De Huisvriend. Jaargang 1894

Andreas Vesalius, de vader der anatomie.

Andreas Vesalius werd geboren te Brussel den 31 December 1514. Zijn familienaam was Witing, maar zijn voorouders, die lang in Wezel hadden gewoond, lieten zich van Wezel noemen, dat gelatinizeerd werd in Weselius of Wesalius en eindelijk klassiek werd als Vesalius.

Zijn naaste voorvaderen hadden zich als geneesheeren onderscheiden en zijn vader bekleedde de betrekking van hofapotheker bij den toenmaals minderjarigen Karel V. Tot de familie behoorden nog twee andere kinderen, Frans, die advocaat werd en later arts, en een zuster, die den burgemeester van een Hollandsche stad trouwde. Het schijnt dat de apotheker in het paleis woonde, en zoo bracht ook Andreas daar zijn jeugd door. In zijn prilste jeugd, waarschijnlijk omtrent zijn zevende of achtste jaar, werd hij naar Leuven gezonden, waar de universiteit die van Parijs in beroemdheid nabij kwam. Van zijn leven aldaar weten wij ezer weinig, maar het onderwijs in Latijn en Grieksch was het glanspunt te Leuven, en in deze talen zoowel als in de studie der natuurkunde bracht hij het zeer ver. Men verhaalt dat reeds in dien tijd de neiging van zijn geest zich openbaarde en hij groote aantrekkelijkheid vond in het ontleden van honden, katten en andere dieren, wier lichamen in zijn bezit kwamen.

In 1532 waren zijn voorbereidende studiën geëindigd en vertrok hij naar Parijs om de studie der medicijnen te beginnen. Deze universiteit had toen een groote reputatie, maar de hulpmiddelen voor geneeskundig onderwijs waren er zeer gering. Heelkunde werd er bijna geheel verwaarloosd, als zijnde beneden de waardigheid van een geneesheer, en met geneeskunde ging het ook niet veel beter, daar het onderwijs hierin zich bepaalde tot het verklaren van de boeken van Hippocrates enz. met zeer oppervlakkig werk in een hospitaal.

Zoo ging het ook met de ontleedkunde; een der hoofdvereischten voor een professor in deze wetenschap was grondige kennis van Latijn en Grieksch; zoo waren Guinterus en Silvius, beroemde Parijzer anatomisten, vroeger leeraren in de klassieke talen geweest. In de anatomische leerzaal zat de professor op zijn gestoelte en las een gedeelte voor uit de boeken van Galenus, waarbij hij aanteekeningen en ophelderingen voegde, waardoor de tekst verstaanbaarder werd voor zijn leerlingen. Van tijd tot tijd werden de lessen opgeluisterd door ontledingen, meest verricht op honden en dan nog door onwetende heelmeesters of barbiers. Bij zeer zeldzame gelegenheden werd er een menschelijk lichaam binnengebracht, maar zelfs hieraan verrichtte de professor zelden de noodzakelijke dissectiën. Hij was eigenlijk niets anders dan de vertolker van Galenus, iemand die woorden trachtte te verklaren, waarvan de beteekenis in den loop der eeuwen was verloren gegaan.

Geneeskundige discussiën hadden toen ter tijd meestal plaats over de verklaring van een ouden griekschen tekst, en zoo duister was hun beteekenis somtijds, dat wat de eene hield voor den naam van een arts, de andere beschouwde als dien van een geneesmiddel.

Deze onnatuurlijke scheiding tusschen het werk van den leeraar in de anatomie en den ontleder bracht er toe bij de verwarring nog grooter te maken, want als de ontleder de spier of zenuw niet kon vinden in den tekst vermeld, kon de professor hem geen hulp geven en ging heen, volmaakt tevreden met de hoogere kennis van Galenus in deze dingen.

