De Huisvriend. Jaargang 1893

Egoisme.
Door J. Conradi.

Hortense zat op een stil plekje in den grooten tuin, die het buiten van haar vader omringde. 't Was broeiend warm. Weken lang was er geen druppel water gevallen: het koren op den akker, de bloemen in den tuin, alles leed onder de langdurige droogte. 't Liep tegen den nacht. Zware donderwolken hingen boven het hooge geboomte.

Zachtkens klinkt het lied der nachtegalen. Zoele wind suist door het loover der zware eiken, weemoedig stemmend, treurig tot in de ziel. Onbegrensd verlangen naar het ideale, droomend van wat niet is, en nooit zijn zal hier beneên. Zij huiverde van het minste, onverwachte geluid, het trekken van een slapenden vogel, het plotseling koeren eener droomende duif. Zij gevoelt zich onrustig, ongeduldig, hakend naar wat leven, naar een enkel bekend geluid, dat de stilte zal verbreken, die soms eensklaps invalt. De nachtegalen zwijgen en vliegen klapwiekend rond, angstig door het onbekende doch reeds aangekondigde gevaar, een vallend blad, een krakend takje.

Daar vangt de stilte weer aan. Ver in 't bosch hoort ze den wind naderen. Daar is hij. Niets ontziend, voorwaarts snellend met teugellooze vaart, hevig opwerpend blad en twijg. Weer stilte, loodzwaar drukkend het gemoed, tot stervens toe.

Gierend nadert hij, de verdelger van huis en schip, van rust en hoop.

De regen valt daarna loom en zwaar naar beneden, vlekken makend op bladeren, dik met stof bedekt. Het dichte dak beschermt Hortense eene poos, maar het buigt zich onder het gewicht der druppels. De bladeren pogen zich te herstellen; bijna weer genaderd tot hun eersten stand, dan wijken ze weer, zoodat de regen in fijne stralen op haar valt. Nog blijft ze zitten, totdat een plotseling verlichten van den donkeren hemel

[p. 326]

haar ontzet doet opspringen. Haar veerkracht keert terug, en eensklaps vliegt ze over bloem- en grasperken heen, naar huis. In de veranda stuit ze op iemand.

‘Mijn hemel, Hortense,’ klonk het bezorgd, ‘waar ben je geweest? We hebben overal naar je gezocht. Goddank, dat je niets is overkomen.’

‘'k Zat in den tuin op mijn gewoon plekje, en zoolang het slechts bij rommelen bleef, duchtte ik geen gevaar.’

‘Mijn moedig meisje,’ sprak de jonge man, en zijn arm om Hortense's middel slaande, trad hij de veranda binnen. Daarachter bevond zich een weelderig, hoewel somber gemeubeld vertrek. 't Was de huiskamer, meer gelijkend op eene bibliotheek, dan op eene plaats, waar gezelligheid gezocht kan worden. Langs de wanden stonden hooge boekenkasten, waarvoor groene gordijnen hingen, terwijl men hier en daar eene trap op rolletjes zag. In een hoek bevond zich eene prachtige antieke kast, waarin de boeken met de ruggen naar den muur gekeerd stonden, terwijl uit de meeste reepen hingen, waarop de naam van het deel stond, waarbij ze hoorden. Huiverend nam Hortense plaats op een laag stoeltje in het eenige gezellige hoekje der kamer, en de jonge man strekte zich naast haar op eene kleine sofa uit.

Beiden zwegen. Luid kletterde de regen op het glazen dak der veranda, en nu en dan sloeg eene wingerdrank, door den wind bewogen, tegen een der glazen schuifdeuren. Telkenmale schrikte Hortense op, om dan met een zucht zich weder te herstellen.

Eensklaps verbrak ze de stilte, en zeide op zachten toon:

‘Toe, zeg eens iets, Mari, die stilte is zoo pijnlijk.’

De aangesprokene richtte zich uit zijne gemakkelijke houding op, en sprak:

‘Zwijgen past bij zulk weder. 't Is eene verademing na die lange eentonige dagen van voortdurenden zonneschijn. Maar zooals je wilt.’

