De Huisvriend. Jaargang 1895

Wolff en Deken.
Door Taco H. de Beer.
Met twee portretten naar P. Groenia¹⁾.

Op 24 Juli 1884 werd te Vlissingen eene daad van rechtvaardigheid volbracht toen er een gedenkteeken werd onthuld voor Betje Wolff en Aagje Deken, twee vrouwen, die in de wereld der letteren inderdaad eene eereplaats innamen, maar in de laatste halve eeuw schandelijk waren vergeten. Aan Dr. Joh. Dyserinck de eer, dat hij vrienden en vereerders van den arbeid der begaafde schrijfsters wist bijeen te brengen om het monument te stichten, dat Vlissingen versiert en dat aan het nageslacht de herinnering zal overbrengen van twee vrouwen, die, zoo zij in een grooter land en onder meer bewegelijke menschen waren geboren, sinds lang hare standbeelden zouden gehad hebben.

Het is een roman op zichzelf, te weten, hoe de beide vrouwen tot elkaar kwamen, zoo ver van elkaar en in zoo verschillende omgeving opgevoed, maar vooral zoo uiteenloopend van aard en karakter.

Elisabeth Bekker (de latere Betje Wolff) was 24 Juli 1738 te Vlissingen geboren, uit een welgestelde familie afkomstig, in een kring, waarin men de wetenschappen beoefende, zelve op zeer jeugdigen leeftijd met deugdelijke kennis voorzien Latijn leerende, grootendeels alleen door te luisteren naar de lessen die haar broeder kreeg. Zij verkeerde in goede kringen, was levenslustig en dartel en reeds zeer vroeg met personen van allerlei aard, ook van zeer goeden naam van nabij bekend.

Aagje Deken werd op 4 December 1741 te Amstelveen geboren, in zeer bescheiden kring werd zij opgevoed en reeds op 10 Februari 1746 bij den dood harer ouders opgenomen in het Doopsgezinde Weeshuis ‘de Oranjeappel’ te Amsterdam, voor welke opneming de familie met moeite f 200 bijeenbracht. Daar groeide zij op in den kring der collegianten, en zoo stil, bescheiden en zeer weinig onderwezen, verliet zij het weeshuis en trad in zeer bescheiden betrekking in dienst bij Maria Bosch, even oud als zij zelve. Deze ontdekte in haar, aanleg voor de poëzie, wakkerde die aan en samen schreven zij verzen, die Aagje met de hare, onder beider naam, in 1775 het licht deed zien, toen Maria Bosch op 19 November 1773 was overleden.

Intusschen was Betje in den Beemster getrouwd en woonde Aagje te Amsterdam en ontmoette letterkundigen, die tot Betjes vrienden behoorden. Zij hoorde van Betje en van haar vroolijkheid, haar druk bezoek van feesten en partijen en het ‘meuiste zusje’ achtte zich geroepen aan de haar persoonlijk onbekende dominésvrouw een vrij vinnigen brief te schrijven, waarin zij haar bezweert, zich toch geheel te laten beheerschen door den ernst des levens. Zij achtte zich geroepen Betje te bekeeren. Betje was diep gegriefd, schreef meer ernstig dan boos, en betuigde later mondeling aan een harer Amsterdamsche vrienden, dat zij er naar verlangde kennis met Aagje te maken, alleen om haar te bewijzen, dat zij haar vergiffenis schonk. Die ontmoeting had plaats, er ontstond een hartelijke vriendschap en in de innigste bewoordingen riep Betje haar tot zich, zoodra haar echtgenoot de oogen voorgoed gesloten had en zij alleen stond in de wereld.

Van dien tijd af is beider lot en leven, arbeiden en hopen, streven en lijden éen, en kan men niet meer van de eene spreken, zonder aan de andere te denken. Daarom alleen reeds, zou men zich gaarne met beider werkzaamheid bezig houden.

