De Huisvriend. Jaargang 1893

De groote epidemie in Athene ten tijde van Thucydides.

Te midden van het vroolijkste, meest onbezorgde levensgenot, worden wij door de schaduwen des doods omringd. Onafscheidelijk hecht zich de dood aan de hielen der stervelingen, en even zoo trouw volgt ook de veel gemartelde menschheid een stoet van verraderlijke ziekten, de rustelooze boden en wreede beulsknechten van den onvermoeiden Maaier.

Zonder gedruisch, maar ook zonder rust, bij dag en nacht valt de sombere broeder van den Slaap, geheel volgens de wijze der sluipmoordenaars, zijn niets vermoedende slachtoffers aan, om ze uit het dierbare vaderland van het licht, uit het zoete leven, de aangename gewoonten van het bestaan en den arbeid in zijn donker schaduwrijk te voeren.

Langzamerhand hebben de menschen, in het volle bewustzijn van hun volkomen machteloosheid, zich van den eenen kant daaraan gewend de onveranderlijke uitspraak van een Hoogere macht: ‘De mensch is bestemd eens te sterven,’ dagelijks in vervulling te zien gaan, en worden de verschillende zaken van het burgerlijke leven voortgezet, al ontvalt ook heden dit, morgen dat menschenleven aan zijn gewonen kring; van den anderen kant echter geraakt de ziel des volks in opstand en wordt door schrik bevangen, als de dood in een vreemden, tot nu toe onbekenden vorm in het land optreedt, en als menschenmoordende, de openbare gezondheid vernietigende epidemie, vreeselijke oogsten onder het beangste volk houdt.

De epidemieën zijn van vroeger af een geduchte geesel voor de menschen geweest. Schrijvers en kroniekschrijvers hebben ons schilderingen nagelaten van de verwoestingen, die door epidemische ziekten werden aangericht, bij welker lezing men van afschuw en walg vervuld wordt. In de Middeleeuwen ontmoeten wij epidemieën in verschillenden vorm (zwarte dood, Engelsche zweetziekte, pest enz.). Zij zijn met razende woede en schrikkelijke snelheid over de ontzette volkeren uitgebroken, zoodat vele steden de helft hunner inwoners en nog meer moesten verliezen, geheele landstreken ontvolkt werden en vele plaatsen geheel en al van den aardbodem verdwenen.

Wel hebben de besmettelijke ziekten in den laatsten tijd veel van hun gevaarlijk karakter verloren, en juist de schrikkelijkste hunner zijn tot op heden van Europa verwijderd gebleven; maar de omstreeks het jaar '30 voor het eerst in Europa verschijnende cholera heeft aan de nog niet geheel uitgestorven vrees nieuw voedsel gegeven.

De geruchten, verspreid door een hoogopgevoerde

[p. 200]

verbeeldingskracht, maken het aantal slachtoffers eener epidemie steeds grooter dan het in werkelijkheid is. De vergelijkende gezondheidsstatistiek van verschillende Europeesche landen leert ons, dat tegenwoordig in Europa gemiddeld maar 10 pCt. van alle sterfgevallen op rekening van besmettelijke ziekten komen. Verder moet men niet vergeten dat de epidemieën bij voorkeur zulke klassen van menschen opruimen, die wegens langjarige ziekte en zwakheid sinds lang ten doodte zijn opgeschreven.

patti als aida.
patti als luida.
patti als julia.
patti als valentine.

Dit hebben wij in de laatste jaren bij het optreden der influenza zelf kunnen nagaan. Ook moet men in aanmerking nomen dat bij het woeden van epidemieën andere ziektegevallen zeldzamer worden. Vandaar dat door een besmettelijke ziekte het sterftecijfer niet aanzienlijk honger werd.

Toch zijn er moorddadige epidemieën geweest, die gelande volken met wortel en tak uitgeroeid hebben.

Onder dit opzicht heeft de Oostersche pest voornamelijk een droevige vermaardheid verkregen. De Romeinsche schrijver Ammianus Marcellinus beschrijft ons zulk een vernielende epidemie onder keizer Marcus Aurelius (165-180 na Christus), die in het verre Oosten en Babylonië over Perzië en westelijk Azië naar Rome drong en zich van daar tot in Gallië en aan den Rijn verspreidde, alles met pestbuilen bedekkend en bergen van lijken achter zich latend.

