De Huisvriend. Jaargang 1897-1898

S^t. Nicolaas.

St. Nicolaas! - Welke aangename herinneringen uit de dagen onzer jeugd aan het ouderlijk huis wekt de naam niet op! Herinneringen aan het schoonste tijdperk des levens, dat helaas! nimmer wederkeert. - Indien het woord waar is, dat de onwetendheid gelukkig, het weten niet gelukkig maakt, dan is dit zonder twijfel in zulk een geval als dit, volkomen van toepassing.

De oud-vaderlandsche gebruiken hebben wortel geschoten in ons familieleven, ze maken de banden, die ons aan huis en haard binden, vaster en hechter, ze doen ons met dankbaarheid terugzien op de dagen onzer kindsheid, ze veraangenamen onze jeugd, ze zullen vreugde en genot schenken in onze grijsheid.

Bij rusteloos streven naar waarheid, ontwikkeling en vooruitgang zij het steeds onze leus de dierbare palladien, ons door 't voorgeslacht nagelaten, ongeschonden te bewaren.

Volksoverleveringen, volksgebruiken, volks- en kinderliederen bevatten dikwerf de kiemen der oud-Germaansche wereldbeschouwing, en als zoodanig mogen wij ze niet verwaarloozen noch met geringachtend schouderophalen beschouwen.

De invoering van den Christelijken godsdienst was noch hier te lande, noch elders onder de volkeren van den Germaanschen stam eene gemakkelijke taak; mocht de bekeerde Germaan dan al uiterlijk de openbare plechtigheden van dien godsdienst uitoefenen, in zijn binnenste bleef hij nog lang de trouwe dienaar van Donar en Wodan, goden die veel meer met zijn karakter strookten dan de weerloos gestorven Jezus van Nazareth. - De nieuw bekeerde ‘Christenen’ bleven met hand en tand vasthouden aan hunne doodenoffers, tooverbezweringen, offeranden aan de goden, zelfs dicht bij de Christenkerken, op naam van een der heiligen, en zoovele andere heidensche gebruiken.

De eerste Christenpredikers mochten volijverig de wapenen aangorden tegen oude misbruiken en den steeds duurzamen invloed der oude goden, wien zij voet voor

[p. 216]

voet hunnen grond bestreden; het was hun toch onmogelijk de herinnering met wortel en tak uit te roeien; want hoe heviger de strijd, des te sterker bleef het volk aan zijn eeuwenoude overleveringen en gebruiken gehecht. Wilde men dus de nieuwe leer den volke aangenaam maken, zoo diende een ander middel aangewend te worden. Dat middel was dan ook weldra gevonden.

De van ouder tot ouder overgeleverde feesten, die palladiën van het volksbestaan, den Germaanschen stam in al zijne uitgestrektheid heilig: die feesten, die van het Noorderstrand tot op de Alpen van Zwitserland overal worden gevierd, waarbij zoowel hier als daar de reizangen van Germanie's jongelingen en maagden weêrklonken wanneer zij sprongen rondom de heilige vuren die hen met hun rossen gloed verlichtten, het volk deze feestsn te ontnemen ware heiligschennis geweest, het aantasten in de liefelijkste herinneringen, die zich zonder twijfel duizenden van jaren als eeuwig groenende kransen om het huiselijk leven hadden geslingerd.

Vandaar dat reeds Gregorius de Groote begreep, dat door het opnemen der heidensche gebruiken het nieuwe geloof den Germanen aangenaam kon worden gemaakt. Die gebruiken behoefden slechts dienstbaar gemaakt te worden aan de vereering Gods en zijner heiligen. De Christenen hadden hunne feesten geschoeid naar de leest der Israëlitische, en mochten zich ook aan enkele dezer feesten eene geschiedkundige herinnering hebben vastgeknoopt, in hunnen eersten oorsprong waren het zeker feesten aan den natuurdienst ontleend: zaai- en oogstfeesten, gedenkdagen aan den doodslaap en de herleving der natuur, waarin de verschillende jaargetijden eene groote rol speelden. Wat is dan ook natuurlijker dan dat wij bij alle volken lente-, zomer-, herfst- en winterfeesten aantreffen, zoodat elke nieuwe godsdienstvorm, op een vreemd volk geënt, de oude feesten slechts in de hare behoeft te veranderen?

