De Huisvriend. Jaargang 1893

[p. 353]

Koningin Louise van Pruisen.
Een historische herinnering.

Den 19^den Juli was het drie-en-tachtig jaar geleden, dat koningin Louise van Pruisen - wier ongelukkig gesternte haar, voor een deel althans, verantwoordelijk deed zijn voor de staatkundige misgrepen, bij den slag bij Jena begaan - te Neu

koningin louise van pruisen.

Strelitz na een zedelijk lijden van ettelijke jaren bezweek. De gedachte aan de oneindige smart, die haar deel was, aan de bekoring, die er van haar poëtische en diep gevoelende natuur uitging, en het beeld, door Gustav Richter van haar onberispelijk schoon, Germaansch type op het doek gebracht, houden de herinnering aan haar levendig. Door al de jaren heen, ziet men haar jeugdig gelaat daar voor zich uitstaren, sprekend van een vertwijfeling, diep tragisch in hare intensiteit - juist als op het oogenblik, waarop zij, nadat de tijding van den noodlottigen keer, welken de zaken genomen hadden, tot haar was doorgedrongen, de trappen van het paleis afdaalde om voor de naderende Franschen te vluchten. Een blik op dit treurige gelaat is genoeg om het leed, waaronder koningin Louise tot haar dood toe gebukt ging, in zijn vollen omvang te beseffen. Want op dat oogenblik - in het jaar 1806 - zegt zij haar vroeger leven van macht en grootheid vaarwel, om, zich in stille afzondering terugtrekkend, de gevolgen aan te zien van de ramp, waarvan zij gedeeltelijk oorzaak was, om nimmer meer een oogenblik van geluk te kennen en om hare oogen voor altijd te sluiten voordat de orde hersteld en de schandvlek uitgewischt was.

Tegen het einde der achttiende eeuw begon Duitschland te ontwaken uit den eeuwenlangen staat van verdooving, waarin het ten opzichte van geestesontwikkeling en beschaving verkeerd had. Het was

[p. 354]

een intellectueele renaissance, waarin de invloed van Kant's wijsbegeerte een zelfstandig denken bevorderde; waarin Schiller en Goethe de nog onontwikkelde phantasie hunner landgenooten een feeënwereld van dramatiche fictie en idylische romancen binnenleidden; waarin men een flauw begrip begon te krijgen van wat het leven te genieten kan geven, van de verplichtingen - nog negatief weliswaar - van den vorst tegenover zijn onderdanen. Vele der barbaarsche wetten en gewoonten geraakten in onbruik en een publieke meening werd geboren, die het in den vorst veroordeelde, dat hij zijn troepen voor geld afstond om hen deel te laten nemen aan den strijd in een ver en vreemd land. Het was over den meest verlichten staat van dit geëmancipeerde Duitschland, dat koningin Louise en haar echtgenoot, Frederik Wilhelm III, in 1797 de regeering aanvaardden.