Hij nam eene sigaar uit zijn koker, stak haar aan, en weder zijne gemakkelijke houding aannemend, volgde hij met peinzenden blik de rookwolkjes, die in de snikheete kamer laag bleven hangen.

‘Rooken,’ hernam Mari, ‘is toch een waar genot; wanneer je verdriet hebt, schenkt het je afleiding, en ben je moe, dan doet de geur je de vermoeidheid ten deele vergeten. Vrouwen moesten het ook doen, en....’

Hortense keek verwonderd op.

‘Nu ja, ik meen nu juist niet eene lange Duitsche pijp, of, zooals onze nonna's in Insulinde, eene zware manilla, maar sigaretten of iets dergelijks. Wil je niet eens probeeren?’ en hij bood haar een klein kokertje aan.

‘Neen, nooit,’ sprak het meisje op beslisten toon. ‘Papa keurt rooken, zelfs voor mannen, ten strengste af, en ook, ik zou er toch geen genot in vinden.’

‘Malligheid,’ sprak Mari, en opspringende, zeide hij: ‘'t Is goed, dat je van je papa spreekt, ik heb hem beloofd, de kopij voor zijn uitgever nog te corrigeeren, dan kan ik haar onderweg wel in eene bus doen.’ Met een: ‘excuseer, dat ik je alleen laat,’ trad hij op zijn meisje toe, en drukte een kus op haar voorhoofd.

Hortense was bij die uiterst hartstochtelijke omhelzing niet van houding veranderd. Ze hoorde de deur dichtslaan, en Mari's bedaarde, afgemeten schreden klonken steeds onduidelijker door de lange gang.

Haar elleboog rustte op een zijleuning van haar stoel, haar hoofd zijwaarts gebogen op haar hand. Het licht der lamp, getemperd door eene roze kap, verlichtte slechts haar hoekje. De lichtgrenzen worstelden tegen de dikke duisternis in de hoeken, en op het hooge plafond was slechts een schijnsel waar te nemen. De eenige verlichte hoek was in een wazig licht weggezonken. Eenige fijne beeldjes, witschitterend, kwamen er even met hunne zachtlichtende lijnen uit te voorschijn.

Langzaam rolden eenige tranen over Hortense's wangen en zacht klonk het:

‘O God, is dat nu het geluk, waarvan ik als jong meisje droomde? Heet dit nu, elkaar lief te hebben in alles, en om alles? Het eerste teedere woord van deze week moet ik nog van hem hooren. 't Is altijd studeeren en nog eens studeeren.’ En bitter: ‘Papa's boeken schijnt hij gevraagd te hebben en niet mij. O, hoe graag verbrandde ik al die duffe geleerdheid, die stapels papieren en manuscripten. Is 't niet ergerlijk, dat een meisje, pas eenige weken verloofd, naijverig is op wat papier?’

En plotseling ging haar schreien in een luid snikken over. Ze snikte, tot ze niet meer kon, en achterover in haar stoeltje lag; mijmerend keek ze naar den anderen hoek, waar de antieke kast stond.

Langzaam kwamen enkele lijnen uit de duisternis te voorschijn, overgaand in leelijke saterkoppen, die den muffen schat schenen te bewaken. In haar verhitte verbeelding schenen ze steeds meer te wijken, steeds kleiner te worden, hoewel ze niets van hunne duidelijkheid verloren, om plotseling hunne oude plaats weer in te nemen.

Het toeslaan van eene deur deed haar uit dien toestand opschrikken, en nu besefte ze eerst, hoe drukkend warm het in de kamer was. Haastig stond ze op en schoof een zijraam open.

Het regende niet meer, en eene heerlijke lucht vol geuren streek langs hare verhitte wangen. Voor haar lag de tuin met groote, zware boomgroepen en kortgesneden grasperken. Geheimzinnig fluisterde de wind met de takken, en nu en dan vielen eenige druppels van natte bladeren, als laatste tranen bij een verzoenden twist. En verder, aan 't eind van den tuin, strekte zich het bosch uit, in een groote, donkere eentonigheid van laag en hoog geboomte. Enkele, laag zwevende wolken onderschepten af en toe het licht van den zilveren halfboog.