Gedurende de drie jaren van zijn verblijf in Parijs kreeg Vesalius op deze wijze les in de geneeskunde. Zijn natuurlijk talent voor ontleedkunde was echter door de practijk volmaakt en hij zocht dus zulke verbindingen als de professor niet in staat was te vertoonen. In vele gevallen werd zijn zoeken door succes bekroond en de professor had dan de verbeterde ontleding vóór zich geplaatst. Zoo werd dus Andreas weldra beroemd als een bekwaam ontleder en hij werd als zoodanig erkend door zijn meester Guinterius, die talent van dit soort wist te waardeeren, hoewel hij zelf nooit andere ontledingen had verricht dan die van het vleesch op zijn tafel voorgediend.

En deze reputatie, door hem verkregen, werd het middel om Vesalius een hooggewaardeerd voorrecht te geven - de gelegenheid om een menschelijk lichaam te

[p. 116-117]

het vertrek van briseis. Naar Hugo Händler. (Zie blz. 114.)

[p. 118]

ontleden. Zooals wij reeds zeiden, de gelegenheden waren zeldzaam - slechts drie- of viermaal in het jaar, terwijl Vesalius in Parijs was - en zij waren van den aard, dien wij post mortem-onderzoekingen zouden noemen, want men beproefde niets anders dan den schedel, de borst en den buik te ontleden. Andreas, door de algemeene stem van professor en studenten aangespoord om hun te onderwijzen, vervulde zijn taak met veel succes, en niet tevreden met hetgeen er gewoonlijk gedaan werd ontleedde hij ook evengoed de spieren van het lichaam.

De studie der beenderen was ook een onderwerp, waaraan hij groote aandacht wijdde, en door ze te stelen uit kerkhoven of grafplaatsen, werd hij daarin zoo bedreven, dat hij er zich op beroemde alleen door het voelen ieder been te kunnen noemen, dat zijn kameraden op een kerkhof vonden.

Zoo ging de tijd voort tot in 1535, toen de oorlog uitbrak tusschen Frans I en Karel V, en het voor Vesalius noodzakelijk maakte, Frankrijk te verlaten. Hij keerde naar Leuven terug, waar hij dadelijk den post kreeg van uitlegger der anatomie. Het onderwijs in dezen tak van geneeskunde was daar zeer verwaarloosd en in geen 18 jaar was daar een menschelijk lichaam ontleed geworden. Vesalius begon den staat van zaken te verbeteren, en daar het toeval wilde, dat de burgemeester een man van veel beschaving en niet geringe kennis in anatomie was, werd de uitlegger in staat gesteld lichamen van ter dood veroordeelden ter ontleding te verkrijgen.

Kort na zijn terugkeer in Lèuven vond Andreas gelegenheid in het bezit te geraken van een compleet menschelijk geraamte. Het was dat van een roover, wiens beenderen waren blootgepikt door de roofvogels en dat hoog op een staak was gebonden buiten de stadsmuren. Met de hulp van zijn vriend Gemma Friesius, den wiskunstenaar, trachtte Vesalius eenige der beenderen los te maken, maar het overige van het geraamte bevond zich boven zijn bereik en was stevig gehecht aan den staak. De beide vrienden verborgen dus de beenderen onder hun mantels en wandelden naar huis zoo voorzichtig als mogelijk was. Tegen zonsondergang van denzelfden dag drentelde Andreas uit de stad en dwaalde rond tot middernacht, toen hij meende zijn taak zonder oponthoud verder te kunnen afmaken. Toen begaf hij zich weer naar de strafplaats, en zonder zich te laten afschrikken door het akelig kraken en rammelen der roestige kettingen, terwijl zij door den wind heen en weer werden bewogen, zonder een gedachte aan de akeligheden rondom hem, aan de bengelende verrotte lijken, die akelig grijnsden in de duisternis, hield hij zijn geest alleen gevestigd op zijn doel; hij klom naar den top van den staak en na zeer veel moeite gelukte het hem eindelijk het geraamte geheel los te krijgen. Toen droeg hij de beenderen naar een afgelegen plek, waar hij die begroef, welke hij niet op zijn lijf kon bergen. In den vroegen morgen trad hij door de geopende poort weer in de stad en het kostte hem nog menige wandeling voordat alle beenderen veilig in zijn eigen huis waren weggeborgen. Spoedig werden zij aan elkander gevoegd en Vesalius was nu in het bezit van het eenige geraamte in de wereld; alle achterdocht werd verdreven, toen hij openlijk deze merkwaardigheid vertoonde, welke hij van Parijs heette meegebracht te hebben.

