verminderen. Zelfs eenmaal moest men het terugbrengen tot 7; thans is het getal weer eenigszins hooger.

Het portret van den stichter bevindt zich in de Regentenkamer.

En hiermede heb ik de lotswisselingen geschetst van eene 15^e-eeuwsche stichting, die in elk opzicht de belangstelling kan wekken van stadgenoot en vreemdeling.

Den Haag.

A.J.S.v.R.