De Huisvriend. Jaargang 1895

De vruchtbaarheid van het scheppende talent.
Door Ernst Eckstein.

Wie de clichés volgt, waarvan een groot gedeelte der kritiek van den dag moet leven, die zal dikwijls genoeg over meer of minder gemoedelijke phrasen vallen, waaruit volgt, dat men in het leger der recensenten een sterke vruchtbaarheid met hooge kunstwaarde voor onvereenigbaar houdt. Volgens deze beschouwing doet de hoeveelheid schade aan de kwaliteit, gelijk de intensiteit van het licht afneemt, in evenredigheid met de vierkanten der afstanden waarop het van de bron verwijderd is.

De ondervinding leert het tegendeel. Een juist inzicht in de geschiedenis der literatuur, der muziek en der beeldende kunsten toont ons, dat verheven scheppingskracht meestal samengaat met de behoefte om deze scheppingskracht met rusteloozen ijver door daden te bewijzen.

Van verreweg het grootste gedeelte van al deze vruchtbare talenten bezitten wij ook een aanzienlijken en dikwijls verbazenden overvloed van afzonderlijke scheppingen.

Men onderscheide wel! De hoedanigheid lijdt onder de hoeveelheid, wanneer de auteur den tijd, dien hij zou noodig gehad hebben voor de verbetering van de hoeveelheid, per nefas daarvoor gebruikt om de hoeveelheid te vermeerderen, of wanneer hij den tijd, die hem van rechtswege aan zijne uitspanning toekomt, tot nieuw scheppen misbruikt op een wijze, die met de gezondsheidsleer den spot drijft.

Schrijvers en akkers moeten van tijd tot tijd braak liggen, wanneer zij iets goeds zullen voortbrengen. De hand, die zich niet genoeg rust gunt, wordt onzeker. Dat alles is onbetwistbaar. De toepassing op de praktijk echter blijft niet in alle gevallen dezelfde. Menigeen heeft aan veertien dagen ontspanning genoeg, terwijl een ander wel een half jaar noodig heeft.

Ja, er zijn zoogenaamde ontspanningen, die voor het vruchtbare hoofd inspannender zijn dan een behagelijk geregeld werken, en juist het volmaaktste nietsdoen kan zulk eene pseudo-ontspanning verklaren, omdat de geest, - dikwijls zonder dat hij zelf weet hoe het komt - heimelijk met nieuwe plannen bezig is, ze beneden den drempel der bewustheid, zooals Duprel zegt, onophoudelijk overweegt en zeer spoedig in diskursief denken vervalt, waarbij de omstandigheid, dat zoo iets eigenlijk eene gewone bezigheid voor hem is, en hij officieel de ontwerpen zijner gedaanten en plannen niet mag vasthouden, een zekere zenuwachtigheid verwekt. De zaak lijkt eenigszins op de invallen, die 's nachts in ons opkomen en ons zoolang uit den slaap houden, totdat wij licht hebben opgestoken, ze dan met een paar woorden aanteekenen en daarmede dan voorgoed hebben afgedaan.

Daarenboven lijdt het geen twijfel, dat er bevoorrechte geesten zijn, voor wie werken en scheppen een genot is en geenerlei abnormale inspanning van hunne krachten eischt.

In 't algemeen is de eigenlijke vruchtbaarheid juist daar, waar zij het rijkst vruchten draagt, om zoo te zeggen zonder moeite. Van hen geldt, wat Goethe's Torquato van zijn dichten zegt, op de welbekende plaats: ‘Verbied den zijdeworm te spinnen, enz.’ De ware kunstenaar schept zijne gedaanten uit een diep gewortelde innerlijke behoefte. Wanneer hij met zijn werk voor den dag komt, bevrijdt hij zich van een drukkenden last. Echt scheppende gedaanten worden ten uitvoer gebracht met de noodzakelijkheid van eene natuurwet, heel dikwijls ook met eene instinctmatige, bijna droomende onbewustheid.

