De Huisvriend. Jaargang 1893

Geschiedenis der zijde.

Welke vrouw tooit zich niet gaarne met die glinsterende stoffen, welke nijverheid en kunst zoo wonderbaar schoon maken?

Het deftige fluweel, de rijke damasten met hun prachtige bouquetten, het glinsterende satijn, de moiré's met hun weerglanzen, schijnen voor haar te zijn wat voor de bloem de smaragdenlijst harer bladeren is, de coquette sluier, die haar nog schooner doet zijn.

De zijdeworm is de vader, die aan al deze prachtige weefsels het aanschijn gaf. Een oude legende doet zijn ontdekking opklimmen tot aan de zonen van Noë. Maar 't is niet te gelooven dat Cham, de vervloekte, zich de moeite gunde om den nederigen, kleinen worm te bestudeeren, die toen zeker evenals nu zijn cocon spon voor het genoegen alleen zich een zachte ligplaats te verzekeren, en dat Sem en Japhet, die zeker den smaak van hun vader hadden geërfd, de aankweeking van den wijnstok voor die van den moerbezieboom zouden verlaten.

Volgens een veel geloofwaardiger lezing is het een Chineesche prinses, die 2698 jaren voor Christus het toilet harer seksegenooten met deze heerlijke stof zou verrijkt hebben. De keizerin Loui-tsee, vrouw van Hoang-ti, verveelde zich te midden harer gezellinnen in den Harem en bracht lange uren door om in de oogen van haar meester haar te overtreffen, die, al heetten zij ook haar slaven, toch haar mededingsters waren.

Eens, dat de vorstin in de prachtige tuinen van het paleis wandelde, ging zij vermoeid zitten in de schaduw van een groepje moerbezieboomen, en strekte op het gras haar kleine, bijna onzichtbare voetjes uit, die gesloten waren in nauwe, met goud en paarlen geborduurde muilen. Terwijl zij daar zoo onbeweeglijk zat en de groote, donkere peinzende oogen om haar heen liet dwalen, werd haar aandacht getrokken door een vreemdsoortig insect, dat eenige stappen verder zich in de bladeren bewoog. Het was een zijdeworm, die zijn cocon spon. Al is men keizerin, men blijft toch altijd vrouw, dat wil zeggen, nieuwsgierig. De verveelde sultane onderbrak haar loome droomerij en stelde, zonder het te willen, belang in het werk van dit kleine dier. Zij beschouwde hem langen tijd, vervolgens raakte zij met den vinger het zijdeachtige tonnetje aan, zich verwonderend over den glans en de zachtheid. Toen kreeg zij lust het nijvere diertje te bezitten.

Met een gebaar riep zij een harer hofdames, die op een afstand van haar stonden, en zelf maakte zij met haar koninklijke hand voorzichtig het blaadje los, waarop het insect lag, en gaf toen vroolijk haar kleine gevangene aan haar vrouwen over. Men omringde het met teedere zorgen als een vogeltje in de kooi, en toen het, vlinder geworden, zijn dun omhulsel verliet en er uit ontsnapte, opende Loui-tsee de verlaten cocon en ontwarde die op haar fraaie vingers.

Welke gedachten er op het gezicht van dit fijne en

[p. 344]

schitterende draadje ontstonden in den phantastischen geest der koninklijke vrouw? Welken ernstigen en beuzelachtigen arbeid verrichtte zij in haar hersenen?

Op dit lichte draadje, dat een ademtochtje kan medevoeren, bouwde de verstandige en coquette sultane een wereld van plannen. Zij begreep dat duizenden van deze insecten, vereenigd in een voor hen aangelegd park en gevoed door die moerbeziebladeren, waarop zij schenen geboren te worden en te sterven, een ontzaglijke hoeveelheid zouden voortbrengen van dat zachte, fijne, glinsterende materiaal, waarvan men misschien de een of andere wonderbare stof kon weven.

Van de gedachte tot de uitvoering is het niet ver voor een keizerin. Vrij om te handelen, liet Louitsee onmiddellijk op een uitgezochte plaats, midden in een moerbeziebosch, een gebouw, bestemd voor haar beschermelingen, oprichten.

Dit was het eerste zijdewormenpaleis, de eerste zijdekweekerij.

Men plaatste daarin zoovele dieren als men maar machtig kon worden. Men besteedde aan hen de grootste zorg. Op volmaakte wijze geïnstalleerd, deden zij wonderen en brachten zulk een hoeveelheid cocons voort, dat alle droomen der vorstin meer dan vervuld werden.