De aarde zond haar vochtige geuren omhoog, geuren die denken deden aan vruchtbaarheid en rust.

Huiverend door de plotselinge verandering, trad Hortense terug in de zware atmosfeer der kamer, en minder onrustig nam zij hare plaats weder in. Het licht der lamp werd gaandeweg minder; de vlam knetterde, richtte zich nog eens op, herhaalde het spelletje eenige malen, en toen zat Hortense in 't zachte licht van ster en maan. Haar hoofd zonk achterover, en terwijl de wind met de krullen op haar voorhoofd speelde, sliep ze in.

[p. 327]

Na een paar minuten vertoonde zich om het hoekje der deur het slaperige gezichtje van Hortense's kamenier. Ze bespeurde niets van hare meesteres, die geheel verborgen was door de rugleuning van haren stoel. De kamenier, verwonderd een raam open te vinden, trad de kamer in, en nu eerst zag ze de sluimerende Hortense.

Een uitroep van verbazing ontsnapte aan haar mond, zoodat Hortense ontwaakte. ‘Mijn hemel, juffrouw, hoe gevaarlijk, hier vlak bij een open raam te gaan slapen. Ze konden u van alles doen. 'k Heb wel een kwartier aan de deur van uw slaapkamer geluisterd of ik u ook hoorde, en toen ben ik naar binnen gegaan, maar vond natuurlijk niemand. Door het wachten ben ik in de keuken in slaap gevallen en...’

Hortense hield met een handgebaar dien woordenstroom tegen, en zeide slechts:

‘Steek licht aan, Anna, en help me boven.’

Nog half slapend verliet ze het vertrek en begaf zich naar hare slaapkamer.

Toen ze te bed lag, was het haar onmogelijk den slaap opnieuw te vatten, en hare gedachten concentreerden zich weder op het eenige, wat boven de eentonigheid van haar leven uitstak, haar engagement.

Heel zacht klonk door het ruime gebouw het sluiten eener deur, langzame schreden, eenig gemompel, en weer een sluiten, nu van de hoofddeur.

't Scheen haar toe, als kwamen die geluiden uit eene andere wereld, uit een leven, dat haar niet aanging.

Bij het zwakke licht van het nachtlampje keek ze op haar horloge. 't Was drie uur. Zou Mari nu pas klaar zijn met werken? Hoe goed toch van hem, haar vader zoo te helpen!

De naargeestige gedachten van eenige uren geleden maakten plaats voor iets, dat zweemde naar dankbaarheid en liefde, maar ze was te dommelig, om zich rekenschap van hare gedachten te geven. Ze bleven haar bij, tot ze insliep met zijn gelaat voor zich, er uitziende als op den eersten dag van hun engagement.

Vroeg in den morgen ontwaakte Hortense, en stond op, om naar het weer te zien. Er dreven nog eenige wolkgevaarten, die langzaam en statig voor de rijzende zon schenen te wijken. Alles voorspelde een schoonen dag, en ze gevoelde lust, zich aan te kleeden en in 't bosch te dwalen.

Zonder hulp maakte zij zich gereed, en trad den tuin in. Voorzichtig de plassen vermijdend, volgde zij den rijweg, die van achter het huis naar het bosch leidde. Reeds van verre hoorde zij de slagen eener bijl, welker klank ver in de reine lucht werd voortgedragen. Bij een groep oude boomen stond de rentmeester met eenige houthakkers, en allen groetten haar eerbiedig.

Lang dwaalde ze rond, tot de bel der arbeiders haar naar huis deed terugkeeren. Ze ontbeet als naar gewoonte alleen, daar haar vader door zijn laat werken nooit vroeg beneden kwam.

Daar hoorde zij den hoefslag van een paard, dat in gestrekten draf den rijweg opkwam. Haastig stond ze op, om den ruiter te verwelkomen, die, daar het dorp, waar hij zijn intrek genomen had, ongeveer drie kwartier van het buiten aflag, steeds van een der paarden haars vaders gebruik maakte. Zijne koelheid van den vorigen avond had ze geheel vergeten, en lachend bood ze hem haar mond te kussen. Het opwekkende weder had ook zijn invloed op hem doen gelden, en Hortense bemerkte tot haar innige vreugde, dat hij haar met stille bewondering aankeek. Mari trok haar arm door den zijnen en met de andere hand op den rug; den teugel van het paard vasthoudend, wandelden zij naar den stal.