Men zou kunnen zeggen, dat de vruchtbaarheid en vooral de poëtische iets weg heeft van het wezen van het somnambulisme. Het woord ‘vates’ dat eigenlijk ‘ziener’ beteekent, wordt in 't Latijn heel gewoon voor den dichter gebruikt. De Provençaalsche Troubadours noemden zich zoo naar het werkwoord ‘trobar,’ dat niet ‘uitvinden’ maar alleen ‘vinden’ beteekent; de subjectieve verdienste van den dichter werd aldus weggeredeneerd en in het geluk van den bevoorrechte

[p. 55]

omgezet, die Gods genade op het rechte pad heeft geleid. August von Platen is bij zijne lyrische inspiratiën verbaasd, over den genius, die hem als gast bezoekt. In de Helleensche oudheid schreef de naïeve poëet zijne schepping aan de onmiddellijke ingeving van goddelijke machten toe. In het begin van den Ilias, alsmede van de Odyssee beschouwt Homerus zich evenals het mondstuk, waardoor de muze verkondigt, wat zij den sterfelingen over de gebeurtenissen, die hij nu gaat beschrijven, wil openbaren. Görres vertelt ons in zijn ‘Christliche Mystik’, dat Maria von Agreda een boek geschreven heeft, ‘Die Stadt Gottes’ genaamd, en de kunst van haar vruchtbaarheid slechts uit goddelijken invloed kon verklaren, omdat zij met zulk eene snelheid schreef, dat de pen den stroom van hare gedachten nauwelijks kon volgen. Dergelijke ontboezemingen zijn ook te vinden in de autobiographie van de mystieke De la Mothe-Guyon, de vriendin van Fénélon. Wanneer wij het bovennatuurlijke, spiritistische, mediumachtige uit die verklaring wegdenken, dan blijft er eene kern over, die cum grano salis verstaan, voor elke scheppende vruchtbaarheid geldt. Zij vertelt woordelijk het volgende:

‘In deze stille afzondering bekroop mij zulk een lust om te schrijven, dat ik er geen weerstand aan kon bieden. Terwijl ik de pen ter hand nam, wist ik nog geen woord van hetgeen ik wilde schrijven. Ik begon, zonder te weten hoe, en zag, dat het met een vreemde onstuimigheid over mij kwam. Ik lette er nooit op, waar ik had opgehouden, en niettegenstaande ik van tijd tot tijd afbrak, las ik nooit iets over.... Wanneer het geschreven was, dacht ik er niet aan.... Naarmate ik meer schreef gevoelde ik mij meer verlicht.’

En dan zegt zij verder:

‘Voordat ik schreef, wist ik niet wat ik zou schrijven; onder het schrijven zag ik, dat ik dingen schreef, die ik niet geweten had....’

Elk scheppend hoofd, dat iets geschreven heeft, voornamelijk op het gebied van de epiek en het drama, zal mij toegeven, dat hij zulks reeds bij zichzelven heeft waargenomen.

In den vollen stroom der vruchtbaarheid, wanneer de pen den stortvloed der opwellende gedachten en beelden slechts met de uiterste moeite kan volgen, zijn er oogenblikken, dat de auteur zelf verrast en verbaasd is over de personen en tooneelen, die zich aan hem opdringen. Hij heeft een gevoel, alsof eene vreemde macht hem dat alles voorzegt, of alsof zijn geestrijk oog slechts behoefde af te lezen wat in het boek der muzen hiervoor reeds lang volgens de regelen der kunst was opgeschreven.

In welke mate deze inspiraties uit den oorsprong van het onbewuste opwellen, blijkt nog uit het volgend feit. Onder den invloed van zulk eene opwellende epische of dramatische volle vruchtbaarheid, worden soms momenten, scènes, ja zelfs karakters ingevoegd, waarvan men eerst in 't geheel niet begrijpt waarom zij noodzakelijk zijn. Later echter, in het verdere verloop der compositie, blijkt deze noodzakelijkheid; men heeft met hetzelfde instinct, dat de mier voor den naderenden winter doet verzamelen, stof bij elkaar gebracht, uit welks overvloed zich nu de tweede helft van het werk kunstmatig laat organiseeren. Al naar den verschillenden aard der personen, komen zulke bijzonder gunstige uren meer of minder dikwijls voor. Waar hun menigvuldigheid een zeer hoogen graad heeft bereikt, daar zal ook eene bijzonder groote vruchtbaarheid aanwezig zijn.