Maar vooral uit een letterkundig oogpunt zijn zeer zeker deze vrouwen bijzonder merkwaardig en wel als schrijfsters van den eersten Hollandschen roman. Als we alle andere werken wegdenken en zwijgen over haar krachtige uitingen op godsdienstig en staatkundig gebied, dan blijft nog de Sara Burgerhart over, die in 1782 verscheen en herdrukt werd in 1783 en 1786, daarna rustte tot 1836, maar opnieuw uitgegeven werd in 1856, 1879 en 1886. Wellicht zou men thans dit werk in twee in plaats van in drie deelen uitgeven, maar de typen zijn zoo scherp geteekend, dat ieder die met ‘Saartje’ kennis maakte, de personen geheel en al kent, van de heldin af tot Broeder Benjamin ‘met zijn palmhouten pruik’ toe. Een kleine vijftig jaar geleden waren Wolff en Deken's figuren zoo bekend als heden ten dage die van de Camera Obscura. En geen wonder! Naast de vuile of sentimenteele, meer dan ziekelijke romans, die zeer slordig uit het Duitsch of Engelsch vertaald werden stonden haar echt Hollandsche werken, Hollandsch in karakteristiek, in toestanden en in taal - niet in de deftige onnatuurlijke taal van den preekstijl, maar in den waren natuurlijken toon. - Zóo werden zij de voorgangers van Hildebrand! Dat Sara Burgerhart in vier jaar drie drukken beleefde, bewijst wel, dat het boek dadelijk bij de verschijning bijzonder in den smaak viel, en dat voor de 8 deelen van Willem Leevend aan de schrijfsters niet minder dan f 6000 werd betaald, een bedrag, waarvan de waarde toen meer dan het dubbele, wellicht het driedubbele bedroeg, van wat het nu is, dat zeker is een bewijs, dat het werk bij de verschijning zeer groote belangstelling wekte.

1) Deze portretten zijn de eenige van de beide schrijfsters bekend en werden ons welwillend ter reproductie afgestaan door den Heer dr. J. Dyserinck, te Rotterdam.
Redactie.

[p. 60]

Heeft Betje Wolff het grootste aandeel aan de romans, aan de huiselijke verzen heeft Aagje Deken meer bijgedragen - de ‘Economische liedjes’ werden meer dan vijftig jaar lang algemeen gelezen, ja grootendeels

betje wolff.

van buiten geleerd. Dat waren de liedjes, waarin de dienstboden meerendeels sprekend werden ingevoerd, naar den geest dier tijden, hun eigen braafheid en plichtbesef prijzende.

Met groote scherpzinnigheid en uitnemende schalkschheid hebben de begaafde schrijfsters hunne tijdgenooten afgeteekend of beschreven, sprekend en handelend doen optreden, zoo nauwlettend, dat er tal van brieven kwamen van zwaar beleedigde menschen, die in de beschrijving hun eigen portret meenden te vinden. Niemand verwacht hier eene opsomming van de lange lijst der werken van Wolff en Deken, het zij genoeg, te zeggen, dat die lijst zeer lang is. De aanleiding tot dien omvangrijken arbeid had een treurige oorzaak, of liever een samenloop van omstandigheden bracht dien toestand te weeg. Betje Bekker was in 1759 gehuwd met den predikant Wolff, met wien zij zich in de pastorie in de Beemster vestigde. Daar leefde zij met haar twee en dertig jaar ouderen echtgenoot als een dochter met haar vader, en genoot zij zooveel mogelijk van het leven, terwijl haar echtgenoot zat te studeeren. Toen deze in 1777 gestorven was, kwam Aagje met wie zij het vorige jaar had kennis gemaakt, bij haar wonen en in 1778 vestigde zij zich in de Rijp, waar Sara Burgerhart werd geschreven, in 1782 vestigde zij zich te Beverwijk, waar Willem Leevend ontstond.