In het jaar 542, onder keizer Justiniaan, brak een pestepidemie uit, die in Pelusium in Egypte beginnend, over Palestina naar Antiochië en van daar naar Constantinopel drong, waar dagelijks van vijf- tot tienduizend menschen stierven. Van hieruit goot zich de giftstroom uit over het geheele West- en Oost-Romeinsche rijk en dreef twee-en-vijftig jaren lang het gruwelijke werk der algemeene verwoesting en ontvolking.

In de 14e eeuw werd de geheele wereld door de pest op ongehoorde, wreedaardige manier bezocht. Van China tot IJsland en Groenland trok de Zwarte Dood (aldus genaamd omdat de lijken er zwart uitzagen) en liet achter zich niets na dan uitgestorven steden en dorpen, verwoesting, honger en wanhoop.

De pest brak, voordat zij in 1348 Europa tot schouwtooneel van haar afschuwelijken arbeid koos, vijftien jaar te voren in China en Indië uit, zette toen haar vernielenden tocht voort op den toenmaligen karavanenweg van alle Aziatische landen, drong over Griekenland en Sicilië in Italië, overschreed de Alpen en stortte zich eindelijk als een hongerig roofdier op Duitschland, dat alleen 1 ¼ millioen menschen verloor, terwijl in het Oosten 23-24 millioen slachtoffers vielen.

De ziekteverschijnselen der pestepidemie, onder keizer Justinianus in 542, waren de volgende. Zeer hooge koorts, dikwijls met ijlhoofdigheid verbonden. Opzwelling der klieren in de keel, de oksels en achter de ooren; de klieren raakten ontstoken en namen een donkere, branderige kleur aan. Gingen de klieren tot verettering over, dan kon men op genezing hopen. Traden echter zwarte puisten, ter grootte van een linzenkorrel, over het geheele lichaam op en vormden zich op verschillende punten der huidoppervlakte tot karbonkels of begonnen zich bloedbrakingen te openbaren, dan was de zieke onfeilbaar aan den dood prijsgegeven, die zijn prooi zoo spoedig mogelijk medesleepte. Gewoonlijk doodde de ziekte in de eerste drie dagen; overleefde de lijder den derden dag, zoo was dit een gunstig teeken. Wegens de veelvuldig optredende builen noemde men deze ziekte Builenpest.

Anders was het ziekteverloop van den Zwarten Dood. Eerst trad ook hevige koorts op met klierenzwelling, puisten en zwarte vlekken over het geheele lichaam. Maar en nieuw ziekteverschijnsel, dat op deze epidemie haar eigenaardigen stempel drukte en haar zulk een boosaardig, snel doodend karakter verleende, waren de smartelijke borstpijnen; er openbaarde zich een hevig hoesten en met elke hoestbui ontlastten zich groote massa's onaangenaam ruikend bloed, dat de lucht ver in den omtrek verpestte. Geen kroniekschrijver van vroegere tijden heeft er ooit melding van gemaakt, dat de pest zich op deze wijze van de ademhalings-organen meester maakte. Die pestzieken, waarbij zich deze bloed-

[p. 201]

spuwingen openbaarden, leefden ten hoogste tot den derden dag; bovendien moet de uitgeademde lucht der zieken de aansteking verspreid en de pest zoo vreeselijk hebben gemaakt.

Volgens Hirsch is de onder den naam van Zwarten Dood bekende pestvorm een in Noord-Westelijk Hindoeston en vooral in eenige provinciën aan de Zuidelijke helling van het Himalaya-gebergte een inheemsche ziekte, die met een tot bloedingen geneigde borstziekte een eigenaardige karakteristieke vorm der Oostersche builenpest schijnt te zijn. Zij, die de pestepidemie der tegenwoordige tijden bestudeeren, wijzen er op, dat overal waar de pest vasten bodem verkreeg, het weerstandsvermogen der bevolking door voorafgegane mislukkingen van den oogst, hongersnood, overstroomingen en daardoor veroorzaakte bedorvenheid van den grond door veeziekten, opeenhoopingen van vuil enz., verminderd was.

