De Huisvriend. Jaargang 1895

[p. 321]

tivoli: rocco-pio.

Tivoli.
Met illustratiën.

Wie den naam van Tivoli of Frascati hoort, denkt onwillekeurig aan tuinen of zalen, bestemd om er den avond prettig door te brengen, hetzij als wintertuin of als schouwburg ingericht.

Eenigen zullen misschien weten, dat aan deze, in onze ooren zoo bekend klinkende namen, zeer klassieke herinneringen verbonden zijn, want oorspronkelijk waren Tivoli en Frascati het Hilversum en Baarn van de oude Romeinen. In dien tijd was het voor de rijke Patriciërs even onontbeerlijk een villa in een van die lustdorpen te hebben, als thans voor de deftige Amsterdammers in deze.

Nu zijn Tivoli en Frascati grootendeels nog slechts belangwekkend door oude herinneringen en door de altijd onveranderlijk schoone natuur, welke ons daar omringt. Welke der beide plaatsen is het meest een bezoek waard? Dat hangt vooral af van ieders smaak, aanleg en gevoel.

Men gaat naar Frascati om er gezonde, frissche lucht in te ademen, en voortreffelijken wijn te drinken, die het transport - al is het ook maar van een kilometer, niet verdraagt. Ook zijn daar heerlijke wandelingen in de Albanerbergen en men vindt er de Romeinsche beaumond terug - waarmede men des winters heeft kennis gemaakt, als men ten minste het voorrecht heeft, toegang te hebben tot deze aristocratische kringen.

[p. 322]

Frascati is van de twee nog het meest populair; alles gaat er heen, van den Romeinschen prins tot den buitenlandschen kunstenaar, van den politicus tot het gewoon ambtenaartje.

Wie echter noch wind, noch regen of vocht vreest, die een neiging heeft tot het romantische en zich gaarne vergast aan de overblijfselen van antieke grootheid en aan heerlijk natuurschoon, die liefst een dag doorbrengt in landelijke eenzaamheid, verre van het drijven der groote wereld, die zich gaarne 2000 jaren vroeger verplaatst in een sedert lang verdwenen wereld, die kieze tot doel van zijn uitstapje, zonder aarzelen, Tivoli in plaats van Frascati.

Het is waar, men slaapt niet bijzonder goed in Tivoli. Men eet en drinkt er slecht en lijdt er veel door de grillen van het weder; nu is 't er koud, dan weer regenachtig, zeer dikwijls winderig en altijd vochtig. Daarbij komt de last van allerlei groote en kleine wegwijzers, die ons tot elken prijs al het bezienswaardige willen toonen, maar de mensch leeft niet alleen van bedden, die voor een Sultan mooi genoeg zijn, of van Lucullische maaltijden, van natuur en zon en helder blauwen hemel en netheid.

Het is maar al te waar, publieke en particuliere zindelijkheid laten in Tivoli veel te wenschen over; er zijn straten waar men niet weet, waar den voet te zetten. In vele huizen behoeft men niet tot de keuken door te dringen om er de onaangenaamste geuren te ruiken of door onoverkomelijke hindernissen in het voortgaan te worden belemmerd; maar wat doet er dat alles toe, voor hem die er een uitstapje heen maakt, gedreven door de nieuwsgierigheid van den toerist, door wetenschappelijke of artistieke belangstelling?

Hoe meer Rome voortgaat met zich te moderniseeren, des te meer nemen rechte en breede straten de plaats in van de kromme, hoekige stegen en huurkazernes van de middeleeuwsche huizen.

Nu echter nieuwe gevels de met lompen versierde vensters, de donkere, vuile deuren en de eeuwig vochtige trappen vervangen, nu de Tiber meer en meer overspannen wordt door bruggen, en zijn eenmaal zoo schilderachtige oevers herschapen worden in zeer nette, onberispelijke zindelijke lanen, in één woord, hoe meer het derde koninklijke Rome voortgaat, het tweede pauselijke Rome te verdringen door het te vernielen, des te interessanter en aanbevelenswaardiger wordt een uitstapje naar Tivoli, dat in zijn huizen, zijn straten, in de kleeding en gewoonten zijner inwoners, den geheelen rijkdom van artistieke onderwerpen in zich bevat, dien men eenige jaren geleden nog bij elken stap in Rome vond en die zich thans op waarlijk verontrustende wijze daarvan verwijdert.