Intusschen had Betje Wolff, die van haar 13e jaar af geleerde studiën had gemaakt, haar meening heel duidelijk uiteengezet, in zake het bestuur van land en kerk. Haar omvangrijke kennis en onvergelijkelijke belezenheid, vooral van de encyclopedisten bracht er haar toe, zich zeer scherp en in sterk vooruitstrevende richting uit te drukken. In 1787, bij de komst der Pruisen, begonnen de hevig patriotsgezinde vriendinnen te vreezen voor de gevolgen van den strijd en ze vluchtten naar Trevoux in Frankrijk, waar ze tien jaren woonden en nog steeds werkten. In 1798 meenden zij veilig naar Holland te kunnen terugkeeren, zij kwamen, maar onder welke omstandigheden? Zekere Nissen, die in vaak al te krachtige woorden zijne genegenheid jegens Betje had betuigd, ontving het beheer over haar niet onbelangrijk vermogen; hij ging failliet en bij zijn faillissement was Betje Wolff geruïneerd en men moest haar geld zenden om in 't vaderland te kunnen terugkomen. Thans begon werkelijk een strijd om het bestaan: met inspanning van alle krachten werden boeken vertaald uit het Fransch, Engelsch en Hoogduitsch, populaire proza-stukken en versjes, alles wat maar gemakkelijk verkoopbaar was, en alleen met de hulp van goede vrienden was het haar mogelijk eenigszins in haar stand te blijven leven. Enkele legaten die volgden, onthieven haar van een deel harer broodzorgen. Tot aan hun dood hebben zij hard doorgewerkt, tot Betje op 5 November 1804 na een hevig lijden bezweek; kort daarop verviel Aagje in ijlende koortsen en den 14en November volgde zij hare vriendin in het graf. Volle acht en twintig jaar hadden zij in de allerinnigste

aagje deken.

vriendschap geleefd en samen gewerkt, een tweede voorbeeld van eendrachtig streven is in onze letterkunde nooit voorgekomen en in de buitenlandsche stellig zeer zeldzaam.

[p. 61]

winterlandschap. Naar F.J. du Chattel.

[p. 62]

En nu wenscht men weder gelden bijeen te brengen om een nieuwe hulde aan de vriendinnen te brengen. Te Vlissingen, waar Betje Bekker geboren werd, vereeuwigt eene smaakvolle fontein de herinnering aan dit schrijfster-paar, maar op de begraafplaats Ter Navolging bij Scheveningen, waar zij begraven liggen, ontbreekt een ernstig monument, dat hare nagedachtenis in eere houdt en getuigen kan voor de duizenden en tienduizenden, die jaarlijks onze schoone badplaats komen bezoeken.

Die herinnering, die opwekking moet er zijn. We leven thans in een toestand van cosmopolitisme, die gevaarlijk gaat worden voor onze nationaliteit, we leven in onze letterkunde in een toestand van opgewondenheid, die bedenkelijk wordt voor ons verstand. Terug naar eenvoud, waarheid en natuur, naar een tijd toen te midden der algemeene verfransching een kern van verwante zielen begrepen, dat het ook eene eer kon zijn Nederlander te wezen. Dat waren de schrijfsters en hare vrienden.

De herinnering aan Betje Wolff en Aagje Deken zal ons tevens terugvoeren tot Justus van Effen en tot Doosjes, althans tot den Maurits Lijnslager, waarin echt Nederlandsche karakters voor ons optreden, niet Fransche karikaturen, die Nederlandsch spreken. Het gedenkteeken, dat vrienden en vereerders willen doen oprichten legge een heerlijk getuigenis af van de waardeering, die de Nederlanders hebben voor hun eigen landaard en hun eigen taal. Het brenge ons iets terug van de geestdrift, die de vriendinnen bezielde; - mogen daarom de geldelijke bijdragen in ruime mate binnenkomen, opdat de ijverige leden der Commissie niet moeten zeggen, wat Aagje schreef in een brief van 18 November 1801:

‘Nimmer hadden wij gedacht, dat er zo weinig geestdrift in onze natie... heerschte.’