Maar Andreas ging niet geheel op in anatomie, want hij wijdde zijn tijd ook aan de vertaling en verklaring van het 9e boek van Rhazes. Dit boek, dat bewijst, hoe ver hij het ook in 't Arabisch had gebracht, verscheen in 1536. Omtrent dezen tijd vinden wij hem in Brussel en kort daarna vertrok hij naar Italië, waar hij een graad hoopte te verwerven. In Venetië studeerde hij eenige maanden geneeskunde in het hospitaal, verbonden aan het Theatijnerklooster, waar hij Johannes Caraffa ontmoette, stichter der Theatijner-orde, later Paus Paulus IV. Hier raakte hij misschien ook nog bekend met zijn landgenoot Johannes van Calcar of Calcarensius, die een zeer bekwaam leerling was van Titiaan. Tegen het eind van 1535 ging Andreas naar Padua en verkreeg er den 6en December zijn diploma. Maar zijn talent voor ontleedkunde had hem reeds de betrekking bezorgd van uitlegger der anatomie, en eenige dagen vóórdat hij zijn graad verkreeg, begon hij een cursus over ontleedkunde voor een zeer groot en aanzienlijk gehoor. En zoo begon hij zijn professoraat in Padua, waar hij tot 1542 bleef.

In dezen tijd geloofde hij nog aan Galenus en al zijn lessen steunden op diens tekst. Zoo weinig was zijn geloof in hem geschokt, dat hij zelfs in 1538 een verbeterde uitgaaf publiceerde van Guinterus' vertaling van Galenus' Grondstellingen der Anatomie. In dit jaar gaf hij zes anatomische platen uit, waarvan drie bestonden uit teekeningen van hem zelf, terwijl de andere waren geschetst door Johan van Calcar en drie verschillende houdingen van het menschelijk geraamte vertoonden.

Kort daarop werd hij door den Senaat benoemd tot de hoogere en winstgevender betrekking van professor in de onleed- en heelkunde en korten tijd later schreef hij een boek over aderlaten bij pleuresiën, waarin hij de oude Hippocratische stelling verdedigde van plaatselijke bloedaftapping in plaats van de Arabische methode om op verschillende plaatsen te aderlaten.

Tenzelfder tijd bestudeerde hij Galenus zeer nauwkeurig en werd hoe langer hoe minder tevreden met de uitspraken van den Griekschen meester; hij vond het steeds moeielijker het menschelijke lichaam door middel van Galenus uit te leggen. Diens beschrijving kwam zoo weinig overeen met de werkelijkheid, dat hij twijfelde of Galenus wel ooit een menschelijk lichaam ontleed had. Deze twijfel opende een nieuw veld voor zijn oogen. Als Galenus het menschelijk lichaam niet had beschreven, dan wachtte Vesalius een prachtige taak, en in plaats van een commentarium op Galenus te schrijven, veranderde hij van plan en publiceerde een eigen ontleedkunde, het lichaam beschrijvende zooals zijn ontledingen het hem hadden geleerd.

Daar stond hem maar één hinderpaal in den weg, en dat was het feit dat slechts weinig lichamen per jaar ter ontleding werden gegeven; maar dit gebrek

[p. 119]

werd gemakkelijk verholpen. Zijn geestdrift voor zijn werk was zoo groot, dat zij zich mededeelde aan zijn vrienden en leerlingen en deze hielpen hem bij menigen nachtelijken rooftocht op de verlaten kerkhoven. Van alle kanten werden lichamen naar Padua gebracht; het gevaar was niet gering, want de lijken moesten onder stroo verborgen in Padua binnengesmokkeld, en van daar naar het huis van Vesalius of naar zijn houten amphitheater vervoerd worden. Dan nog kon de hoofdsamenzweerder niet vrij ademhalen voordat de huid gescheiden was van het lichaam en het lijk onherkenbaar op tafel lag.