Onder de handen van bekwame werklieden, brachten deze met kunst bewerkte vlokken zijde een stof voort met glinsterende weerglansen, waarvan het gezicht Loui-tsee met rechtmatigen trots vervulde.

Van dit uur was de zijde-cultuur geboren. De gril van een vernuftige, zich vervelende sultane had ze geschapen.

Voortaan nam de zijdeteelt in China verbazende afmetingen aan en men legde zich dadelijk toe op het weven der prachtige stoffen, die zich uit dit bevoorrecht land later over de geheele wereld zouden verspreiden.

De Chineezen hebben hun schoone keizerin vergoddelijkt. De legende verzekert, dat haar witte geest door de zijdeparken dwaalt en des nachts rust onder het dikke loof der boomen, onder welker schaduw zij zoo gaarne zat.

Men vereert haar onder den naam van ‘Geest der moerbezieboomen en der zijdewormen.’ Eeuwen zijn voorbijgegaan zonder in iets de herinnering uit te wisschen aan Loui-tsee, de weldadige toovenares, die sedert bijna 4000 jaar rust in den diepen vrede van het een of andere prachtige mausoleum.

Indië en Perzië, die de zijde in Europa hebben doen kennen, kregen haar uit China. Het was uit Serica, een Indische landstreek aan gene zijde der Ganges, dat ten tijde van Pausanias, Europa dit wonderbare prodruct verwierf. Vandaar dat de Romeinen dien schitterenden draad sericum noemden, waaruit onze zijde ontstond. Zoodra het verscheen, werd dat weefsel met een ware geestdrift begroet en de waarde van elk dezer lichte draden werd gelijkgesteld aan een draad van goud. De koningen en prinsen droegen het nauwelijks, en het was eerst Heliogabalus, die het eerste zich kleedde in gewaden van zuivere zijde, een buitensporigheid, welke zelfs in hem verwondering baarde.

De geschiedschrijvers deelen mede dat Aurelianus een kleed van deze stof weigerde, terwijl hij verontwaardigd uitriep:

‘Jupiter beware mij, zooveel goud uit te geven voor zoo weinig draden!’

Twee monniken, die uit Indië kwamen, voerden de zijde uit Ethiopië in. Aan het hof van keizer Justinianus ontvangen, boden zij hem eieren van zijdewormen aan, die zij medegebracht hadden in stokken van bamboes. Maar de eieren beteekenden volstrekt niets, als men de kunst niet bezat om ze te doen uitbroeien en vooral om de kostbare insecten, die zij moesten voortbrengen, te verzorgen en te voeden. Uit dankbaarheid voor de goedheden des keizers, leerden de monniken aan het volk dezer streken de kunst der zijdeteelt, en Justinianus moedigde dien nijverheidstak zoodanig aan, dat deze de rijkdom werd van zijn keizerrijk.

Langen tijd hadden deze door de zon bevoorrechte streken het monopolie van deze kunstwerken. De Middeleeuwsche koningen lieten met groote kosten deze prachtige stoffen van de oevers van den Bosphorus komen. De beroemde mantel van Karel den Groote en de oriflamme van Sint Denis werden in Constantinopel vervaardigd.

In het begin ontleenden zij hun namen aan hun kleuren. Zij waren rijk geborduurd of gebrocheerd met zonderlinge figuren. De phantastische dieren, vogels, bloemen, vruchten, mengden zich aan wielen, wagens, zwaarden. De weefsels, bestemd voor de kerken, waren eenvoudig wonderbaar. Het waren echte kunstwerken, die altijd het leven van een Heilige voorstelden. Men verhaalt van de toga van een christelijk senator, waarop de kunstenaar middel gevonden had zeshonderd figuren aan te brengen. De verschillende onderwerpen stelden alle wonderen van Christus voor.

De Grieken, bedreven in alle kunsten, muntten uit in het verven en borduren der zijdestoffen. De Saracenen, onnavolgbare werklieden, hadden op dit gebied zulk een meerderheid verworven, dat de stoffen en kleederen, door hen vervaardigd, in het oog van het lichtgeloovige volk doorgingen als door de hand der feeën voortgebracht. Vandaar duizend legenden, duizend ongerijmde of bekoorlijke legenden, die deze wonderbare weefsels met tallooze toovenaarskrachten begiftigden.

Wie hoorde niet spreken van het beroemde oorkussen, geweven door een blonde fee, waarop het voldoende was het hoofd te laten rusten om nooit wit te worden? Hoevele schoone vrouwen zouden in onze dagen den weg willen kennen naar het paleis, waar de beminnelijke toovergodin haar staf zwaaide! Maar het kussen, de fee en de tooverstaf blijven onvindbaar.