De Fransche revolutie spoedde ten einde. Zij had haar willekeur, hare wreedheid en hare dwaze grillen botgevierd en langzaam was hare woede bekoeld. Maar met denzelfden afschuw als in den tijd toen de rookende guillotine nog dagelijks hare offers eischte, toen de kreet van ‘Liberté, Egalité, Fraternité’ alom weerklonk en de godin der Rede het voorwerp der aanbidding was, bleef het beschaafde deel der maatschappij het oog op haar gericht houden. Aan de historische traditiën en het nuchter verstand der Duitschers gaven hare beginselen vooral aanstoot. In Pruisen was de strenge, militaire hierarchie van den grooten Friedrich, de overheerschende stem van het Lutheranisme en de ordelievende geest, die het volk kenmerkte, eveneens geneigd zich tegen haar te verzetten. Maar de revolutie geloofde aan uitbreiding harer beginselen door middel van het zwaard, en ongelukkigerwijze was haar zwaard in Bonaparte's hand onoverwinnelijk. En de dag kwam, waarop Pruisen, na op politiek gebied tal van onhandigheden en onvoorzichtigheden te hebben begaan, zonder eenige hulp ‘la grande armée’ bij Austerlitz het hoofd moest bieden. Voornamelijk door den invloed van koningin Louise was dit noodlottige climax bereikt. Neutraal Duitsch grondgebied was door Fransche troepen bezet; het huis Hohenzollern was er toe gekomen een niet zeer faaie rol tegenover zijn Hannoversche naburen te spelen; en het gehoon en de schimpscheuten van den plebejischen keizer brachten de gemoederen meer en meer aan het gisten. Bovendien was een Neurenbergsch boekverkooper, Palm genaamd, die een boekje, getiteld ‘De vernedering van Duitschland’ had uitgegeven, dat voor de overweldigers beleedigende gezegden bevatte, verraderlijk uit zijn woning gelokt, gearresteerd en doodgeschoten. Het was een dergelijke misdaad als de veroordeeling van den hertog van Enghien, en de haat tegen de Franschen steeg er door ten top. Onder tranen en gebeden zette de koningin haar luchthartigen echtgenoot tot den strijd aan. Hare woorden werden door strijdlustige toehoorders gretig opgevangen. De krijgskreet drong van het hof tot de troepen door en golfde met woest geweld voort tot de bijna waanzinnige bevolking van Berlijn. In een noodlottig oogenblik trok het Pruisische leger tegen de Franschen op; en na een veertiendaagschen veldtocht was ditzelfde leger uiteengedreven en verstrooid, het trotsche hof, dat het had uitgezonden, voortvluchtig, en te Potsdam stond Napoleon naast het weerlooze graf van Friedrich, dat ontwijd werd door het zwaard van den soldatenkeizer.

De nederlaag bij Jena was een keerpunt in de geschiedenis van Duitschland en kan ten slotte door de heilzame gevolgen, welke zij na zich sleepte, eer als een zegen dan als een ramp beschouwd worden. Met den rook, die van haar slagveld opsteeg, vervloog het laatste spoor van het eeuwenoude feudalisme. En de ondergane vernedering deed bij de meesten een onbestemd gevoel ontwaken, de kiem van het denkbeeld dat zich allengs tot dat van een onderling bondgenootschap der Duitsche staten ontwikkelde. Verschillende generatiën achtereen hielden bij de bezielende zangen van Becher en Heinen, en vooral bij de geschriften van Arndt, die ten doel hadden de vaderlandsliefde van zijn volk aan te wakkeren, dit beginsel in wezen, zoodat het allengs vastere vormen aannam en er eindelijk na de slagen van Sadowa en Sédan niets meer in den weg stond om de gedachten tot daden te doen worden. Doch voor het oogenblik bleef er slechts een schaduw van de vroegere Pruisische monarchie bestaan, en door de onvermoeide werkkracht van Stein, Scharnhorst, Gneisenau en Blücher werd het leger op een geheel nieuwe leest geschoeid.

Voor koningin Louise (van wie, naar aanleiding van hare bezielende tegenwoordigheid in het kamp van Weimar, de ridder von Gentz verklaart, dat er in geheel Duitschland geen tweede vrouw was als zij) zou het misschien een gelukkige oplossing zijn geweest, als zij het lot, dat zoovelen bij Jena trof, had gedeeld en de dood aan haar ongelukkig leven een einde had gemaakt. Doch een ander lot was voor haar weggelegd. Haar zou de gelegenheid gegeven worden, door de edele, waardige houding, waarmee zij de vernedering droeg, haar volk tot een voorbeeld te kunnen zijn. Met de flauwe hoop den overwinnaar door tranen te overreden zachtere voorwaarden te stellen, begaf zij zich met haar echtgenoot naar Tilsit en beproefde aan de voorslagen van keizer Alexander, die eveneens Pruisen's voorspraak bij Napoleon trachtte te zijn, kracht bij te zetten. Hare pogingen om Maagdenburg te behouden of een verandering te brengen in de voorwaarden, bestemd om de macht van Pruisen, dat hare oppervlakte tot de helft van de vroegere grootte verminderd zag, te breken, leden volkomen schipbreuk. Gedurende zijn geheele, wonder volle loopbaan liet de groote Corsicaan zich nimmer van zijn voornemens afbrengen door de tranen en gebeden eener vrouw - zelfs niet toen het uur der scheiding daar was door die van Josephine. Bij den toenmaligen stand van zaken zagen de meeste raadslieden des keizers een groote onvoorzichtigheid in zijn onverbiddelijke gestrengheid; en dat de felle haat, dien de Duitschers tegen Napoleon koesterden, door niets zoo werd aangewakkerd als door de herinnering aan zijn hardheid tegenover koningin Louise in de dagen van haar tegenspoed, is wel een bewijs dat die meening niet ongegrond was.