Zij brachten den geheelen dag in elkanders gezelschap door, en toen zij afscheid namen, kon Hortense zich niet voorstellen, hoe zij den vorigen avond zoo bitter geschreid had over de koelheid van Mari, en verlangend naar den dag van morgen, sliep ze in.

't Was laat toen Hortense den volgenden morgen beneden kwam, en haar eerste vraag was natuurlijk naar Mari. Hij was reeds bij haar vader, en het voorgevoel, den dag weer geheel alleen te moeten doorbrengen, bekroop haar.

Tegen twaalf uur kwam hij evenwel beneden, en ze merkte terstond, dat hij eenigszins ontstemd was. Toen ze naar de reden vroeg, antwoordde Mari:

‘'k Heb woorden gehad met je driftigen vader. Hij verweet me, dat ik hem gisteren alleen had gelaten, en dat ik geene liefde voor zijn werk had. God weet, hoeveel belang ik er in stel, en hoe na het me aan 't hart ligt.’

‘'t Is waarlijk egoist van hem, je dat te verwijten,’ sprak Hortense. ‘Is het niet genoeg, dat je je meisje geheele dagen alleen laat, om met hem te werken? Of is het soms egoist van mij, je zooveel mogelijk bij mij te willen hebben?’ en ze zag hem schalks lachend aan.

Maar hij staarde recht voor zich uit in den tuin en antwoordde:

‘Wel een weinig, we zijn beiden jong en kunnen nog lang samen leven; je papa is oud en daarenboven, je weet niet hoe heerlijk werken het is, met alle mogelijke hulpbronnen bij de hand, vooral voor mij, die mij steeds heb moeten behelpen.’

Hij sprak niet verder over dit onderwerp, maar bij Hortense legde het den grondslag van een besluit, dat hem later wel eens die woorden zou doen berouwen.

Spoedig liet Mari haar weer alleen, en eerst tegen het diner kwam hij met haar vader beneden, iets wat zelden gebeurde. Beide heeren spraken over hunne studiën, en slechts nu en dan richtte Mari het woord tot haar, die dan bijna niets antwoordde en droomerig naar buiten staarde. Hoeveel moeite had het haar niet gekost, haar vader te bewegen, dezen keer beneden te dineeren, en welk eene gezellige voorstelling had zij er zich van gemaakt. En nu, men scheen haar over 't hoofd te zien, omdat ze niet mee kon spreken over de klassieken van Confucius en Mentius, of over het Dhammapadam en zijne spreuken.

‘Indien ik zijn meisje niet was,’ murmureerde ze verder, ‘zou hij wel meer attenties voor me hebben; nu komt het er niet op aan.’ Tegen het dessert verontschuldigde ze zich, onder voorwendsel hoofdpijn te hebben, en zocht hare slaapkamer op.

Met peinzenden blik, de handen in den schoot ge-

[p. 328]

vouwen, staarde ze naar buiten, naar de bosschen, de plaats van haar vroeger droomen en verlangen. Ze gevoelde zich diep beleedigd door de grenzenlooze onverschilligheid van dien man, met wien ze haar gansche leven samen moest zijn.

