De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

[p. 172]

De Nederlandsch Hervormde Kerk te Overschie¹⁾,
door P. van Groningen.
Met illustratiën.
(Vervolg en slot van blz. 166.)

Wij willen nu de kerk wat nader bezien; omtrent deze deelt A.J. van der Aa in zijn ‘Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden’ een en ander mee, hetwelk tot op dit oogenblik nog geheel past en wat wij om zijn zakelijken inhoud hier weergeven.

‘De tegenwoordige kerk’ - aldus zegt hij - ‘is een zeer fraai gebouw, gesticht in den jare 1651’ (zie boven), ‘doch

de kerk te overschie. (Interieur vanaf het orgel.)

heeft geen orgel’ (hierover straks). ‘Zij is van binnen zeer ruim en luchtig, het dak is gemaakt met drie kappen, rustende op twee rijen pilaren, is van binnen geheel beschoten en pronkte vroeger met zes beschilderde glazen, waarop te zien waren de wapenen en de namen van Schout, Schepenen en Kerkmeesters, die in het jaar 1721²⁾ geregeerd hebben, met eenig schriftuurlijk of bijbelsch bijwerk daaronder; doch deze zijn in 1810 meest stuk gehageld en daarna geheel weggenomen; verder is voor het koor geplaatst, een bord, waarop de wet des Heeren is geschilderd, en daarboven een uurwerk. In het koor hangt een bord, waarop de namen der Predikanten, die, sedert de Reformatie, te Overschie gestaan hebben; tegenover het koor, aan de zijde van den toren is een galerij’ (zie beneden); ‘de predikstoel, het doophek en alle gestoelten en zitplaatsen zijn bezienswaardig.’

Met de illustraties van het inwendige der kerk, die dit artikel versieren, krijgt men door deze dorre opsomming ongeveer een indruk, dien wij echter nog wel iets willen versterken.

Het geheel draagt het kenmerk van voortdurende verbouwingen, die trouwens noodig waren om deze kerk oorspronkelijk voor den Roomsch Katholieken eeredienst bestemd tot een Gereformeerd kerkgebouw geschikt te maken. Op het vroegere doel wijst de vorm der kerk met zijn koor en zijn kapellen, die onder de nu toegemetselde hooge ramen waren gelegen, wijst het thans ontbreken van enkele pijlers die bij de latere aanwending in den weg stonden.

De kerk - behoorende tot het type der Hallekerken - is 37 M. lang, 22 M. breed; ze heeft drie schepen met absiden van elkaar gescheiden door twee rijen van vier kolommen. De noordelijke abside bestaat uit vier zijden, de twee andere uit drie zijden van een achthoek. De kappen der drie schepen zijn even hoog. De dwarsbinten der kap verdeelen het gebouw in tien traversen; hierop zijn enkele gildeteekens aangebracht, die de beschouwer echter slechts zelden opmerkt. De zoldering is van hout, terwijl het gebouw zelve van baksteen is.

Werpen wij eerst een blik op het koor, dat aan de Oostzijde een vrij laag raam heeft. Men vindt hier behalve het noodige voor de bediening van het Avondmaal, welke op het koor plaats heeft, aan den rechterkant eenige archief-

1) Dit artikel werd geschreven eenige dagen voor den brand van Zondag 19 Maart, die de kerk en den toren verwoestte.

2) In dat jaar zijn deze glazen aangebracht.
De Schr.

[p. 173]

de kerk te overschie. (Interieur vanaf het koor.)

[p. 174]

kasten, en links twee predikantenborden, die de namen bevatten van de predikanten, die sedert de Reformatie de gemeente Overschie gediend hebben, vormende een onafgebroken reeks van 1590 tot heden.

Onder het koor bevindt zich een ruime grafkelder, zich uitstrekkend over vier graven; aan wie deze hebben toebehoord is niet bekend; men heeft hier niets kunnen vinden dan een aantal doodshoofden en bekkeneelen.