Daarom moesten heiligen en martelaars de heidensche goden vervangen; op de plaats, waar voor de laatsten geofferd werd, werden de eerste kerken gebouwd. Die maatregel, voor den bloei der kerk zoo hoogst voordeelig, werd gevolgd, en uit die transactie werd de diepingrijpende invloed geboren, welken de gebruiken van het Germaansch heidendom bij onze christelijke feesten alleen in staat zijn te verklaren. In de laatste weken voor het winterzonnestandpunt, als steeds donkerder nacht de aarde omgeeft en haar voor eeuwig schijnt te willen begraven, was het lichtrijk der zaligen geheel gesloten. Het hart verzonk in somberen weemoed, tot de terugkeer van het licht ook aan de harten licht gaf, tot de hemel zich weêr scheen te openen en den voorsmaak van de terugkeerende lente aanbood. In dien langen, droeven wintertijd, als de noeste handen van den veldarbeid rustten, als de ruime schuur met rijken voorraad was gevuld, als het vee het groene veld voor de warme stalling verlaten had, en de landman aan de reusachtige schouw zich aan zijne overpeinzingen kon overgeven bij het knetteren en flikkeren der vlam van de takkebossen, die een spookachtig schijnsel door het vertrek wierpen, als het harmonisch geluid van de snorrende spinnewielen der vrouwen, de eenige rusteloos werkzamen op de hoeve, de eentonige stilte verbrak, - zoo ze niet soms werd gestoord door een oude van dagen, die sprookjes vertelde uit den ouden tijd op de reis der weldoende goden in den treurigen winter - dan riep geen dringende veldarbeid hem van het vroolijke feestgewoel af, dan kon hij, rustende van zijnen arbeid, zich met hart en ziel aan de vreugde overgeven, en dagen achtereen zich met vriend en maag vermeien, om de weldaden der goedertieren goden te herdenken, die op hun tocht op aarde ook zijn huis bezochten.

Dat winterfeest, het Julhoogtij, het langdurigste dat de Germanen bezaten, duurde van den voornacht van 25 December tot 6 Januari, in de rij der Christelijke feestdagen van Kerstmis tot Driekoningen, en wordt nog bij de Duitschers Weihnachten, dus geheiligde, gewijde nachten genoemd, of ook wel Dreizihnnachte. De oude Germanen telden namelijk bij nachten en niet bij dagen, waarschijnlijk daar hunne feesten in den nacht een aanvang namen, evenals in de Katholieke Kerk de groote feestdagen met de vigilia (bijv. la veille). Bij de Engelschen is hiervan nog een spoor te vinden in fortnight.

Was de zon tot haar winterzonnestandpunt gekomen en had zij haren laagsten stand aan den hemel bereikt, dan werd ze als het ware herboren, en met haar ontwaakte de natuur uit haren doodslaap. Dan verlieten enkele goden hun hemelsch verblijf, daalden in de stilte van den langen winternacht op aarde neder en trokken overal rond, zegen en heil om zich heen verspreidende, met ontelbare weldaden het menschdom overladende.

Dit groote gedenkwaardige feest der Germanen had evenwel zijne voorloopers in het St. Maarten- en St. Nicolaasfeest, zooals ze in den christelijken kalender herdoopt zijn. Hoe echter de gruwelijke vermomming, het gestommel en gerommel van ketenen, het bullebakkige, en wat men al niet verschrikkelijks voor het kinderhart kan uitdenken, hoe dat te rijmen met de rol van ‘goed heilig man’, waarmede het kinderlijk gezang hem telken jare begroet? Hoe ons te verklaren die vreesaanjagende attributen, die zoo slecht voegen bij den liefelijken stralenkrans, waarmede de Kerk het hoofd van den Heiligen Nicolaas als kindervriend heeft versierd?

De Heilige Nicolaas leefde in de eerste helft der 4e eeuw, tijdens Constantijn de Groote, te Mira, eene zeestad in Lycië, Klein-Azië, waar hij de bisschoppelijke waardigheid bekleedde. De stad Mira is thans een vervallen plaats en lag onder 36^o 17¹' N.B. Lycië is het Z.W. deel van Klein-Azie en ligt tegenover het eiland Rhodes. Hij stierf in 342, volgens anderen in 325 en was tegenwoordig bij het concilie van Nicaea.

De verschillende wonderen en mirakelen aan hem toegeschreven en waarvan er vele op kinderen betrekking hebben, deden hem als kindervriend kennen en vereeren; tevens was hij schutspatroon der zeevarenden, die hem in hunnen nood aanriepen. Men richtte alras

[p. 217]

kapellen en kerken voor hem op in zeeplaatsen en handeldrijvende steden, zooals bijv. Sint Nicolaas in Vlaanderen, St. Niklaasga en Doniawerstal in Friesland. Op verschillende plaatsen waren kerken aan hem gewijd, bijv. te Middelburg, Dordrecht, Amsterdam, Utrecht, Deventer, Kampen, Kamperveen, de Kuinre, Genemuiden, Stavoren, Weesp, Heino en Gent. In België zijn 100 kerken hem toegewijd. Ook in Noord-Duitschland, in het land tusschen Elbe en Oder zijn in de meeste dorpen de uit baksteen gebouwde kerken aan St. Nicolaas gewijd. Verder

hij komt! Naar F. Schurich. (Zie blz. 218.)

ook aan den Neder-Rhijn, vooral in de Katholieke landen, waar het niet door den invloed van het Protestantisme door het kinderfeest op Kerstavond is verdrongen. Ook in Zwitserland werd, althans in de 16e eeuw, het feest van den goeden Heilige gevierd. In Noord-Amerika is het door de Nederlanders overgebracht Sinterklaasfeest door het ‘Merry Christmas’ der Engelschen verdrongen.