Het oude Rome emigreert echter niet naar Frascati, veelmeer naar Tivoli. Frascati is ondanks zijn ciceroniaansch Tusculum en zijn honderdjarige villa's te modern met zijn hotels, die ingericht en onderhouden worden als hun nieuwste modellen in Rome - zijn kolonie van zomergasten, die meestal uit prozaische ambtenaren bestaat, met zijn nette huizen en zindelijke straten, met zijn station, dat omringd is door een berg van bloemen en met zijn Sindaco (burgemeester) dien men overal tegelijk ziet.

In Tivoli daarentegen is alles oud, zelfs de namen der logementen en trattoria's (restauraties).

Wat ouderdom betreft, kijkt Tivoli op de stad van Romulus en Remus met een soort van medelijden neer. Tivoli was reeds groot, beschaafd en ontwikkeld, en bezat reeds een geschiedenis, toen tusschen den Palatijnschen berg, den Aventijn en het Kapitool nog geen schaduw van een huis bestond.

Tivoli stelt er zich een roem in, een kolonie der Siculiers te zijn geweest en alle veroveringen en strooptochten der Romeinen te hebben wederstaan tot aan het jaar 380 voor Christus; deelgenomen te hebben aan de confederatie der Latijnsche steden, als verbondenen, maar niet als onderdanen van Rome - een bijzonderen eeredienst aan Hercules en Vesta gewijd - gastvrijheid aan keizer Augustus, Maecenas en een menigte Romeinsche patriciërs, (die daar des zomers vertoefden in hun weelderige, tooverachtige villa's,) verleend te hebben, en eindelijk het toppunt harer grootheid te bereiken onder Hadrianus, wiens heerlijke villa door haar overblijfselen thans nog de ziel van den bezoeker met bewondering vervult.

Tivoli bleef onveranderd zoolang men het nog alleen met rijtuig kon bereiken, maar van den dag, dat het met Rome verbonden werd door een stoomtram, begon het dadelijk den tyrannieken invloed te ondergaan der nieuwe tijden.

Sedert dien tijd begonnen zich vóór de hoofdpoorten caricatuurachtige villatjes te verheffen, echte parodieën van de oude Romeinsche villa's - en bestemd de zomergasten op te nemen.

O, die moderne zomergasten! Wat dat een prozaïsche uitvinding is! Zij willen overal even comfortable leven als in de groote steden, zij maken van het land de stad en bederven, vervalschen, vernielen alles wat zij aanraken.

Tot nu toe is de schade nog niet noemenswaardig; de stad is in haar geheel nog niet veranderd, maar zij wordt toch bedreigd een middelpunt der industrie te worden. Men wil het water der watervallen gebruiken om er machines mede in beweging te brengen. Een ware ontheiliging! Fabrieken en schoorsteenen zijn er genoeg in de wereld, maar er is slechts één Tivoli - dat wil zeggen een echt Tivoli. Namaaksels genoeg, zelfs in onze nesterige Hollandsche stadjes! Maar wat 'n verschil tusschen die leelijke kopieën en het heerlijke origineel!

Dat echter alle kwade dingen een goede zijde hebben, blijkt weer uit het feit, dat de groote finantieele crisis, waaronder Rome en geheel Italië sedert jaren lijdt, deze industrieele droomen belette werkelijkheid te worden. In een enkel opzicht is Tivoli menige Europeesche stad vooruit; zij is de eerste gemeente geweest die het electrische licht als eenig verlichtingssysteem aannam, doordat zij in eens den sprong maakte van petroleum naar electriciteit.

[p. 323]

Maar laten wij ons tochtje naar Tivoli beginnen bij het begin!

Zooals wij zeiden, rijdt thans een stoomtram dagelijks in zeven kwartier van Rome naar Tivoli. Men verlaat de eeuwige stad door de ‘Porta San-Lorenzo’ en volgt dan den ouden weg ‘Via Tiburtina’ door het droefgeestige, verlatene, boomlooze landschap der Romeinsche Campagna. De grond is vulkanisch, in de verte ziet men kloosters en oude forten op eenzame hoogten gelegen. De baan overschrijdt het riviertje Trivenone, en de tram houdt stil aan het station Bagni, een ‘bad-etablissement’; de bronnen bevatten veel kalk, koolzuur en zwavelwaterstof en werden reeds door de oude Romeinen gebruikt.

Een half uur verder passeert men de Travertijnergroeve, die de steenen voor de Sint-Pieterskerk leverde. Reeds Strabo sprak van steengroeven, waaruit het Colosseum werd opgericht; deze zijn echter uitgeput en bedekt met gras en boomen.