Er is een gerucht, dat in het koor der Overschiesche kerk het stoffelijk overschot van Oldenbarnevelt zoude bijgezet zijn. Dit gerucht berust, volgens eene aanteekening in het Grafboek der gemeente Overschie, slechts op eene veronderstelling of mededeeling van een destijds geleefd hebbenden koster en grafmaker, die het weer van anderen vernomen heeft. Bij opgravingen is dan ook geen enkele nadere aanwijzing aan het licht gekomen.¹⁾

Daalt men van het koor naar de kerk af, dan dient men onder het reeds genoemde wetbord door te gaan, hetwelk het koor van boven van de middenbeuk scheidt. Ter weerszijden van een klok zijn op twee borden, die door gedraaide, geschilderde kolommen worden afgesloten, de tien geboden zeer kunstig geschilderd. Blijkens het onderschrift is het wetbord met toebehooren een geschenk van Aerjaantje Jans, weduwe van Arien Arentsz de Vos; in het jaar 1668 werd het aan de gemeente ten geschenke gegeven. Het kostte zeven honderd en twintig gulden.

Ter weerszijden van het koor hangen twee wapenborden ter gedachtenis aan het afsterven van twee knaapjes uit het hoogadelijke geslacht van Matenesse, n.l. van Hendrick en van Ghysbert Rheinhart, de eerste gestorven in 1645 ‘omtrent acht jaren’, de laatste in hetzelfde jaar ‘sestalf’ jaar oud. Op beide borden is het wapen van het geslacht Matenesse aangebracht. Nog zijn er enkele gedachtenisborden op andere plaatsen aan de muren gehangen, die echter weinig interessant zijn.

De preekstoel, van eikenhout, is aan een der pijlers bevestigd. Hij is eenvoudig, met een met schuine paneeltjes ingelegd klankbord. In tegenstelling met doophek en banken is de preekstoel van de laag vernis ontdaan en maakt nu een soberen en deftigen indruk. Het doophek dateert, gelijk uit het daarin gesneden jaartal blijkt, uit 1608 en is zeer fraai gesneden, zij het ook eenvoudig, evenals de banken, die uit vroegeren tijd dateeren; die van jonger datum zijn ellendige stukken witwerkersgoed.

In de kerk zelve zijn vele grafruimten, veelal gedekt door zerken; slechts enkele kan men er evenwel zien, daar in het midden der kerk een houten vloer is aangebracht. De adelijke wapens der zerken zijn in 1795 zonder uitzondering afgehakt.

Een der grafschriften in de zuidelijke zijbeuk luidt:

Soo Overschie als Hoogenban
Getuygen zijn van desen Man
Dat Deugd en eere was zijn Merck
Wiens lijk Rust onder dese serck
Vraagt gij hoe of wie was hij dan
Haar Secretaris Gerhard Sann.

Ten Grave besteld den X van Sprokkelmaand 1711.

Interessanter dan deze grafzerk is die, welke thans voor den buiteningang van den toren ligt en in 1870 daarheen van het koor werd verplaatst. De beeltenis eener jonkvrouw in lijkwade is hierop gebeeldhouwd; het randschrift is thans niet te ontcijferen door het puin hetwelk op het zerkje is opgehoopt. Het dateert blijkens het inschrift uit 13...

Bevindt men zich op den vloer van den toren, dan ontwaart men eerst hoe geweldig dit gevaarte overhelt en hoe het de kerk bedreigt. Groote scheuren loopen meters naar boven en doen de massieve steenmassa zeer zwak staan.

Door contreforts hoopt men thans voldoenden steun aan te brengen zonder de kerk te behoeven sloopen, - in deze zelve zal men trachten, met behoud van het geheel, de noodige herstellingen aan te brengen en de begeerde ruimte te winnen.