[p. 355]

Het verdere leven der koningin van Pruisen na te gaan stemt droevig. Gedurende de twee jaren, die nu volgden, verlieten zij en haar echtgenoot de bij de oostelijke grenzen van hun gebied gelegen stad, welke zij zich tot woonplaats gekozen hadden, hoogst zelden. Aan spijt en ergernis ten prooi leidden zij een treurig, eentonig leven, dat door niets werd afgewisseld dan door de aanhoudende berichten van het steeds toenemend geluk hunner vijanden. Berlijn was door Fransche troepen bezet, het Pruisische leger bestond nog slechts uit twee-en-veertigduizend man. Belasting, pers, financiën, alles stond direct of indirect onder Parijsche contrôle. En toch konden en wilden zij de hoop, dat eenmaal het kwaad hersteld zou worden, niet opgeven, eene verwachting waarin zij werden gesterkt door de onwankelbare trouw en de innige gehechtheid, waarvan hunne onderdanen hen onophoudelijk blijken gaven. In het onderwijs harer kinderen, waar zij dagelijks eenige uren aan wijdde, en in de wandelingen door het park, waar zij zich onder het plukken van bloemen in de gelukkige dagen van voorheen verdiepte, vond zij hare eenige afleiding, Dikwijls ook reed zij naar het strand om de wegzeilende schepen na te staren, want in het golvend watervlak met de steeds kleiner wordende witte stippen, die telkens aan den gezichteinder verdwenen, zag zij een beeld van haar eigen verleden, waarin zij zoovele illusiën en blijde verwachtingen aan den horizon van haar geestesleven had zien ondergaan. Van haar vroeger comfort en weelde was haar niet veel gebleven. Zilver, juweelen, geld, alles was aan het algemeen welzijn ten offer gebracht, en trouwens, iemand die dag en nacht vervuld is van de bevrijding van haar vaderland, zal zich aan hare aardsche goederen wel weinig gelegen laten liggen.

Daar waren nog enkele bekwame mannen, van beproefde trouw, die niet twijfelden of het uur der bevrijding zou weldra slaan. Zij rekenden op de vurige liefde der Pruisen voor hunne heimath, op het enthousiasme, dat aan de hoogescholen heerschte, op de trouw en de toewijding van het leger en op de verontwaardiging, die geheel Europa vervulde bij het zien van zooveel onrechtvaardigheid en heerschzucht, zoovele aanmatigingen van de zijde der Franschen. De eerste maatregelen om het gevallen koninkrijk met nieuwe levenskrachten te bezielen, werden met beleid genomen. Alles wat aan het feudaalstelsel herinnerde werd afgeschaft, het grondbezit niet langer tot den adel beperkt, de handel een weg, die voor ieder burger openstond, en bepalingen betreffende onderwijs en opvoeding werden door de wet voorgeschreven.

De vruchten van deze verstandige en belangrijke hervormingen plukte men in 1813 bij den bloedigen slag bij Leipzig, toen de krachten, die de tyran zoo lang met ijzeren hand in bedwang had gehouden, plotseling opstonden en zich tegen hem keerden. Maar de koningin, die vol spanning den uitslag dier toebereidselen tegemoet zag, beleefde de bevrijding van haar vaderland niet. Drie jaren van onafgebroken leed hadden hare gezondheid geknakt en hare schoonheid verwoest, maar aan haar eenvoud, haar stille waardigheid en haar heldenmoed hadden zij geen afbreuk kunnen doen. Nadat de Franschen Berlijn verlaten hadden, keerde het hof weer naar de Pruisische hoofdstad terug. Onder de menigte, die zich verdrong om den koninklijken stoet voorbij te zien trekken, ging een luid gejuich op, toen de koning met zijn generaals te paard voorbijtrok; maar toen het rijtuig naderde, waarin de koningin met hare dochters gezeten was, verstomden de vreugdekreten bij het zien van haar vervallen, lijdend gelaat, en er volgde een stilte, oneindig welsprekender dan de luidruchtigste begroetingen. Het gaat dikwijls zoo op oogenblikken, dat men door een machtigen indruk wordt aangegrepen. Toen een-en-zestig jaren later de troepen na den oorlog van 1870 met roem overladen Unterdenlinden doortrokken, waren de zegekreten en het gejuich oorverdoovend. Maar toen de twee-en-vijftig adelaars van het door hen overwonnen Fransche leger voorbij werden gedragen en in hunne glansende oppervlakten den verganen roem van het ridderlijke Frankrijk schenen te weerkaatsen, verried de diepe stilte, die plotseling heerschte, een aandoening, te groot om zich in woorden lucht te geven.