Wanneer de bovenbedoelde stelling, n.l. dat de hoedanigheid eo ipso onder de hoeveelheid lijdt, ergens bevestigd was, dan zouden die kunstenaars, dichters enz., die ons het grootst aantal werken hebben geleverd, gewoonlijk beunhazen en sukkelaars zijn; de meesters zouden wij dan daar moeten zoeken, waar een zoo klein mogelijk aantal werken aanwezig is. Inmiddels zooals reeds is aangeduid, is het met de zaak in werkelijkheid eer omgekeerd gesteld. Naar voorbeelden behoeft men op geen enkel gebied van kunst lang te zoeken. Ze doen zich bij dozijnen tegelijk vanzelf voor.

Ons allen klinkt nog het vers van Platen in 't oor:

‘En was een held aan vruchtbaarheid, gelijk Calderon en Lope?’

Niettegenstaande deze spreekwoordelijke vruchtbaarheid, geldt Calderon heden ten dage nog voor het schitterendst dichterlijk genie, dat de katholieke godsdienst ooit opleverde. Ook bevindt zich onder de vierhonderd stukken, die hij geschreven heeft, geen bijzonder groot procent aan stukken van minder waarde. Vierhonderd stukken. Dat zijn, wanneer wij den tijd van de vruchtbare geestkracht van Calderon op rond veertig jaar rekenen, tien stukken in een jaar of om en nabij één in de maand. En daarbij had de man vlijtig wiskunde, philosophie en rechtsgeleerdheid bestudeerd, was in Nederland soldaat geweest en had toen, later als kapelaan van de aartsbisschoppelijke kerk te Toledo, alsook bij de congregatie van de heilige Petrus, minstens evenveel te doen als eenig andere geestelijke in dien tijd, in dezelfde betrekking.

Waar zijn zij nu, in vergelijking met dezen grooten schrijver van tooneelstukken, die twaalf dozijn boosaardige tijdgenooten, die zich in pharizeesche hoovaardigheid op den borst sloegen en morden: ‘Heer God, ik dank U, dat ik niet ben als die man daar, maar als dramatisch auteur gelijk de leeuwin, die maar één jong werpt, maar een echten en krachtigen leeuw.’

Vergeten, ter eeuwige rust begraven op het kerkhof der literatuur-geschiedenis, zonder hoop om op te staan. De gewaande leeuwen zijn juist katten geweest, heel gewone huiskatten, terwijl Calderon zich over meerdere leeuwen verheugt, wier stem nog heden ten dage van het Oosten tot het Westen te hooren is!

Lope bovendien, de eigenlijke schepper van het Spaansche nationeel tooneel - welk een reus aan vruchbaarheid!

Deze vruchtbaarste auteur uit alle tijden en volkeren schreef bovendien ook tallooze historische, epische gedichten, satiren, epistels, herdersgedichten, humoresken, novellen en romans; zijn hoofdwerk echter bestaat in vijftienhonderd tooneelstukken en auto's.

[p. 56]

Indien ons van deze vlugheid ook al het juiste begrip mocht ontbreken, dan is het toch zeker, dat Lope de Vega naast Calderon de gezamenlijke tijdgenooten aan dichterlijke, dramatische kracht ver heeft overtroffen.

Lope de Vega neemt hier een uiterste plaats in. Maar er is een behoorlijk gemiddelde en zelfs dit gemiddelde brengt de onvruchtbare hoofden van zekere scholastici altijd nog in verbazing.

De werken van den grooten Honoré de Balzac bijv., die kort nadat hij een en vijftig jaar oud was geworden, stierf, vertegenwoordigen een behoorlijke handbibliotheek. En toch is Balzac een auteur van den eersten rang, geniaal in het ontwerpen, kunstrijk nauwgezet in de uitvoering. Geen der latere romanschrijvers heeft hem in diepzinnigheid en psychologische fijnheid en juistheid overtroffen; Daudet bereikt hem somwijlen; Zola die in het schilderen der toestanden onbetwistbaar de grootste meester is, staat als zielenschilder ver, heel ver achter hem. ‘La peau de chagrin,’ ‘Le père Goriot’ ‘Eugénie Grandet’ ‘La recherche de l'absolu’ zijn nu nog in hun onbeschrijfelijke eigenaardigheid kabinetstukken, niet alleen van de Fransche, maar van de wereldliteratuur.

Daudet en Zola zelfs, de eerste onder de levende romanschrijvers van Frankrijk, zijn buitengewoon vruchtbaar, vooral Zola, wiens romancyclus ‘Les Rougon-Maquart’ het gezamenlijk aantal werken van Balzac zeer nabij komt. En Bulwer, en Dickens! En vooral de groote onbekende, die zich later als Walter Scott ontmaskerde.