1) Ware het niet, dat na den brand van 19 Maart j.l. het gerucht omtrent Oldenbarnevelt's bijzetting in de Overschiesche kerk weder naar boven was gekomen, wij zouden te dezer plaatse niet uitvoerig hierover spreken. Thans achten wij dit gewenscht, te meer omdat wij weten dat een goed deel der inwoners van Overschie deze monografie straks zullen bezitten, en het voor hen niet ongewenscht kan zijn te vernemen wat een opzettelijk ingesteld onderzoek voor eenige tientallen jaren aan het licht heeft gebracht.
Het is een feit, dat op den dag van Oldenbarnevelt's terechtstelling zijn weduwe en kinderen verzochten zijn lijk te mogen vervoeren naar zijne heerlijkheid Berkel. Echter werd door de Generale Staten en de gedelegeerde rechters dit verzoek afgeslagen. Intusschen vond het gevoelen weldra ingang, dat in weerwil van deze weigering toch de overbrenging des nachts had plaats gehad; slechts kwam er na verloop van tijd minder zekerheid omtrent de plaats waarheen, en naast Berkel noemde men Amersfoort en Overschie, de laatste plaats stellig, omdat de onthoofde staatsman in zijn leven Ambachtsheer was van Berkel en zijn buitenverblijf heeft gestaan op de plaats, thans nog genaamd ‘Rodenrijs’, aan den Delfweg, nabij de buitenplaats ‘de Tempel’ onder Overschie.
In een studie, door wijlen mr. D. Veegens in De Gids van 1884 gewijd aan ‘Oldenbarnevelt's Graf’, (ook verschenen in de ‘Historische Studiën’ door mr. D. Veegens, uitgegeven door mr. J.D. Veegens, Eerste Deel, 's Gravenhage W.P. van Stockum en Zoon 1884) wordt zeer uitvoerig over Oldenbarnevelt's graf gehandeld en geconcludeerd dat dit, schoon thans niet meer aanwijsbaar, zich bevindt in de kelders der voormalige Hofkapel op het Binnenhof te 's Gravenhage. Van een heimelijke overbrenging naar eene andere gemeente zoude dan ook volgens mr. Veegens geen sprake zijn, gelijk hij met groote vernuftigheid aannemelijk maakt. (Men vergelijke hier ook het verslag uitgebracht aan den toenmaligen Minister van Waterstaat, mr. J.P. Tak van Poortvliet omtrent de voormalige Hofkapel, opgenomen in de Staatscourant van 24 Juli 1879, later herdrukt in de evengemelde ‘Historische Studiën’).
Omtrent het gerucht, dat Overschie's kerk de eer zou genieten van Oldenbarnevelt's gebeente te bevatten schrijft mr. Veegens:
‘Maar niet alleen te Berkel, ook te Overschie dingt men naar de eer van de laatste rustplaats van 's lands advocaat te kunnen aanwijzen. De burgemeester der laatstgenoemde gemeente, de heer C.J.A. Wijnaendts, gaf mij in 1879 daaromtrent breedvoerig inlichtingen. Hij deelde mij het afschrift mede van een nog in het archief van Overschie berustend stuk van 7 Juni 1679, waaruit blijkt, dat toen reeds in het koor der hervormde kerk zich een grafkelder bevond met een zerk, waarop Oldenbarnevelt's familiewapen (een zilveren ankerkruis in een rood veld; een ijzeren vuurkorf, waaruit roode vlammen opstijgen, tot helmteeken) was uitgehouwen. Die grafkelder had, zooals destijds aan kerkmeesteren der Hervormde gemeente uit de verklaring van den grafmaker Jacob Maertense en van den diender van den baljuw van Hogendorp gebleken was, aan den Heer van Oldenbarnevelt toebehoord, en wel als eigenaar van de heerlijkheid of hofstad Roodenrijs, die hij tegelijk met Berkel bezat en die onder Overschie gelegen is. De diender had meermalen uit den mond van den baljuw vernomen, dat zelfs ‘de gemelde Barneveld’ in de bedoelde grafstede begraven was. Naar aanleiding van deze verklaring besloten de kerkmeesteren in 1679 om den grafkelder te stellen op den naam dergenen, die toen eigenaren van de hofstad Roodenrijs waren. - De burgemeester Wijnaendts berichtte mij verder, dat de familie die thans in 't bezit is van den Tempel - alsmede eene der Oldebarneveltsche heerlijkheden - zich sterk maakte stukken te kunnen vertoonen, waaruit bleek, dat de staatsman in de kerk te Overschie begraven lag. Hij had echter geen inzage van die stukken kunnen erlangen, maar meermalen van leden der familie vernomen, dat zij, op grond van mededeelingen van voorzaten, aan het feit niet twijfelden, onder bijvoeging, dat het deksel der kist van een glas was voorzien, en dat het lijk daarin lag ‘met het hoofd in den arm’. Volgens een ander verhaal evenwel was die kist, wegens den slechten toestand, waarin zij zich bevond - op welk tijdstip blijkt niet - door een andere vervangen. De burgemeester noodigde mij uit de zaak te Overschie te komen onderzoeken en zou dan, daar hij tevens kerkmeester is, den grafkelder doen openen. Ik werd verhinderd aan de uitnoodiging te voldoen, maar las onlangs in het verslag, door de vereeniging voor geschiedenis en kunst te Rotterdam over hare verrichtingen in 1882 uitgebracht, het volgende: ‘Met het Nederlandsch Hervormd kerkbestuur van Overschie werden onderhandelingen geopend tot het doen van opsporingen in het koor der kerk omtrent de grafstede, waarin, volgens eene te Overschie bestaande overtuiging, de beroemde staatsman Johan van Oldenbarnevelt zou kunnen begraven zijn. Ofschoon van dit kerkbestuur de meest gewenschte medewerking en van den burgemeester van Overschie, den heer C.J.A. Wijnaendts, de zeer gewaardeerde hulp werd ondervonden, was het resultaat van het ingesteld onderzoek, dat op 6 en 7 November (1882) plaats had, zonder gevolg. De grafkelders, die gevonden zijn, werden opgenomen en in teekening gebracht, terwijl het verslag omtrent de bevinding in het archief der vereeniging werd neergelegd.’