In de eerste maanden van 1810 werd het langzamerhand duidelijk, dat de moreele schokken der laatste jaren niet hadden nagelaten hunne uitwerking op den gezondheidstoestand der koningin te doen gevoelen en een hartaandoening hadden veroorzaakt, die herhaaldelijk voor haar leven vreezen deed. Bij een bezoek aan haar vader te NeuStrelitz in de omgeving waar zij was opgegroeid, kreeg zij plotseling een heviger aanval van haar kwaal dan ooit te voren, en haar echtgenoot en kinderen kwamen juist tijdig aan om bij het stervensuur der zwaarbeproefde vorstin tegenwoordig te zijn.

Frankrijk en Pruisen hebben beiden, hoewel op zeer verschillende tijdstippen, jarenlang onder vreemde overheersching gezucht en beiden hebben hunne bevrijding te danken aan den invloed eener vrouw... Toen in het begin der vijftiende eeuw de Engelschen bijna geheel Frankrijk hadden veroverd, verklaarde Jeanne d' Arc door hoogere machten te zijn aangewezen om het juk af te schudden; hare tijdgenooten werden door hare verschijning met nieuwen moed en geestdrift bezield en sloegen, door haar voorgegaan, den weg in, die ter overwinning leiden zou. Van 1806 tot 1813 was Pruisen geheel in de macht van Napoleon, en toen het uur van een algemeenen opstand tegen hem geslagen was, wakkerde de herinnering aan koningin Louise den strijdlust aan en deed hen het denkbeeld aan de hand, dat de gealliëerden naar Parijs voerde. De invloed van de maagd van Orleans hield bij haar dood op; die van de koningin van Pruisen begon eerst na haar verscheiden. Koningin Louise's naam bleef men in één adem noemen met het Rijnland, dat door zijn verleden met te hechte banden aan Duitschland verbonden was geweest, dan dat de overweldiger ze voorgoed zou hebben kunnen verbreken en naar welks herovering ieder rechtgeaard Duitscher met hartstochtelijk verlangen uitzag.

Hoe groot de invloed was, dien koningin Louise in 1813 heeft uitgeoefend, blijkt uit de liefde en eerbied waarmee haar naam nog steeds wordt genoemd, en uit de innige, teedere wijze waarop zij

[p. 356]

in de volksliederen van latere dagen bezongen wordt. Waarschijnlijk echter zouden de edele hoedanigheden, die haar karakter kenschetsten, niet zoo duidelijk zijn uitgekomen, ware het niet dat zij, door al de rampen die haar troffen, op den voorgrond waren getreden. Evenals Marie Antoinette heeft zij haar roem voornamelijk aan haar ongeluk te danken. En zoozeer wordt hare nagedachtenis in eere gehouden, dat, toen de kroonprins van Pruisen, alvorens zich naar het slagveld te begeven, in 1870 een bedevaart deed naar haar graf, hij de tolk was van de gevoelens, die millioenen harten bezielden. Duitschland heeft zich tot een machtig geheel gevormd en het bezit van het Rijnland heeft het zegel op het verbond gelegd. De vrucht, die de Fransche staatslieden van drie generatiën hebben geplukt van hun werk, is het verlies van den Elzas. Frankrijk heeft opgehouden de rustverstoorder van Europa te zijn. De tijd, dat men met recht kon getuigen: ‘l'Europe est tranquille quand la France est contente’ is voorbij, en het vergaan van zijn luister vindt zijn oorzaak in de donkere dagen, die aan de ontwikkeling der strijdkrachten van het verjongde Duitschland voorafgingen, en in de heldhaftige, verheven houding van koningin Louise van Pruisen.