Langzamerhand wordt het landschap levendiger en mooier; de brug bij Ponte Lucano ligt in een zeer schilderachtige omgeving; verder overspant een antieke brug, omringd door steeneiken en olijfboomen, de Teverone. Aan den overkant der rivier begroet ons reeds dadelijk, een herinnering aan den klassieken tijd, het graf der familie Plautius, een kolossaal monument, op dat van Cecilia Metella gelijkend.

Doch dit is slechts een voorbereiding tot het heerlijke kunstgenot, dat ons wacht in de wereldberoemde villa Adriana, of liever in de bouwvallen van hetgeen eens dat vorstelijke lustslot is geweest.

Helder schitteren de roode bouwvallen tusschen het groen van laurier-, vijge-, pijn- en olijfboomen, cypressen en wilde struiken.

Hier was het dat keizer Hadrianus van zijn reizen kwam uitrusten en alle schoonheden, in de landen door hem bezocht, zooveel mogelijk trachtte na te bootsen in architectuur en beeldhouwwerk; niettegenstaande alle verwoestingen door deze villa geleden, groef men hier nog vele meesterstukken der antieke kunst op, die thans de grootste schatten der museums uitmaken.

De wereldberoemde Antinoüs, het duivenmozaïek van het Kapitool, de Centauren, de Ceres, de Flora en nog zoovele andere beeldwerken zijn allen hier onder de puinhoopen opgegraven.

Men kan zich een zeer goed denkbeeld maken over de inrichting eener Romeinsche villa, als men langs deze bouwvallen dwaalt. Niets ontbrak hier; in de tuinen een Grieksch en een Romeinsch theater, het zwembad, een spreekzaal, kazernen, twee bibliotheken en op een hoogte het keizerlijke paleis, waarvan men nog onderscheiden kan, dat het uit drie verdiepingen bestond; duidelijk kan men bemerken dat het den keizer te doen is geweest, beroemde Egyptische gebouwen na te bootsen. Toch is er nog veel duisters aangaande de bestemming van vele der bouwwerken, waarvan thans maar alleen de ruïnen aanwezig zijn. Misschien zullen verdere opgravingen nog veel raadselachtigs verklaren.

Voorbij villa Adriana kronkelt de trambaan naar Tivoli omhoog en brengt ons na korten tijd door de Porta della Croce in het oude stadje.

Men doet het beste in het hotel van La Sibylla te eten op het terras. Wat er dan aan de qualiteit der spijzen mocht ontbreken, wordt ruim vergoed door het onvergelijkelijk schoone gezicht op de watervallen.

De bediening laat ook wel iets te wenschen over, maar wat deert het ons, als wij een goed half uur wachten moeten op onze maccaroni, wanneer wij daardoor ruim den tijd hebben den trotschen waterval te bewonderen, die zich van de hoogte van een berg met donderend geraas in het diepe dal nederstort? Overweldigend is de indruk, en wanneer wij dit heerlijke schouwspel genieten, dan kunnen wij niet anders doen dan den goeden smaak te bewonderen der oude Romeinen, die dit heerlijke stukje grond uitkozen om er hun lustpaleizen te bouwen, en dan wil men nog beweren dat liefde voor schoone natuur een uitvinding is der allerlaatste tijden!

Hoog boven den waterval staat de Sybillatempel, een koepelvormig gebouw, oorspronkelijk gesteund door 18 slanke gecanneleerde zuilen, waarvan er nog tien bestaan - het werd gebouwd ten tijde van Sylla en vormt in zijn rustige, majestueuze schoonheid een wondervol contrast met den wilden, bruisenden stroom.

Thans is deze beroemde Sybillatempel een eetzaal geworden; het behoort tot het hotel en men kan daar na lang wachten een echt Italiaansch maal genieten!

Iets verder ziet men de kerk San Giorgio, oorspronkelijk ook een antieke tempel, waarvan men echter den naam niet eens meer weet. De geleerden zijn het er niet over eens of hij aan Vesta of aan Hercules Saxanus was toegewijd. Deze kerk is een langwerpig vierkant gebouw van Travertijnersteen met vier jonische zuilen aan den gevel.

Daar vlak bij is de ingang tot de watervallen. Deze zijn echter nooit door de Romeinen bewonderd geworden, want zij zijn nog geen eeuw oud; zij werden aangelegd door paus Leo XII, in het jaar 1826 en dienden om den wilden bergstroom de Anio een andere richting te geven.

Vroeger trad deze rivier telkens uit haar oevers en vernielde in dat jaar twintig huizen, waarvan men thans nog de ruïnen ziet. De pauselijke regeering trok zich het lot der arme bedreigden aan en liet de kalkrotsen, waartegen de stroom stuitte, doorbreken en hem van een hoogte van meer dan honderd meter naar beneden storten.