Het was een leven vol verschrikkingen, dat Vesalius toen leidde, maar zijn werk was alles voor hem; het nam de plaats voor hem in, zegt hij zelf, van vader, moeder, vrienden, vrouw en kinderen, en zoo goed gelukte het hem lijken te verkrijgen, dat hij er dikwijls meer had dan hij kon ontleden en hij de overheden verzocht een executie uit te stellen, daar hij op 't oogenblik het lijk van een misdadiger niet noodig had.

Dag voor dag zag hij in hoe Galenus had gedwaald en hij wees deze fouten zijn studenten aan. De aandacht van geheel wetenschappelijk Europa was gevestigd op Padua en op het gedurige ontleden aldaar. Studenten van alle kanten en zelfs doctors stroomden toe om Vesalius te hooren spreken en te zien ontleden. Galenus, die tot nu toe voor onfeilbaar was gehouden, verloor alle vertrouwen en een bittere strijd ontstond er tusschen hen, die hem toch bleven aanhangen, en de volgers van Vesalius. Het kon niet anders of de hervormer stond aan de scherpste critiek en de heftigste aanvallen bloot, maar hij weerstond al zijn vijanden en gaf zijn boek in 1542 uit; het was versierd met vele houtsneden, door Calcar geteekend en ten onrechte aan diens meester Titiaan toegeschreven. Wij kunnen ons nu geen begrip meer maken van de omwenteling, die het boek van Vesalius in de geleerde wereld teweegbracht. De oudere geneeskundigen, die Galenus trouw gebleven waren, bewogen hemel en aarde om Vesalius te belasteren en de feiten, die hij aanhaalde, te loochenen. De jongeren daarentegen hingen hem met vurige geestdrift aan. De hoogste eer, die een dokter wenschen kon, werd hem aangeboden: de betrekking van lijfarts bij Keizer Karel V, toen op het toppunt van zijn macht; hij nam die onderscheiding aan en bracht het overige van zijn leven in Spanje door, eerst aan het hof van Karel V, later van diens zoon Philip II.

De aanvallen zijner vijanden werden niet tot zwijgen gebracht, integendeel; de Galenisten gingen voort hem verdacht te maken, en zoo verontwaardigd was hij over hun kwade trouw en halsstarrigheid om de waarheid der feiten, door hem aan het licht gebracht, te ontkennen, dat hij al zijn kopieën van Galenus verbrandde met de manuscripten van verscheidene boeken die hij geschreven had, en besloot nooit meer iets te schrijven.

Aan het hof werd Vesalius hoog geacht; de keizer vertrouwde hem ten volle en wij zien hem de hoogste waardigheidbekleeders van het Keizerrijk, legaten, gezanten, adellijken en bisschoppen behandelen; toen Hendrik II van Frankrijk in een tournooiveld gevaarlijk verwond was, zond koning Philip hem naar Parijs en ook werd zijn meening gevolgd bij het behandelen van Don Carlos, Philip's oudsten zoon, in 1561.

In 1559 vestigde Philip II zich voorgoed in Spanje en Vesalius volgde hem daarheen; ook daar werd hij met eerbewijzingen overladen, maar hij kon de ziekte niet van hemzelf keeren - hij werd ziek en scheen het sterven nabij. In zijn nood beloofde hij een pelgrimstocht naar Jeruzalem te ondernemen; hij herstelde en verkreeg in het begin van 1564 verlof van Philip naar Palestina te vertrekken om zijn gelofte te vervullen.

Deze tocht van Vesalius heeft aanleiding gegeven tot allerlei verhalen en onderstellingen; zelfs is er een legende door ontstaan, die van Vesalius onafscheidelijk schijnt.