In het algemeen kan men zeggen dat vochtige, warme lucht, lage, slecht geluchte en overvolle huizen, ophooping van groote massa's dierlijke en plantaardige, in bederf verkeerende stoffen in de nabijheid van de woonhuizen en ontoereikende voeding, de grove verwaarloozing van openbare en bijzondere gezondheidsmaatregelen, het uitbreken van pestepidemieën begunstigen.

De pest is een ziekte die in zooverre op de onderlijf-typhus lijkt, dat zij door het overbrengen van het gift van den zieke op de gezonden, door aanraking of inademing niet verspreid wordt; wel echter hangt het gevaar van besmetting af van den duur en de nabijheid van het verkeer tusschen zieken en gezonden.

Evenals bij de onderlijf-typhus, bij de cholera en gele koorts de ziektegiften overgebracht worden, zoo kan ook de ziektekiem der pest, van de plaats van haar ontstaan door kleederen, koopwaren en andere levenlooze voorwerpen, ook op het lichaam van zieke of gezonde menschen in andere, nog vrije streken worden overgebracht en daar, als de toestand gunstig is voor de verbreiding van het gift, aanleiding geven tot het uitbreken eener epidemie.

Hoogst merkwaardig is de gang, dien alle groote, bekende ziekten, van het Oosten naar het Westen met zekere gelijkmatigheid afleggen. Reeds de natuurvorscher Plinius maakte op deze verschijning opmerkzaam. De opmerking van Plinius wordt inderdaad door de geschiedenis van bijna alle besmettelijke ziekten bevestigd, te beginnen van de epidemieperiode in de 5de eeuw vóór Christus tot de nieuwste ziekte, de cholera, waarvan wij zelf beleefd hebben dat zij haar uitgangspunt nam in Indië en geheel Azië en Europa met schrik vervulde en toen haar weg vervolgde over den Atlantischen Oceaan. De pestepidemieën onder Marcus Aurelius, onder Justinianus, de groote ziekte in de 14e eeuw, al deze ziekten verspreidden zich in de richting van het Oosten naar het Westen.

Ook de zoogenaamde Attische pest gedurende de jaren 430-426 vóór Christus, die als een enkel onderdeel der moorddadige ziekteperiode der vijfde eeuw vóór Chr. te beschouwen is, had haar geboorteplaats in Ethiopië, het tegenwoordige Soudan, daalde, het stroomgebied van den Nijl volgend, naar Egypte en Noord-Afrika af, van waar zij regelrecht op Griekenland oversprong om daar hoofdzakelijk Midden-Griekenland en in het bijzonder Attika tot het schouwspel van haar menschenverdelgende werkzaamheid te maken.

Het is een telkens terugkeerende eigenaardigheid van alle groote epidemieën, dat zij de voetstappen van het menschelijke verkeer volgen en daarom ook het eerst op levendigen handel voerende kustplaatsen en in aanzienlijke haven- en koopsteden optreedt. De cholera handelt heden ten dage op dezelfde wijze. Even lang als het hulpmiddel van het menschelijke verkeer noodig heeft om van de eene plaats naar de andere te reizen, even zooveel tijd heeft ook het choleragift noodig om haar te volgen.

Toen de cholera in het begin van 1830 voor het eerst haar visitekaartje aan Europa afgaf, gebruikte zij bijna den tijd van twee jaren om den weg van de Caspische zee naar Parijs af te leggen. Zij had natuurlijk zooveel tijd noodig omdat zij bij de toenmaals gebruikelijke verkeersmiddelen de verre reis deels te voet, deels te paard maken moest. Tegenwoordig, nu zij met het stoompaard, de ijzeren vleugels van onzen tijd, haar reizen maakt en haar bezoeken aflegt, kan zij den ontzaglijken afstand van Wolga tot Seine in tweemaal vierentwintig uur afleggen.