Van Constantinopel vestigde zich de kunst der zijdeteelt in Griekenland. Ware bosschen van moerbezieboomen bedekten weldra zekere streken van dit schoone land, voornamelijk Morea, dat daaraan, naar men zegt, zijn naam ontleent.

Eerst na de 12de eeuw verspreidde zich de kunst van zijde voort te brengen en te weven van het Oosten naar het Westen. In dezen tijd had een koning van Sicilië Morea veroverd en voerde alle werklieden in zijde, die hij daar vond, met zich mede naar

[p. 345]

Palermo, waar zij goedschiks of kwaadschiks hun kunst aan zijn onderdanen moesten leeren.

Italië ontnam haar wonderbare kunst aan Sicilië, en omstreeks 1309 werden belangrijke fabrieken in Venetië en later in Genua opgericht.

toenadering. Naar E. Louyot. (Zie blz. 346.)

Frankrijk moet aan de Florentijnen en Luccaneezen de vestiging verschuldigd zijn van de beroemde zijdefabriek te Lyon. De eerste moerbezieboomen werden door eenige edellieden, die Karel VIII in 1494 naar Napels hadden vergezeld, in Frankrijk ingevoerd. Lodewijk XI, wien men de eerste zijdefabriek te danken heeft, in Tours tegen 1470 opgericht, scheen zich niet met dit soort van teelt bezig te houden en onder Lodewijk XII gebruikte men slechts zijde, afkomstig uit Spanje en Italië.

Het eerst dacht Hendrik II er aan moerbezieboomen te doen planten, maar deze poging had geen succes.

Onder Karel IX vestigde een tuinier, Francat genaamd, een gaarde van moerbezieboomen te Nimes, en beplantte daarmede in het Zuiden vier millioen vierkante voeten. Een weinig later werden op koninklijk bevel twintigduizend moerbezieboomen in den

[p. 346]

tuin der Tuileriën geplant, waar men een groote zijdewormenpark aanlegde, dat bloeide tot aan den dood van Hendrik IV, waarna het allengs in verval raakte.

Colbert vestigde dezen nijverheidstak voorgoed in Frankrijk; hij werd daar een bron van groote rijkdommen.

Zooals wij reeds zeiden, kreeg Europa gedurende vele eeuwen de schoonste zijdestoffen uit de tooverlanden van het Oosten.

Al deze prachtige en vroeger zoo zeldzame stoffen, die thans zoo verspreid zijn, droegen in het begin namen, welke zij niet behouden hebben. Het samit, zeer dik taf, langen tijd verward met het fluweel, werd vooral gebruikt bij priestergewaden. Het cendaf was een bijna gelijk weefsel. Tegen de XIIe en XIIIe eeuw diende het siglaton vooral voor de kostumes der dames. Nog had men het witte diapré, bezaaid met bloempjes van goud; verder het tabis, een soort van gegolfd dik taf. Het boffer, zeer gezocht voor mannenkleederen, verder de stof baldeluno, baldekijn genaamd, zeer algemeen tegen het einde der XIVe eeuw. Het palmat, denkelijk zoo genaamd om zijn patronen, die groote palmen voorstelden, of eenvoudig omdat het een weefsel was van zijdeachtige vezels van den palmboom. Eindelijk veronderstelt men dat de stof, aangeduid onder den naam van blotthin of blatta, die onder de rijke geschenken behoorde in 775 door Paus Paulus aan koning Pepijn gezonden, een schitterend purper satijn was.

In de oudheid dienden deze prachtige weefsels voornamelijk om de dooden er in te begraven. Verscheiden mummies, bedekt met zijde en in Egypte teruggevonden, bewijzen dat de Egyptenaren ook deze stof kenden. De natuur geeft ons deze zijde bijna geheel gesponnen; zij nam tot werktuig een der nederigste insecten der schepping, dit arme wormpje, van een vuil grijs, ontdekt door keizerin Loui-tsee, door de geleerden bombyx genaamd en door ons zijdeworm. Maar hoe hij ook heeten moge, hoe hij zich ook voeden moge met moerbezie- of boksbaardbladeren, of de pop waarin hij zich wikkelt om zijn wonderbaren arbeid te verrichten een lengte kan voortbrengen van 1091 voeten, zooals Malpighi beweert, wat doet het er toe?

Laten de geleerden redetwisten en wij ons tevreden stellen met te genieten van dezen prachtigen nijverheidstak, en na duizenden jaren een dankbare herinnering wijden aan keizerin Loui-tsee, die de wereld met zulk een kostbare ontdekking heeft verrijkt.