[p. 175]

Tegenwoordig wordt de kerk verlicht door petroleum; een tijd lang heeft men gas gebruikt, doch de Overschiesche gasfabriek

de kerk te overschie. (De ruïne van de torenzijde gezien op 20 Maart.)

is opgeheven, toen bij meerder vraag naar gas de leidingen te nauw bleken te zijn. Een poging door de eigenaren der fabriek om deze aan de gemeente over te doen, mislukte, zoodat men gedwongen was de petroleum - haast hadden wij geschreven in eere, te herstellen. Echter zou dit minder juist zijn, omdat men nimmer voorheen te Overschie in de kerk petroleum gebruikte doch zich van kaarsen bediende. Deze kaarsen moeten op fraaie kronen

de kerk te overschie. (De ruïne van de zijde der Pastorie gezien op 20 Maart.)

geplaatst zijn geweest. Ik vind daaromtrent: ‘De drie Croonen in de Kerk en de IJzers, daer dezelve aanhangen, alsmede de Clooten en het vergulden van dien, mitsgaders de coopere armen aan de pilaren en de coopere en blikken blakers op de bancken, costen in het geheel f 650. - zijn bij de Gemeynte van Overschie ofte eenige leden uit dezelve volcomentlijck voldaan en betaald buiten de Kerk’.

Deze zeer fraaie kronen en blakers zijn zeer tegen den zin van vele leden der gemeente door de toenmalige kerkvoogden in October 1874 verkocht (het gas werd toen ingevoerd) aan F. Krijzer te Rotterdam voor f 206.50. Tot geheimen prijs zijn ze later naar Engeland verkocht.

De kerk die vroeger geen orgel bezat werd daarmede in 1862 verrijkt door de vrijgevigheid der leden, uit wie zich - gelijk een metalen plaat herinnert - een commissie gevormd had, bestaande uit J. Wijnaendts, J.L. van der Laan, P. Hoogerbrugge Jr., W. Tak en T. Ouwelen. Het werd geplaatst waar voorheen de galerij was.

Den 2^den November werd het ingewijd; het orgel is vervaardigd door den orgelmaker W.H. Kam te Rotterdam en werd als eersten organist bediend door den heer G. Vijgeboom, mede aldaar.

Tot de merkwaardigheden der kerk behoorde tot voor korten tijd een zeer fraai stel Avondmaalzilver, dat echter voor enkele maanden ontvreemd werd en op dit oogenblik, schier onherstelbaar vernield, ter griffie van de arrondissements-rechtbank te Rotterdam gedeponeerd is, in afwachting van de berechting van den diefstal. Het stel bestond uit twee groote en twee kleine kelken en twee broodschalen.