Verder werden er nog onderaardsche gangen gebouwd, waardoor het water bij lagen stand kan wegstroomen. Een grootsch werk, dat den paus en zijn architect Folchi alle eer aandoet.

Wie goed ter been is kan in de kalkrots afdalen en gaat dan stroomopwaarts tot aan de grot der Sirene, waardoor een tak van den eersten waterval bruist; van hier loopt een vrij moeilijk pad naar beneden tot aan de brug, van waar een goede, beschaduwde weg leidt, voorbij de overblijfselen der villa Vopiscus. Door de galerijen, die in den

[p. 324]

berg Catillo uitgehouwen zijn, kan men een zeer opwekkende wandeling maken, - ten minste wèl een die duizelingen opwekt; men gaat daar over een voetpad van nauwelijks een meter breed, onder een gewelf, druipend van water. Onder ons stroomt het water met vervaarlijk geweld; er heerscht een halfdonker in, dat den weg niet gemakkelijker maakt, een weg van 570 meter lang. Een kleine misstap en men stort in de diepte - dus voor zenuwachtigen niet een tocht om aan te bevelen.

Buiten gekomen, gaat men den weg weer op en geniet bij elken stap een nieuwe verrassing en betooverend uitzicht, een schilderachtig verheven panorama.

Beneden komt men voorbij de Neptunusgrot in het diepe dal, bedekt door olijven en cypressen, altijd begeleid door de oorverdoovende muziek van de watervallen. Langzamerhand vergeet men het tegenwoordige en droomt van oude tijden; wat wij eens op school leerden, dringt zich weer met geweld aan ons op. Die bleeke, vage, klassieke schimmen krijgen scherpe omtrekken, zij schijnen te leven; de dooden staan op, en wat ons steeds zoo koud en zielloos toescheen, ontvangt glans en leven - de wereldbeheerschers staan plotseling weer vóór ons geestesoog.

Verder langs de straat bereikt men het Belvedera, een terras van waar men een prachtig gezicht heeft op den grooten waterval en de kleinere ‘Cascatellen’. Hier, naast de kerk San Antonio, meent men dat de villa van Horatus gelegen heeft, vlak bij die van Quintilius Varus, het ongelukkige legerhoofd, die in het Teutoburgerwoud, ver van zijn heerlijk Tivoli, zijn legioenen en zijn leven verloor.

In dezen bouwval vindt men nog overblijfselen van onvergelijkelijke pracht. Er moet een ware rijkdom geweest zijn aan zuilen, mozaïek en fonteinen.

Een andere villa wordt aan Maecenas toegedacht; thans is er een smederij in. Boven de Via Tiburtina bevond zich een soort van tunnel, die het licht van boven door dakvensters ontving; een stuk is er van behouden en doet ons de oude bouwmeesters bewonderen, die hier een gewelf verkregen, dat ons thans nog met verbazing vervult.

Bovendien is er nog een stuk bewaard gebleven van het gelijkvloers en de bovenste verdieping der villa, bestaande uit een poort en galerijen.

De poorten waren in dorischen stijl versierd. Vlak bij een gebouw dat den wonderlijken naam draagt van ‘Tempio della Tosse’ (Tempel van den hoest), misschien bestemd voor aangetasten door de influenza.

Later schijnt het een christenkerk geweest te zijn; van binnen bevinden zich daarin vier groote ronde nissen en twee rechthoekige, die ook zeer groot zijn en met drie kleine nissen voorzien.

Door de Porta Romana komt men in de stad; rechts de beroemde villa d' Este, gebouwd door kardinaal Ippolito d' Este, heer van Tivoli, zoon van Lucrezia Borgia, onder leiding van Pirro Ligorio en beroemd door haar prachtige ligging, haar trotsche lanen, haar verrukkelijke spalieren en boschages, haar fonteinen, grotten en watervallen, haar hooge cypressen en tooverachtige gezichten op de Romeinsche Campagna. Van binnen bergt zij meesterstukken, fresco's van Zucchari, Muziano enz. De villa behoorde in den laatsten tijd den kardinaal Hohenlohe, maar werd door hem aan de Italiaansche regeering verkocht, die wegens haar wereldberoemd gebrek aan geld haar echter verwaarloost en veronachtzaamt. Wel jammer voor dit schoonste overblijfsel der Renaissance villa's, dat vroeg of laat zeker weer tot een reuzenhotel zal gemoderniseerd worden.