De Huisvriend. Jaargang 1895

Een praatje over het woordje ‘wel’.
Door S. Herm. Croiset.

Woorden, als menschen, hebben hunne geschiedenis. Zoo ook het woordje ‘wel’. Dit heeft gedurende zijn zwerftocht door de taal belangrijke wijzigingen ondergaan, zoo naar den vorm als naar de beteekenis. In sommige samenstellingen en uitdrukkingen is het oorspronkelijke begrip zelfs tot onherkenbaarwordens toe verzwakt, in vele andere daarentegen is de oude beteekenis bewaard gebleven.

Daar wij dit woord veelvuldig en op allerlei wijzen gebruiken, kwam het mij voor, dat zijne geschiedenis belangrijk genoeg is om een oogenblik te luisteren naar wat het te vertellen heeft. Immers, ook het kleine en schijnbaar onaanzienlijke kan nog eenige waarde hebben.

De oorspronkelijke beteekenis van ‘wel’ is ‘goed’. De oude vorm van het woord was ‘wale.’ In het middeleeuwsche liedeke ‘Van den hoet’ ontmoeten wij eene schoone jonkvrouw, die een ‘hoet van violetten’ gevlochten heeft, zich den krans opzet en nu haar minnaar vraagt:

‘Staat hi mi wale,

Draghicken wale,

Dunct hi u goet?’

En de ‘jonchere’ antwoordt:

‘Joncvrouwe, die hoet die staet u wale,’

en eindigt met de bede:

‘Gheeft mi den hoet,

Soo doedi wale,

Gheeft mi den hoet.’

Uit dit voorbeeld, dat natuurlijk met tallooze te vermeerderen zou zijn, zien we, dat de middeleeuwsche beteekenis van ‘wale’ werkelijk die van ‘goed’ is.

Dat ‘wel’ in de spreekwijze ‘wie wèl doet, wèl ontmoet’ geheel dezelfde beteekenis heeft, verwondert ons niet: in spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen worden vele oude taalvormen en woorden in hunne vroegere beteekenis bewaard. Maar in de levende en steeds zich vernieuwende omgangstaal gaat veel verloren, en zoo is dan ook in verscheidene samenstellingen met ‘wel’ de oorspronkelijke beteekenis zoo verzwakt, dat men die op het eerste gezicht niet herkent.

In deze dagen, nu de philanthropie zoo druk en algemeen wordt beoefend, zijn de woorden ‘weldoen, weldaad, weldadig’ zeker op aller lippen. Maar hoe verdienstelijk het ‘weldoen’ ook zij, toch hecht niemand meer de absolute beteekenis aan het woord,

[p. 115]

welke het heeft in de boven aangehaalde spreekwijze. De kracht van ‘wel’ is verzwakt, het begrip is gekrompen.

Dit is in nog hooger mate het geval met ‘wellevend’. Toen Coornhert zijn ‘Wel-levenskunst’ schreef, bedoelde hij de kunst om wel = goed, dat is deugdzaam te leven.

In onzen tijd is een ‘wellevend’ mensch niet synoniem met een ‘braaf’ mensch. ‘Wellevend’ beteekent nu, zooals we weten, beleefd, welopgevoed, hoffelijk in goeden zin. De verspringing van den klemtoon, waardoor het bepaalde woord in plaats van de bepaling met nadruk wordt uitgesproken, heeft tot die begripsverandering zeker veel bijgedragen.

In ‘welgemoed’ springt de beteekenis van ‘wel’ ook niet dadelijk in 't oog. Men beschouwt dit woord thans geheel als synoniem met ‘opgewekt’. Maar eene opgewekte stemming is eene goede stemming; dat zal zelfs de naargeestigste onder ons toestemmen. Gaan we nu de vorming van het woord eens na, dan vinden we: wel = goed, gemoed (dit is Mnl. moed) = gezindheid. Door aan ‘welgemoed’ in 't bijzonder de beteekenis ‘opgewekt’ te verbinden, heeft men oppervlakkig beschouwd, het begrip verengd. In waarheid echter niet Want is niet hij, die opgewekt is, moedig, fleurig, aangenaam voor anderen? Om nog niet te denken aan de Oostersche spreuk: ‘de lachende mond toornt niet.’ Waarlijk, als men dit alles bedenkt, mag men wel zeggen, dat in ‘welgemoed’, ‘wel’ zijne goede oude beteekenis bewaard heeft.

Dit is ook het geval met ‘welsprekend,’ hoewel ook hier het begrip eenigszins gewijzigd is door de verlegging van den klemtoon. In ‘welopgevoed’ en ‘welvoegelijk’ heeft ‘wel’ nog meer zijne oorspronkelijke beteekenis behouden. Bij dit laatste woord is het eigenlijke begrip: dat wat goed voegt, beperkt tot dat, wat behoorlijk is ten opzichte van maatschappelijke vormen.