Men verhaalt dan dat hij een Spaansch edelman behandelde en dat bij diens dood Vesalius, die niet zeker was over de oorzaak der ziekte, verlof vroeg van de naastbestaanden om het lichaam te onderzoeken. Dit werd toegestaan, maar toen de borstholte geopend werd, merkte men dat het hart nog klopte.

De familie, niet tevreden met Vesalius te beschuldigen van moord, bracht hem wegens lijkenschennis voor de Inquisitie en deze veroordeelde hem ter dood. Het was met groote moeite dat de overheid en zelfs de voorspraak des konings hem van dit wreede lot redde. Eindelijk werd hij vrijgesproken onder voorwaarde dat hij zijn misdaad zou boeten door een bedevaart naar Jerusalem en den berg Sion te ondernemen.

Het is echter zoogoed als bewezen dat er van dit verhaal geen woord waar is; nergens vindt men den naam vermeld van den edelman, wien het gebeurde, noch van de stad, waarin het vonnis uitgesproken werd. De Inquisitie kon hem niet veroordeelen, daar zijzelf verklaard had dat ontleden een zeer nuttig en lofwaardig werk was. De moord kon dus alleen door den wereldschen rechter worden gestraft, en nergens treft men een spoor aan noch van zijn rechters, noch van zijn beschuldigers. Bij een man van zulk een Europeesche vermaardheid als Vesalius moest zulk een proces toch ongetwijfeld het grootste opzien baren en vooral zijn vijanden met een vreugde vervullen, die zij niet konden verzwijgen, maar eerst vijftien jaren later treft men het eerste bericht over dit voorval aan en dan nog in zulke vage termen verhaald.

Toen dit verzinsel te onwaarschijnlijk bleek, verhaalde men dat Vesalius' reis naar Jerusalem een poging was om Spanje te ontvluchten na zijn noodlottige vergissing; de wijze echter, waarop hij zich tot zijn reis voorbereidde en Spanje verliet, logenstraft ook deze opvatting; bovendien schijnt het zeer onwaarschijnlijk, dat een man zoo bekwaam als Vesalius zulk een fout kon begaan; bij de eerste oppervlakkige insnijding had hij reeds moeten weten, dat de man niet dood was.

Anderen weer zeggen dat hij zijn vervolgers de Galenisten wilde uit den weg gaan, die zijn reputatie aan het hof benadeelden, maar ook deze stelling is onhoudbaar, want Vesalius toonde bij elke gelegenheid genoeg welk

[p. 120]

een onverschrokken karakter hij bezat en dat hij zich niet gemakkelijk liet wegdringen of het zwijgen opleggen. Nog zijn er die beweren, dat de bedevaart een voorwendsel was om van zijn vrouw te scheiden, wier lastig humeur hem ondraaglijk was en die zich niet kon vereenigen met zijn proefnemingen op doode menschen. Ook voor dit bericht is niet het minste geldig bewijs voorhanden, evenmin als voor een andere onderstelling, dat hij den pelgrimstocht tot voorwendsel gebruikte om 's konings verlof te verkrijgen tot het verlaten van Spanje, om in Italië zich weder aan zijn geliefkoosd werk te kunnen wijden.

De waarschijnlijkste reden voor Vesalius' zonderling besluit ligt het meest voor de hand, namelijk dat hij inderdaad den pelgrimstocht wilde volbrengen uit godsdienstige beweegredenen. Dat hij een goed geloovig Katholiek was, blijkt uit zijn geschriften, verder uit het feit dat hij zoovele jaren lang vertoefde aan de zoo rechtzinnige hoven van Karel V en Philip II; hij voelde er behoefte aan, schijnt het, zijn werk te bekronen door een tocht naar de heilige plaatsen, en met zijn gewone vastberadenheid zette hij dit plan door.