De geschiedenis der pestepidemie in Athene ten tijde van Thucydides verdient bijzondere aandacht, omdat zich onmiddellijk daaraan zulke vreeselijke en verreikende gevolgen op staathuishoudkundig, politiek en zedelijk gebied voor de republiek Athene vastknoopen. De levendige belangstelling, welke wij haar wijden, wordt nog voornamelijk daardoor verhoogd, dat wij van een klassieken ooggetuige met onsterfelijken naam, dien wij om het vlekkeloos karakter en de zuivere objectiviteit van zijn verhaal zoo hoogachten en bewonderen, een meesterlijke beschrijving bezitten dezer ziekte en der hoogst gewichtigste gebeurtenissen die zich daaromheen groepeeren. Deze ooggetuige is de meester der heldere, antiek eenvoudige, geschiedbeschrijving: Thucydides. Hij heeft, zooals hij zelf bekent, den bittersten tijd der Atheners en hun vreeselijk lijden persoonlijk aangezien en met hen doorleefd.

Reeds het eerste optreden der ziekte in het jaar 430 werd volgens de aanteekeningen van Thucydides door ontzettende menschenverliezen gevolgd. De onbarmhartige beul wist allen met schrikverwekkende gelijkheid te behandelen. Zij hield in de schoon gelegene, fraaie kwartieren der welgestelden evenzoo vreeselijk huis als in de afgelegen woningen en armoedige wijken van het arme volk.

De geneeskunde, die toenmaals een hoog begaafden vertegenwoordiger bezat in den persoon van Hippocrates, de vader der geneeskunst (geboren in Kos 460 j.v. Chr.), toonde zich tegenover de openbare ramp met al haar middelen, voorzorgen en maatregelen geheel machteloos. Over verschijnselen en verloop der boosaardige ziekte ontrolt ons Thucydides een treffend tafereel, waarvan men dadelijk zien kan dat het onder den verschen indruk van zelf doorleefde gebeurtenissen ontstaan is.

[p. 202]

‘De ziekte,’ zoo verhaalt hij, ‘stortte zich op hare offers met een geheel onverwachten aanval, door geen dreigende kenteekenen voorafgegaan. Van de stormachtig snel optredende verschijnselen merkte men vooral op een sterken bloedsaandrang naar de hersenen, die zich door hevige koortshitte, zwaarte van het hoofd en glinsterende oogen openbaarde. De slijmhuid van den neus, de tong, verhemelte en keel bevonden zich in een toestand van hevige ontsteking. De op deze wijze aanwezige ziektetoestanden verrieden zich naar buiten door gedurigen prikkel tot niezen, pijnlijke slikkingen en krachteloosheid der stem. De uitgeademde lucht der zieken had een onaangenamen reuk. De aanstekelijke verschijningen grepen na het strottenhoofd ook de luchtpijpen en longen aan; een uiterst pijnlijk hoesten verried, dat de ademhalingsorganen waren aangestoken. Ook van de keel uit zette de ziekte haar weg voort, doordat zij de slijmhuid der maag aangreep. De gevolgen der maagontsteking waren hevige onpasselijkheid, braken, waardoor eene galachtige, scherpe vloeistof zich onder hevige smarten ontlastte. Bij het grootste aantal zieken duurde de prikkel tot braken voort en de ziekelijke beweging van de maag vereenigde zich met algemeene krampen. Deze duurden bij velen nog langen tijd voort nadat de gevaren der ziekte gelukkig voorbij waren.

Met deze verschijnselen had de ziekte haar hoogste punt bereikt, zoowel in betrekking tot de hevigheid der koortsaanvallen als tot die van de ontsteking der inwendige organen. De inwendige gloed, die de ongelukkigen verteerde, en de kwelling van den dorst, die hen voortdurend pijnigde, waren zoo hevig dat zij zelfs niet de dunste bedekking over hun lichaam duldden en groote neiging toonden zich in het water te storten. Ja velen wierpen zich werkelijk, als zij niet voldoende bewaakt werden, in de nabijgelegene regenbakken.