In Italië bestond, volgens Brand, aan de hoven van sommige vorsten een plechtigheid, naar een Spaansch woord, dat schoen beteekent, Zopate genoemd. Ook daar werden geschenken in de schoenen dergenen gedaan, die men wenschte te begiftigen, om ze op Sint Nicolaasdag bij hun ontwaken daarmede te vereeren.

Dat nu een kerkheilige, zóó hier in eere, op zijnen naamdag aanleiding gaf tot een schitterend feest, wie twijfelt er aan, die den zin onzer voorouders voor dergelijke feestelijkheden kent? En de Kerk, waar het feestgejoel niet buiten de perken ging, moedigde die feesten aan, gaf er eene kerkelijke kleur aan en zocht vooral op den dag van den vromen, weldoenden kinderbisschop ook naar buiten zegenend werkzaam te zijn.

De Kerk had zich eenigermate naar den volksgeest gevoegd en de feesten ter eere der heidensche goden, waarvan de meesten met de christelijke samenliepen, eene christelijke kleur gegeven. De dolle uitgelatenheid der heidensche volksgebruiken deelde zich daardoor vaak aan die plechtige gedenkdagen mede, die allengs tot ware saturnalias gevormd werden.

Gelijk bekend is, wortelt het hedendaagsche tooneel althans gedeeltelijk in de katholieke kerk, die om den cultus voor het volk gemakkelijker te maken, op hooge feesten mysteriën deed opvoeren, welke voorvallen uit het leven van Jezus of der heiligen dramatisch voorstelden. Hoezeer verscheidene middeleeuwsche platheden en naïeveteiten aan de meesten niet vreemd zijn, was hierin Frankrijks kerkelijk tooneel het ergste.

Even dol ging het toe op het ‘Ezelfeest’, dat ter eere der Maagd Maria en hare vlucht naar Egypte gevierd werd. Ook dit hoorde in Frankrijk thuis.

Het bleek uit alles duidelijk dat de macht der Kerk tekortschoot om deze ergerlijkheden uit te roeien, en eindelijk moest de wereldlijke arm tusschenbeiden komen en het feest afschaffen.

De buitensporigheden hadden vooral plaats in den feesttijd van Kerstmis tot Drie Koningen, en hier speelde vooral de Onnoozele-Kinderen-Bisschop, ook Kinderbisschop en Gekkenbisschop, een hoofdrol.

Volgens een besluit van het Parlement werd eerst in 1522 aan ‘la Fête des Fous’ in Frankrijk een einde gemaakt.

Een zoogenaamde Kinderbisschop werd ook ten onzent reeds op Sinterklaasdag gekozen. De oudste berichten dienaangaande zijn van 1360. De ‘bisschop’ werd uit de koorknapen gekozen en kreeg eene geldelijke bijdrage voor gemaakte onkosten. Bovendien werden aan de koorkinderen koek, taart en lekkernijen uitgedeeld. In 1561 werden te Utrecht 200 weitebrooden na de hoogmis den armen uitgereikt. - De koorknapen kregen bovendien elk een paar nieuwe schoenen. Ook op andere plaatsen in ons land vond hetzelfde plaats. - In Zwit-

[p. 218]

serland werd de Kinderbisschop eerst in 1797 op hooger bevel afgeschaft. Telkens verscheen den 6en December een scholier als bisschop gekleed, voorafgegaan door een kapelaan met zijn staf, en gevolgd door een nar, die insgelijks met een staf was gewapend, waaraan een blaas met erwten was bevestigd. Anderen, gekleed als kanunniken, begeleidden de processie, die door een militaire wacht werd gesloten. Na het bezoeken der kerk, mochten zij gaan koopen aan alle kramen op de kermis. Over deze afpersing beklaagden zich eenige kooplieden, en hierop werd het door de regeering afgeschaft. De Kinderbisschop had zelfs plan van dat besluit bij den paus te appelleeren.

In Frankrijk werd de Kinderbisschop Pape Colas geheeten. Hij ging zegenend rond en ontving dan als geschenken koek en beschuit.

In Engeland werd den 7en December 1299 door Eduard I, op zijn weg naar Schotland, aan een dezer Kinderbisschoppen veroorloofd in zijne kapel te Heton de vesper voor hem te bedienen, waarvoor hij een aanzienlijk geschenk voor zich en zijne makkers ontving. Eerst onder de regeering van Queen Bess ging het gebruik door den Protestanschen geest te niet.