Met zijn vrouw vertrok hij naar de Spaansche grenzen en zond haar en zijn meubels naar Vlaanderen, terwijl hijzelf naar Venetië vertrok, waar hij eenige dagen bleef. Malatesta van Rimini, de bevelhebber van het Venetiaansche leger, was juist op punt naar Cyprus te vertrekken en het schip van Vesalius maakte van deze gelegenheid gebruik om onder zijne bescherming zoo ver te zeilen. Men beweert dat Andreas op zeer eenvoudige wijze met de andere pelgrims reisde, en dit bewijst ook de oprechtheid zijner bedoelingen. En zoo kwam hij dus zonder bijzondere ontmoetingen in Palestina en bezocht het Heilige Graf en de andere heiligdommen. Op de terugreis was de tocht lang niet zoo voorspoedig; tegenwinden hielden het schip zoo lang op, dat de spijsvoorraad begon te verminderen. Ontberingen en angst werkten verderfelijk op Vesalius' gezondheid, die nooit zeer sterk was geweest; hij voelde reeds de hand des doods op hem drukken en hij smeekte de zeelieden zijn lichaam niet in zee te werpen, wanneer hij sterven mocht vóórdat zij land bereikten. Eindelijk na veertig dagen te hebben rondgezwalkt bereikte men Zante, maar de hulp kwam te laat en hij stierf na aan land te zijn gebracht.

Een andere lezing zegt, dat het schip verongelukte en hij op het eiland geworpen werd. In elk geval hij stierf in ellende, eenzaam, alleen, door niemand verpleegd. De bewoners der plaats, ruw, onbeschaafd volk, behandelden den zieken vreemdeling niet liefderijk, en uit vrees dat hij de pest had, waagde zich niemand in zijn nabijheid. Zelfs belette de angst hen, hem te begraven, en zijn lichaam werd op het zeestrand geworpen, waar het herkend werd door een Venetiaanschen goudsmid, die er langs kwam en het begroef onder een hoop steenen.

Zoo stierf Vesalius!

Van zijn karakter weet men slechts het weinige dat uit de hoofdtrekken van zijn leven blijkt. Hij bezat dien stempel van het genie - een buitengewone werkkracht in hooge mate.

Zijn geestdrift was groot en aanstekelijk; hij had een heerschzuchtig karakter en was begaafd met artistiek gevoelen smaak. Hij leed vanaf zijn jeugd aan een maagziekte en men zegt dat hij bij het klimmen der jaren somber gestemd raakte en toen een invalide scheen te worden. Men verhaalt ook dat hij gierig en schraperig was, maar ook hiervoor zijn geen afdoende bewijzen voorhanden.

Zijn portret vertoont ons een knap, goed besneden gelaat met massief voorhoofd, kort, kroes, krullend haar en baard met knevel. De neus is lang en eenigszins wippend, de lippen ferm en krachtig geteekend; de oogen zijn groot en vol uitdrukking. De handen zijn ook die van een edelman, schoon gevormd, fijn en teeder als die van een artist. Ofschoon op betrekkelijk jeugdigen leeftijd neergeveld, had hij zijn taak reeds vervuld. Meer werk had hij nog kunnen doen, meer ontdekkingen kunnen maken, maar het doel en het streven van zijn arbeid was bereikt; hij had het afgodsbeeld van het gezag omvergeworpen. De menschen konden hun best doen om het weer op te richten, maar nimmer meer zou de schaduw der oudheid het tegenwoordige verduisteren om zijn levende krachten te dooden.

Vesalius was een groot ontleedkundige, een groot natuurkenner, een groot man in iedere beteekenis van het woord, maar zijn grootheid ligt vooral in het feit, dat hij een bevrijder was en zijn medemenschen heeft vrijgemaakt. Hij maakte de anatomie tot een mogelijkheid, een mogelijkheid welke zijn eigenlijke pogingen tot een werkelijkheid verhieven.

En daarom zijn anatomie, physiologie, pathologie en chururgie en alle andere wetenschappen, die in dienst staan der geneeskunde, hem voor altijd dank verschuldigd.