Een doopbekken uit 1708, echter zonder artistieke waarde, wordt nog gebruikt. Het randschrift luidt: ‘Juffr. Magdelena van Rijn Wed^e. van d' Heer Johannes van Lande-Steyn, in leven Secretaris tot Overschie, heeft dit Becken in het Jaar 1708 aen de Kerck gemaeckt.’

Tot de curiosa behoort nog een groote tafelschel, waarin het volgende is gegraveerd:

‘Deze bel is van het Metaal der Groote Torenklok van de

[p. 176]

Herv. Gem. te Overschie; het gewicht was 2115 Ned. Pd., gegoten in 't jaar 1494. Ter gedachtenis vereerd aan H.H. Notabelen en Kerkvoogden door J.L. van der Laan, President 1806.’

Eindelijk vindt men nog een eikenhouten offerblok met koperen beslag uit 1763.

Wij hebben hiermede de beschrijving van Overschie's kerkgebouw en wat daarbij behoort ten einde gebracht. Gelijk wij reeds in den beginne zeiden, wij hebben dit gedaan als kroniekschrijver, wij hebben op de voorgestelde verbouwing dan ook niet gezinspeeld om in eenige richting van raad te dienen, tenzij het deze ware, dat men wel zal doen met behoorlijk vooraf te overwegen of een gebouw van zoo ouden datum en zoo merkwaardige geschiedenis mag opgeofferd worden aan de belangen van een gehoor, dat ook op andere wijze, zonder dat van slooping sprake behoeft te zijn, bevredigd kan worden.

Gelijk de laatste berichten luidden, bestond voor vernietiging van het gebouw gelukkig geen gevaar meer. Het woord door Victor de Stuers ter juister tijd gesproken, zal zijne uitwerking niet hebben gemist.

* _* *

De veronderstelling uitgesproken in het laatste gedeelte van onze beschrijving van de Overschiesche Kerk, hierboven afgedrukt, dat ‘voor de vernietiging van het gebouw gelukkig geen gevaar bestond’ is helaas niet bewaarheid geworden, ook al bleek dat gevaar een ander, dan gelegen is in den moker des sloopers.

Tijdens het korte maar zeer hevige onweer, hetwelk in den laten avond van Zondag 19 Maart boven Overschie en omgeving losbrak, sloeg de bliksem in den toren, met het rampzalige gevolg, dat ook al door gemis aan voldoend bluschmateriaal zoowel kerk als toren geheel werden verwoest. Ware er op den toren een bliksemafleider geplaatst geweest, zeer waarschijnlijk had het inslaan van het hemelvuur geen groote schade aangericht, nu ging een eerwaard monument uit het grijze verleden voorgoed verloren.

Het ware te wenschen, dat de Synode gelastte dat alle kerken bestemd voor den Ned. Hervormden eeredienst, van bliksemafleiders werden voorzien; in de toekomt zouden dan ongevallen als dat aan de Overschiesche kerk overkwam, voorkomen worden.

Hoewel het niet juist tot ons bestek behoort, willen wij ook naar aanleiding van de dit artikel versierende photographieën van de ruïne der Overschiesche kerk, hier eene beschrijving van den brand laten volgen, opdat voor later het verslag daarvan beter bewaard blijve dan dit door een couranten-artikel pleegt te geschieden. Het relaas daarvan ontleenen wij aan de Schiedamsche Courant, waaraan een ooggetuige het volgende mededeelde:

Circa kwartier voor negen ontlastte zich Zondag 19 Maart een hevige Maartsche bui boven het dorp Overschie. Een bliksemstraal, oogenblikkelijk door een hevigen donderslag gevolgd, deed ieder verschrikt opspringen. Nog een flauwe straal werd even daarna waargenomen en de bui dreef over. Maar slechts enkele minuten daarna klepte de brandklok, en wat niemand, die op dat oogenblik binnenshuis was, vermoeden kon, bleek het geval, de brandklok zong haar eigen doodslied. De bliksem was in den toren geslagen en had brand veroorzaakt, een brand, die door den fellen Noordwestenwind aangewakkerd, weldra zulk een omvang verkreeg, dat aan redden niet meer te denken viel.