De titels ‘weledel’, ‘weleerwaard’ en dergelijke, kunnen ons ten voorbeeld dienen van woorden, waarin de beteekenis van ‘wel’ geheel verloren gegaan is. Eerst verzwakte de beteekenis tot eene bepaling, die het begrip ‘zeer’ naderde, doch veel minder sterk was. Immers, de ZeerEdelachtbare en ZeerEdelgestrenge overtreffen verre in aanzien de nederige stervelingen, die zich met een titel, waarvan ‘wel’ een bestanddeel uitmaakt, moeten tevreden stellen. En thans heeft ook die bepaling hare beteekenis verloren en is ‘wel’ met het bepaalde woord tot een geheel vereenigd.

Maar in ‘welgeboren’ heeft ‘wel’ zich gehandhaafd, al is het ook hier met het bepaalde woord één geworden. Immers ‘welgeboren’ beteekent nog ‘van goede geboorte,’ dus: van aanzienlijke afkomst.

In onze schoone, zinrijke woorden ‘welmeenend’ en ‘welwillend’ is het middeleeuwsche ‘wel’ ook bewaard gebleven. Wie een welmeenend woord tot iemand richt, doet dat, omdat hij het met den toegesprokene wel = goed meent. En een welwillend mensch is hij, die een goeden wil (= gezindheid) koestert ten opzichte van anderen. Een goede wil, dus de wil om anderen goed te doen, bezielt den welwillende. Laten wij nu eens de uitdrukking ‘met uw welnemen’ bekijken. Wij gebruiken haar om op beleefde wijze te kennen te geven, dat we het niet geheel eens zijn met het door een vorigen spreker aangevoerde, zonder er altijd bij te bedenken, dat ‘wel nemen’ tegenover ‘kwalijk nemen’ staat. Doordat wij die beide uitdrukkingen niet op dezelfde wijze gebruiken - immers niemand zegt: ‘ik neem u die woorden wèl,’ zooals men zegt: ‘ik neem hem die woorden kwalijk’ - denkt men niet meer aan de ware beteekenis van ‘wel nemen’. Tegenwoordig staat tegenover ‘iets kwalijk nemen’ ‘iets goed opnemen’. Voorheen zei men nog ‘iets wel afnemen’.

Ook behalve in samenstellingen heeft ‘wel’ in onderscheiden zegwijzen zijne oorspronkelijke beteekenis bewaard, moge deze dan ook al eens wat verzwakt zijn.

In de uitdrukking ‘'t is mij wel’, bij voorbeeld, is de beteekenis ‘goed’ niet te miskennen, al duidt ‘wel’ juist geen groote ingenomenheid aan met het aan dit antwoord voorafgaande verzoek of voorstel.

In zinnen als: ‘Heb ik 't wèl, dat de Koningin in de stad komt?’ en ‘Zie ik wèl, dan heb ik het genoegen mijn vroegeren studiegenoot te ontmoeten,’ kan ‘wel’ niets anders dan ‘goed’ beteekenen, maar opmerkelijk is het, dat die beide uitdrukkingen staan voor ‘als ik me niet vergis.’ De laatste zin vooral verandert geheel van karakter, wanneer men ‘wel’ door ‘goed’ vervangt. Zegt men: ‘Zie ik goed, dan is het mijn vroegere studiegenoot die naar mij toekomt,’ dan geeft de spreker te kennen, dat hij, indien zijne oogen hem niet bedriegen, in den naderende zijn vroegeren vriend meent te herkennen. Het kijken staat hier op den voorgrond.

Behalve in deze en dergelijke zegswijzen wordt ‘wel’ = goed, behalve in samenstellingen, tegenwoordig lang niet zooveel gebruikt, als vroeger het geval was.

In recepten, door onze grootmoeders geschreven, lezen wij gedurig: ‘het deeg wel gemengd zijnde’ of ‘als de boter wel bruin gebraden is’, waar wij nu goed of terdege gebruiken. Maar vooral in poëzie kwam het vroeger heel veel voor. Als Klaartje er in toestemt ook den oudsten zoon, den wildzang te behouden en hem niet aan den ‘rijken Heer’ af te staan, zegt Huibert:

‘'t Is wel! gij neemt uw woord weerom...’

In Helmers' gedichten vindt men herhaaldelijk: ‘'t Gaat wel!’ Door deze, wel wat kwistig gebruikte phrase moedigt nu eens de dichter zich zelf aan, en laat hij dan weer zijne Muze hem hare goedkeuring te kennen geven.

In beide gevallen beteekent ‘wel’ ‘goed’ en niet ‘voldoende’, zooals tegenwoordig, wanneer wij bij voorbeeld in Helmers' verzen gebladerd hebben en het boek neerleggen met de betuiging: ‘'t is wèl geweest!’

Ook bij Hooft heeft ‘wel’ de oorspronkelijke beteekenis, waar hij zingt:

[p. 116]

een verkooping. Naar. Rainey. (Zie blz. 118.)

[p. 118]

 

‘Vluchtige Nymph waarheen zoo snel?