De hervorming heeft, niettegenstaande alle gedane moeite, het vieren van den naamdag van den Katholieken kerkheilige niet kunnen doen verdwijnen. Niets vermocht de oude volksgebruiken uit te roeien! De kerkheilige bleef wat hij was, ondanks tegenstand en onverdraagzaamheid, de liefelijke weldoener der jeugd.

Juist daaruit blijkt de hooge ouderdom van deze en andere volksgebruiken uit den heidensch-Germaanschen voortijd, en een zeker instinct waarschuwde het anders zoo doldriftig volk geen schennende hand te slaan aan eeuwenoude gewoonten, die een liefelijke poëzie verspreidden over het huiselijke leven.

De dienst van Wodan was in ons land vooral bij de Friezen bijzonder groot. Wodan was bestuurder der elementen van winden en stormen; vandaar dan ook dat hij schutspatroon was der zeevaarders en in zeehandel drijvende plaatsen tempels aan hem werden toegewijd.

De verschijning van Wodan, gevolgd door zijnen trouwen Eckart, overal zegen verspreidend, en vooral in de Decembermaand rondtrekkend, doet ons wederom denken aan St. Nicolaas en zijnen knecht Ruprecht, die door de lucht rijden, om overal met milde hand aan de kinderwereld weldaden uit te strooien.

Op vele plaatsen bestaat nog de gewoonte in de klaargezette schoenen der kinderen een bosje hooi te doen voor St. Nicolaas' paard, en hetzelfde gebruik vindt men nog weer bij den Neder-Saksischen boer, die een schoof koren op het veld laat staan ‘für Wodes Pferd’, eene gewoonte die ook elders in het Noorden verbreid is en duidt op de hoedanigheid van Wodan als god van den oogst.

Wodan was in het bezit van een wonderdoenden mantel, waarmede hij door de lucht kon rijden, en dien hij als de bevrediger van de wenschen der stervelingen omhing, daar hij als Wenschgod bijzondere vereering genoot.

Donar, als god des donders, die de lucht reinigt en nieuwe vruchtbaarheid aan het aardrijk door koesterenden zegen schenkt, was wel bovenmate de vereering des landmans waard.

Aan Donar herinnert ons een gebruik op het eiland Usedom, waar onder den naam van ‘knecht Ruprecht’ drie personen rondgaan op den naamdag van den heilige, waarvan de een eene roede en een zak met asch draagt en met erwtenstroo is omwikkeld en vermomd, de tweede op een schimmel rijdt, die kennelijk aan Wodan herinnert, en de derde een klapperstok rondvoert, dat is een houten stang, waarover een bokkenhuid met houten kop wordt gespannen, welks onderste kinnebakken door middel van een touw in beweging en aan het klapperen kan gebracht worden. Hiermede worden de kinderen gestooten, die niet bidden kunnen.

De aan Donar geheiligde dieren waren bokken, daar hij wordt voorgesteld op een wagen door twee bokken getrokken. Als schenker van vruchtbaarheid kon men hem dan ook gevoeglijk bokken als metgezellen geven, die om hunne wulpschheid sinds eeuwen bekend zijn. Als erotisch symbool waren ook de noten Donar heilig, die zelfs nog op het Sint-Nicolaasfeest een groote rol spelen, daar men ze niet alleen onder de kinderen strooit, maar ze ook vaak uit snaakschen moedwil aan een jong gehuwd paar zendt, dat nog niet met kroost is gezegend.

Dat de mantel van St. Nicolaas eindelijk altijd rood is, kan mede eene herinnering aan dien van Donar zijn, die als god van donder en bliksem steeds met ros haar en baard en een harigen mantel wordt voorgesteld.

Ook Fro, de vroolijkmakende, lichtverspreidende zonnegod, de god van liefde en vrede, van echt- en vruchtbaarheid, schijnt enkele trekken op St. Nicolaas te hebben doen overgaan. Hij was de vriend der kinderen, werd vooral door vrouwen en jonge meisjes vereerd, welke laatste hem vooral gedurende de heilige nachten baden haar eenen vrijer te schenken of ten minste het beeld van den aanstaande te toonen. Wie denkt daarbij niet dadelijk aan Sinterklaas als ‘hijlstemaker’, d.i. huwelijkmaker, aan het heerschend gebruik om ongehuwde jongelieden met vrijers en vrijsters van taai-taai te beschenken, aan de ondeugende plagerijtjes om iemand een aangekleede raap als minnaar of minnares toe te zenden, en eindelijk aan de hulp, die men van Sint Nicolaas eischt als postillon d'amour, om den uitverkorene met een lief geschenk te verrassen, eene rol beter voor den minnekweekenden Fro dan voor den vromen bisschop geschikt?

(Slot volgt.)