De brandweer moest zich bepalen bij het nathouden der omliggende gebouwen, waarvan de pastorie inzonderheid groot gevaar liep. Ook de oudjes uit het armhuis, waarover een regen van vonken uitgestort werd moesten in veiligheid gebracht worden. Zij vonden een vriendelijk onderkomen bij den heer P.M. van der Laan. Naar Rotterdam werd getelefoneerd om een stoomspuit, die ook met bekwamen spoed ter plaatse verscheen en dadelijk te werk werd gesteld.

Inmiddels greep het vuur al sneller om zich heen. Het gesmolten lood stroomde naar beneden en weldra zag men den wachter bij het kruis, de haan op den toren waggelen. Opmerkelijk is het, dat Ds. W. van der Waal dien morgen juist over Petrus' val had gepredikt. Met donderend geweld stortte de spits ineen en veroorzaakte in zijn val gelukkig geen ongelukken, waar men zeer terecht ernstig bevreesd voor was geweest.

In de kerk zelf had men inmiddels gered wat nog te redden was. De bijbels zoowel van den preekstoel als uit kerkeraadsen regeeringsbanken werden in veiligheid gebracht. Het archief, ja zelfs de brandkast werd weggedragen. Zelfs de boeken van den organist werden gered, wat met levensgevaar gepaard ging, daar het orgel in een nis onder den toren geplaatst is of liever was.

Tegen tien uur was de geheele kerk in een dikken rook gehuld, en weldra sloegen de vlammen naar alle kanten uit. Het gezicht dat de vuurzee toen bood is met geen pen te beschrijven. De vlammen lekten als vurige tongen aan en in en langs het gebouw, brullend, knetterend, gierend, oogverblindend. En te midden van die vuurzee ging de klok die aan zoovelen het uur van komen en van gaan voorspeld had voort met den tijd aan te wijzen. Zij sloeg negen uur, half tien, tien uur en even nadat zij voor het laatst haar metalen stem had doen hooren en half elf geslagen had, zonk zij ineen, stortten de wijzerborden naar beneden en had zij afgedaan.

Thans vertoont het gebouw een grootsche ruïne. Het metselwerk bleek hecht, want het staat nog als het sinds eeuwen gestaan heeft¹⁾ de toren sinds de elfde of twaalfde eeuw en de kerk, die vroeger nog eens afgebrand is, sinds 24 December 1594, toen zij ingewijd is geworden.

Als men thans de ruïne binnengaat is het treffend te zien, hoe van het schoone orgel, dat in 1862 gebouwd werd, geen spoor meer te vinden is. Ook bezat de kerk een zeldzaam prachtig wetbord, indertijd - circa 250 jaren geleden - aan de kerk vermaakt door zekere juffrouw De Vos; men vindt er nog enkele verkoolde overblijfselen van. De preekstoel is spoorloos verdwenen, een enkele ijzeren bout wijst de plaats aan, waar hij gestaan heeft. Een smeulende massa verkoold hout bedekt den met zerken belegen grond.

Het koor is gedeeltelijk ingestort, daaronder ziet men de geblakerde beenderen liggen van hen, die daar honderden jaren in vrede hebben gerust. In den toren vindt ge de gebarsten klok met den klepel, buiten den toren ligt de koperen wijzerplaat.

Persoonlijke ongelukken zijn gelukkig niet te betreuren. De orde werd uitstekend gehandhaafd en bewaard. De autoriteiten waren allen zoo spoedig mogelijk ter plaatse aanwezig.

Naar men verneemt is het gebouw met toren voor 60.000 gulden verzekerd bij twee verschillende maatschappijen.

Te een ure was het gevaar voor de aanliggende gebouwen geweken, en te vier ure kon de stoomspuit inrukken.

Men ziet het uit bovenstaand verslag: schier niets is gespaard gebleven. Des te grooter voldoening is het nu dan ook, dat wij, daar het juist bij tijds doen nemen van een aantal photo's van het in- en uitwendige der kerk, hebben mogen bijdragen om de herinnering aan het verwoeste monument te doen voortduren, terwijl het ons niet minder aangenaam is, dat wij van een en ander in het kerkgebouw afschrift hebben kunnen nemen, wat anders aan de vergetelheid zou zijn prijsgegeven.

1) Door den storm van eenige dagen later zijn ook hierin scheuren gekomen.