 

Galathea wacht u wel

 

Dat uw vlechten

 

Niet en hechten

 

Met haer opgesnoerde goudt

 

Onder de takken van dit houdt.’

In gelijke beteekenis gebruiken wij nog ‘zich wèl wachten voor iets’, zij het ook, dat we die uitdrukking niet vaak in den nemen en alleen, wanneer ‘zich in acht nemen voor iets’ niet sterk genoeg is.

Nog wordt ‘wel’ gebruikt met de bijzondere beteekenis van ‘gezond,’ evenals ‘onwel’ met die van ‘ongesteld’. Dat ‘gezond zijn’ maar eene bijzondere toepassing is van het algemeene begrip ‘goed zijn’ - hier natuurlijk in lichamelijken zin opgevat - wordt hierdoor bewezen, dat men in de spreektaal evenzeer zegt: ‘ik voel mij goed’ of ‘niet goed’ als ‘wel’ of ‘onwel’.

Hebben we ‘wel’ tot nu toe alleen ontmoet als adjectief of adverb, ook als substantief komt het voor in de uitdrukking ‘het wel en wee’, hetzij van volken of van bijzondere personen. Daar ‘wel’ nooit afzonderlijk optreedt in het karakter van zelfstandig naamwoord, maar altijd verbonden met ‘wee’, is het zeer waarschijnlijk, dat ‘wel’, onder den invloed van zijn onafscheidelijken droevigen gezel het als substantief gebezigde bijwoord is. De macht der alliteratie heeft zich in deze uitdrukking waarschijnlijk doen gelden.

Denkt men echter aan het Duitsche substantief ‘Wohl’, dan zou men kunnen vragen, of er ook in onze taal een zelfstandig naamwoord ‘wel’ bestaan heeft, dat nu nog alleen in bovenaangehaalde uitdrukking voortleeft.

Wilden we alle woorden en uitdrukkingen nagaan, waarin ‘wel’, hetzij in eigenlijke, hetzij in gewijzigde beteekenis voorkomt, dan zou het einde van dit praatje nog niet te voorzien zijn. Drie woorden willen wij nog even vluchtig beschouwen.

Wanneer we een gezond, gezet persoon ontmoeten, verheugen we hem met de mededeeling, dat hij er zoo ‘welgedaan’ uitziet. De toegesprokene weet, dat die opmerking in 't bijzonder zijne corpulentie betreft, en daardoor kan het gebeuren, dat hij zich door dat ‘welgedaan’ minder gestreeld voelt. Maar in de middeleeuwen mocht men het slankste jonge meisje ‘welgedaan’ noemen, zonder voor een spijtig antwoord of een knorrig gezicht te behoeven te vreezen. Want ‘welgedaan’ beteekende ‘goed gemaakt of gevormd,’ dus ‘mooi’. Nu de uitdrukking een geheel ander karakter heeft aangenomen, voelt men daarin de beteekenis van ‘wel’ ook niet meer.

In ‘welkom’ zijn de beide bestanddeelen van het woord zóó innig te zamen gegroeid, dat men, bij het uitspreken van dien groet, ook maar zelden aan de eigenlijke beteekenis van ‘wel’ denkt. Toch heeft ‘wel’ hier zijne vroegere kracht bewaard; immers ‘welkom’ is de hedendaagsche vorm voor het oude ‘wellecomen’ dat ‘goed gekomen’ beteekende. Iemand het welkom toeroepen is dus letterlijk hem toeroepen, dat hij goed - d.i. ter juister ure - gekomen is. Ook in ‘vaarwel’ heeft ‘wel’ zijne oude beteekenis behouden. In dien groet bij het scheiden uitgesproken, wenschen wij hem, van wien wij afscheid nemen, immers toe, dat hij ‘welvaren’ moge, dus, dat 't hem goed moge gaan. Want ‘varen’ beteekende oudtijds ‘gaan’. Zoo hebben wij gezien, dat het oude ‘wale’ zich in zijn jongeren vorm in de taal gehandhaafd heeft. Moge de ware beteekenis somtijds verzwakt, gewijzigd en schuilgegaan zijn, moge het bijwoord ‘wel’ ook in sommige gevallen alle kracht verloren hebben, toch is de beteekenis ‘goed’ in zeer vele woorden en uitdrukkingen niet te miskennen; in ééne uitdrukking is de beteekenis van ‘wel’ in kracht toegenomen.

‘Wel hem, die 't Vaderland meer dan zich zelf bemint!’

zingt Helmers. ‘Wel’ beteekent hier meer dan ‘goed’, het staat, op zulk een wijze gebruikt, voor ‘gelukkig’, voor ‘zalig’ zelfs. Waar Vondel den naam van Prins Willem I in ‘Welhem’ verandert, bij voorbeeld in zijn ‘Amsteldams Wellekomst’:

‘Welkoom, welkoom, Welhems Soon,’

heeft hem zeker dit gebruik van ‘wel = gelukkig’ voor den geest gestaan.