Ook op ander gebied gaat de overvloed van het voortbrengingsvermogen meest met de vruchtbaarheid van het talent van den kunstenaar gepaard. Men denke aan de ongelooflijke vruchtbaarheid van een Velasquez of slechts aan die van een Raphael, die als jongeling stierf en - een wereld van wonderen naliet, daaronder het grootste wat ooit door de handen van een schilder werd geschapen - Spasimo in Madrid, Stanzen in het Vaticaan, de onvergelijkelijke Madonna Sistina. Men herinnere zich den reus Michel Angelo en de phenomenale vlugheid niet alleen van zijn schetsen, maar ook zijne krachtige hanteering van het penseel. Ofschoon hij, strikt genomen, niet ‘schilder van beroep’ was en aan paus Julius II meermalen verklaard had: ‘De kleur is mijn zaak niet,’ voltooide hij het reusachtige fresco-werk der Sixtus-kapel, een arbeid die rijkelijk een geheel leven in beslag kon nemen, geheel zonder hulp in twintig maanden. Zulk een phenomenale scheppende kracht is zeer zeker alleen vatbaar voor een' kunstenaar, die over de moeilijkste problema's der compositie en der techniek spelend heenglijdt, dus een genie zooals in den loop van een eeuw nauwelijks éénmaal voorkomt.

Een voorbeeld op het gebied der plastiek biedt ons Lysippos van Sikyon. Deze beroemde meester moet niet minder dan vijftienhonderd standbeelden gemaakt hebben. Volgens Plinius werd het aantal aldus bepaald: na den dood van den meester brak men de kas open, waarin Lysippos van de opbrengst van elk werk een goudstuk placht te leggen. Lysippos was ijzergieter: zijn hoofdwerk bestond in het uitvinden en modelleeren, hij hield slechts toezicht op de uitvoering, die door vreemde handen werd gedaan.

Ten slotte nog eene verwijzing naar de buitengewone vruchtbaarheid van verreweg de meeste toondichters. Sebastian Bach toch, die door den lichtkrans der allervoornaamste classiciteit verlicht is, die - zooals een veel gelezen muziekschrijver zich uitdrukt - ‘juist daardoor een weergalooze grootheid bereikte, dat de stijlsoorten van twee verschillende eeuwen tegelijk bij hem tot hoogen bloei zijn geraakt, die tusschen beide ‘als een machtige grenssteen staat, in beide reuzenhoog uitstekend’ - Sebastian Bach, heeft zulk een ontzaglijk groot aantal composities geschreven, dat men gerust kan beweren: ‘er bestaat niemand op Gods aardbodem, die hem volledig kent.’

Daarbij is Bach - dit zij hier tevens opgemerkt - een schitterend bewijs voor de bovenbedoelde onbewustheid van het scheppen. Max Kalbeck zegt ergens over dit punt het volgende. ‘Het klinkt ongeloofelijk - en toch is het zoo. De onmetelijke kostbare schat, die in Bach's werken voor ons ligt opgehoopt, mag als niet meer dan de kunstrijke voltooiing van zijn beroepswerk beschouwd worden. Als organist componeerde hij zijne diepzinnige koorvoorspelen en verheven orgelwerken, als kapelmeester en kamermuziekdirecteur schreef hij het grootste gedeelte van zijne instrumentale en concert-stukken, en als de voorzanger, wien de leiding van de godsdienstige muziek in de hoofdkerk der stad was toevertrouwd, schreef hij de onafzienbare rij zijner cantaten, motetten, missen en de vijf passies, waarvan er echter maar drie zijn bewaard gebleven. Vele zijner bewonderde instrumentale composities zijn als bescheiden oefeningsstukken voor scholieren en vrienden ontstaan. ‘De kunst der fuga’ de ‘klavieroefening’ en de tweemaal vierentwintig preludiën en fuga's van het ‘Wohltemperirte Klavier’ werden eenvoudig geschreven ten behoeve van het onderwijs.

Wie het eenmaal kan, die kan het, en wie het niet kan, dien helpt alle inspanning, alle vlijt, al zijn tobben en werken niets.