Moeten, moeten, neen Goddank! nog niet; nog was het tijd zich vrij te maken. Vrij, o heerlijk denkbeeld, en toch, zonder hem, van wien ze ondanks zijne grove gebreken zoo zielsveel hield, zonder hem, die haar alles was, zij kon het zich niet voorstellen; in al hare droomen der toekomst nam hij de eerste plaats in; het was haar onmogelijk, een enkelen blik in haar toekomst te werpen, zonder hem aan hare zijde. Zij had hem lief, omdat hij (ten deele) het ideaal vertegenwoordigde, dat zij van een echtgenoot gemaakt had. Zijn vast karakter, zijn vroeger werken en zwoegen, zonder hulp, steeds kampend met geldgebrek en bijgevolg met vooroordeel. Hij was de steun van haren vader, en met zijne medewerking zou mogelijk diens jarenlang streven, het voltooien van een levenslangen arbeid, plaats vinden. En dat alles opgeven, omdat hij anders tegen haar was dan de meesten tegen hun meisje? Neen, neen! klonk het in haar binnenste. Maar dan kwam weer de tegenstelling van haar droomen, haar billijk verlangen, met de werkelijkheid. Gansche dagen alleen, terwijl hij, dien ze liefhad, in haar onmiddellijke nabijheid was; en zou dit niet altijd zoo blijven? Zou zij, die steeds zulk eene behoefte aan liefde had, die liefde van haar jongste jeugd had moeten ontberen, zou zij ten allen tijde zich gelukkig en tevreden gevoelen, alleen haar leven slijtend aan de zijde van een man, wien studie en kennis alles was?

Ze wist het niet, kon zich geen rekenschap geven van hare denkbeelden. O, indien ze iemand kende, voor wie ze haar twijfelen kon blootleggen, iemand, die haar raad en steun kon geven.

Maar steeds had ze alleen geleefd, alleen met haar vader, die dit slechts in naam voor haar was, die zijne dochter beschouwde als iemand, zorgende, dat niets hem in zijne studiën belemmerde, en zij zou die taak weer op zich nemen voor Mari? Zij huiverde terug voor dit denkbeeld. Langzamerhand kwam ze tot een besluit. Nog hedenavond zou ze alles tenietdoen tusschen zich en den man, die haar zoo weinig begreep.

Onnatuurlijk bedaard begaf ze zich naar beneden, en ging in gedachten het weinige na, wat Mari en zij samen doorleefd hadden. Ze herinnerde zich nog duidelijk een angstig voorgevoel, dat zich van haar meester maakte, toen zij Mari voor 't eerst over menschen en toestanden hoorde spreken. Hoe angstig werd het haar te moede, hem een zijner theorieën te hooren verdedigen:

‘Poogt een egoist, niet egoist te zijn, dan wordt hij spoedig door zijne omgeving misbruikt, en ten slotte lacht men hem uit. Onthoud u dus van dergelijke pogingen.’

Zij had nooit doorgedacht over die leer, doch nu begreep ze, wat de zin er van was. Bij al zijne koelheid kwam dus ook nog gebrek aan vertrouwen, niet alleen in de wereld, maar ook in haar.

Niet lang daarna hoorde Hortense zijn eigenaardigen stap in de gang, en hem tegemoet gaande, verzocht zij hem, haar naar haar boudoir te volgen.

Zonder omhaal vertelde zij hem haar besluit, met bedaardheid hare woorden zóó kiezend, dat ze hem het minst kwetsten.

In stomme verbazing staarde hij haar aan en kort en hoog klonk het:

‘En de reden?’

‘Wij passen niet bij elkaar, en zouden elkaar ongelukkig maken. O, geloof me, ik heb alles rijpelijk overwogen, 't is waarlijk geen overijld besluit, maar ik kan niet, ik kan niet.’

Hij stond op en sprak koel:

‘Zulke dingen laten zich ook niet dwingen. Mogelijk is het ook beter voor mij, mijn leven alleen te slijten. 'k Ben geen gevoelmensch. Toen ik je leerde kennen, beantwoordde je aan de voorstelling, mij gemaakt van eene echtgenoote. Versta mij wel, geen ideaal. 'k Heb geen idealen, maar verlang slechts rustig te kunnen werken. Idealen, illusiën, alles ijdele klanken en jongelingsdroomen, voortbrengselen, neen, uitwerpselen van eene overprikkelde phantasie. Maar wat praat ik? Indien je besluit vaststaat, en dat weet ik, waarom zouden wij dan niet in vrede scheiden?’

Hij stak haar de hand toe, die ze flauw drukte, en even daarna sloeg de deur achter hem dicht.