Kolossaal productief was ook Mozart met zijn vijftien missen, een en veertig symphonieën, vijf en twintig orkestdansen, zes en twintig strijkquartetten, twee en veertig vioolsonaten, enz. En nog vruchtbaarder dan de onsterfelijke meester der Tooverfluit was Haydn, want de lijst zijner werken bevat niet minder dan honderd vijf en twintig ouverturen, zeven en zeventig strijkquartetten, honderd vijf en zeventig stukken voor bariton enz.

In tegenstelling met de werkelijk scheppende geesten, die veel en goed schrijven, schildert ons Zola in zijn roman ‘L'oeuvre’ het rampzalig worstelen van het halftalent, dat altijd en altijd weer vergeefsche moeite doet, maar slechts weinig oplevert en dat weinige nog in zeer bedenkelijke hoedanigheid, totdat de pseudokunstenaar ten slotte in zijn geestelijke onmacht jam-

[p. 57]

de naaister. Naar E. Hamburger. (Zie blz. 58.)

[p. 58]

merlijk ten gronde gaat. Ook Daudet heeft ons zulk een treurig beeld geteekend, in een hoofdfiguur, namelijk in zijn roman ‘Jack.’ Is het bij Zola een schilder, die vruchteloos zijn best doet om de gunst zijner godin, bij Daudet is het een talentlooze schrijver. Bij Zola werkt de zaak aandoenlijk, bij Daudet meer komisch.

Hoe de stumper alle oogenblikken klaar staat om te schieten en er toch nooit toe overgaat om het geweer aan te leggen, hoe hij honderdmaal zijn dictaat begint ‘In een dal der Pyrenëen’ en dan, als hij na vier, vijf regels blijft steken, God en de heele wereld beticht, dat zij hem moedwillig gestoord hebben, dat is zeer vermakelijk en voor menigeen ook leerrijk om te lezen. Natuurlijk scheldt dit heer op alle vruchtbare hoofden, houdt zichzelf voor een Shakespeare, Sophokles of Cervantes in één persoon, de tijdgenooten daarentegen, die iets ten uitvoer brengen, voor oppervlakkige hoofden. Hij wil slechts één werk schrijven, maar dit ééne zal de beroemde, van lieverlede doodgejaagde leeuw zijn!

En toch ligt het eenigszins in den aard der zaak, dat belangrijke scheppingen haast nooit op zichzelf staande voorkomen, niet alleen uit subjectieve gronden, omdat een scheppende geest zich altijd weer tot scheppen voelt aangetrokken, maar ook daarom, omdat het kunstenaars-brein, dat zich tot scheppen voelt gedreven, zich slechts in de allerzeldzaamste gevallen door een enkelen worp geheel en al laat overweldigen. Elk probleem verwekt veeleer, gelijk een woekerplant, talrijke stekjes, die ten deele weer aanspraak maken op een zelfstandig bestaan. Deze stekjes behoeven voor den leek niet eens als zoodanig herkenbaar te zijn, want de verbindende draad is dikwijls buitengewoon dun. De opmerkzame volger van de Duitsche literatuur zal bijv. hebben opgemerkt, dat Paul Heyse slechts zeer zelden ééne - op zichzelf staande - novelle schrijft en dan iets anders, bijv. een drama; de novelle komt bij hem veeleer bijna altijd in groepen voor, en tusschen de op zichzelf staande nummers der groep ontstaat, zeggen wij, eenigszins zusterlijke samenhang. Want juist dat is de zegen van de kunstrijke, schoone daad, dat zij voorttelend iets schoons moet baren. Waar in tegenstelling met deze waarheid een werkelijk productieve schepping geïsoleerd optreedt, daar zijn het meestal uitwendige omstandigheden geweest, die den auteur verhinderd hebben aan de verdere vervulling van zijnen aandrang tot scheppen - ziekte, ongeluk, of de kunstmoordende last van een ambt. Voor zulke slachtoffers van hun beroep, gelden de verzen.

Wat eens uw godenhoofd versierde
Heeft heerendienst u thans geroofd!
In 't stof van akten en tabellen
Is lang uw jeugdig licht gedoofd!

De muze treurt in sombre rouwe
Met weedom, smart en spijt vervuld.
Zij drukte eens hoopvol u aan 't harte,
Gij bracht haar nooit rechtmaat'ge huid!

Och, dikwijls nadert z' u verholen,
Als 't lampje u dof en droef beschijnt.
Zij slaat zich 't rouwfloers om de lokken,
Zij ziet u weenend en verdwijnt.