't Was dus uit, voorgoed uit, en een gevoel van berouw maakte zich van haar meester. Ze trachtte evenwel dit gevoel meester te worden en gaandeweg wist ze zich het denkbeeld op te dringen: 't Is beter zoo.

Plotseling werd de deur met een ruk opengeworpen, en zich omkeerend, zag Hortense haar vader binnenkomen.

Het anders zoo bleeke gelaat was hoogrood gekleurd, en de hoeken van den mond bewogen zich onophoudelijk.

‘Hortense,’ klonk het schor van toorn, ‘zoo even was Mari Beeding bij me, en vertelde, dat je hem zijn congé gegeven hebt; spreek, is dat zoo?’

Zij was opgestaan, leunend met de eene hand op de rugleuning van haar stoel, met de andere zenuwachtig hare kant vernielend.

‘Ja, papa,’ sprak ze, ‘ik heb hem te kennen gegeven, dat het beter was een band te verbreken, die ons beiden later te zeer zou drukken. 't Is volstrekt geen overijld besluit, en hij scheen het ook beter te vinden, want zijn toon was koel en hoog genoeg, toen hij afscheid nam.’

Zij naderde haar vader, en hare hand op zijn arm leggende, vervolgde zij:

‘O, papa, het spijt me zoo voor u, voor uw werk, maar waarlijk, ik kan niet anders.’

Met eene driftige beweging stootte hij Hortense's hand van zich.

‘Ja juist, mijne studiën; hij was de eenige, die mij kon helpen, en je stuurt hem weg als een schoenpoetser. Oh, schande, schande van je, dat je je ouden vader zulk een verdriet aandoet. Je bezit geen hart, en denkt alleen om je zelf, egoist kind. Neen, je hebt geen gevoel en karakter, evenmin als je moeder. Zij is het geweest, die mij grijze haren bezorgd heeft [...] tijd, zij met hare grenzenlooze coquetterie.

[p. 329]

En jij gaat denzelfden weg op? Schande, schande. Maar neen, nog altijd ben ik je vader. Je roept hem terug, hoor, en nu dadelijk! Versta je? ik wil het!’

Maar vastberaden klonk het antwoord:

‘Neen, ik wil niet.’

De oude man strekte zijne hand uit, eene dorre hand met blauwgele aderen.

‘Ik vervloek je, wanneer je weigert, terstond, of bij God....’ Maar hierbij bleef het. De hoogroode kleur veranderde in eene vuilgele bleekheid. Stamelend bracht hij nog eenige woorden uit, en met een doffen slag stortte hij neder.

Met één

de kleine tuiniers. Naar E. Frère.

sprong was Hortense bij de schel, en daarna knielde zij bij haar vader neder, zijn hoofd in haar schoot beurend.

Zoo goed ze kon, trachtte zij met behulp harer kamenier den bewustelooze bij te brengen.

Na eenigen tijd hoorde ze haastige stappen in de gang, en de dokter trad binnen.

Hortense hoorde hem nog zeggen: ‘Telaat,’ en toen was alles weg.

Het eerste wat Hortense zag, toen zij hare oogen weder opende, was het bezorgde gelaat van Anna, hare kamenier.

De kamer waar ze lag, was in een halfduister gehuld, en geen enkel geluid verbrak de stilte.

‘Haal de gordijnen wat op, Anna,’ zeide ze met zwakke stem, ‘alles is zoo somber.’

Deze keek haar met een weifelenden blik aan, en toen ze aarzelend naar een venster trad, kwam er eensklaps een denkbeeld bij Hortense op. Bijna onhoorbaar deed ze haar half schreiende kamenier eene vraag, en 't antwoord was:

‘Mijnheer is niet meer bij kennis geweest.’

Jaren daarna ontmoetten op eene stille badplaats eene oude grijze dame en een bijziend professor elkaar. Na kennismaking bleken het oude bekenden te zijn. Zij vertelden elkaar hunne levens-, tevens lijdensgeschiedenis. Zij had geleefd in de droeve herinneringen harer jeugd, steeds wakend tegen veranderingen in het huis, mijmerend in haar hoekje over langvervlogen dagen, en hij, allen omgang met anderen schuwend, verdiept in zijne lievelingswerken.