De vernietiging der krachten was buitengewoon groot. In dezelfde verhouding als de ontstekingsverschijningen op de inwendige organen zich verhieven, trok zich alle levensenergie van de oppervlakte naar binnen terug. De huid voelde zich droog en heet aan en had ook niet de bleeke kleur, welke men bij andere koortslijders waarneemt, maar scheen donker roodachtig en met zwarte puisten en zweren overdekt, waarmede de natuur een zwakke maar vergeefsche poging toonde om de ziektestoffen uit het lichaam zonder gevaar te verwijderen.

Op den zevenden of negenden dag der ziekte trad de crisis in, die bij het meerendeel der zieken, voordat hun krachten geheel vernietigd waren, den dood bracht, maar bij hen, die haar te boven kwamen, in dyssenterie (bloedloop) overging. Van nu af had de kwaal haar hoofdzetel in de holte van het onderlijf en er vertoonden zich op de darmen zweren, die met onbedaarlijke diarrhee gepaard gingen, waaraan de verzwakte krachten der zieken moesten ten gronde gaan. Maar niet genoeg; als al dat lijden en deze gevaren gelukkig voorbij waren, zoo greep de ziekte nog de toppen van handen en voeten en de oogen aan, zoodat haar vernielende kracht niet zelden het geheele lichaam van het hoofd tot de voeten aantastte. De aangestoken ledematen gingen in de zoo juist vermelde gevallen in verettering en vuilnis over, zoodat velen, al redden zij ook het leven, zich te beklagen hadden over het verlies van een lichaamsdeel of van beide oogen.’

Deze eenvoudige, onopgesmukte voorstelling bevat hoogst belangrijke van de waarheid blijkbaar afgeziene en zelfdoorleefde pathologische bijzonderheden; klaarblijkelijk heeft Thucydides zelf vele menschen aan de pest zien lijden en is er zelf van hersteld.

Zooals wij reeds vroeger vermeldden, hield de epidemie in de lente van het jaar 430 v. Chr. haar schrikwekkenden intocht binnen Athene; de zwaarbeproefde stad moest haar dadelijk een kolossalen tol aan sterfgevallen betalen, die tot tegen het einde van het jaar 429 onafgebroken voortging. Toonde de ziekte volgens de mededeeling van Plutarchus in zijn ‘Leven van Pericles’ tegen het einde van het tweede jaar niet meer zulk een boosaardig en verraderlijk karakter, zoo trad zij in de jaren 428 en 429 nog wat zachter op, en de hoop, dat nu de ontzettende plaag haar einde naderde, hief den moed en het zelfvertrouwen op van de door pest en oorlogsjammeren dubbel getroffen Atheners. Maar de wreedste ontgoocheling volgde op dezen droom van een gelukkiger toekomst. Tegen het einde van het jaar 427 begon de pest met verdubbelde woede in Athene op te treden en bracht zich aan de weder herademende inwoners als grimmige worgengel in nieuwe herinnering. Met het weder opvlammen der ziekte gingen ook heftige beroeringen in het binnenste der aarde gepaard, die den schrik en de algemeene paniek in Athene vermeerderden. Nadat de pest nog een geheel jaar de bevolking beangstigd en verminderd had, begon zij tegen het einde van het jaar 426 vermoeid te raken en langzamerhand uit te dooven.

In de met groote nauwkeurigheid opgemaakte ziekteberichten van Thucydides lezen wij nog vele belangrijke bijzonderheden, die ons het beeld der Attische pest nog duidelijker voor oogen doen staan.

Zoo vertelt ons de geschiedschrijver, dat bij alle menschen, die reeds vóór het uitbreken der epidemie door de een of andere ziekte bevangen waren, de pest het eerst te voorschijn kwam. Zij had nu als een ware tyran de alleenheerschappij in handen genomen en alle overige ziekten het terrein afgedwongen, een omstandigheid die ook bij de moderne ziekten opvalt.

Evenals alle andere acute besmettelijke ziekten de eigenaardigheid vertoonen, dat degene, die eens door haar aangetast is, in den regel van een tweeden aanval verschoond blijft, zoo greep ook de Attische pest niet licht iemand ten tweeden male aan. En zoo het al eens gebeurde, eindigde de tweede aanval gewoonlijk ook met genezing.

Verder meldt ons Thucydides dat dadelijk, van het begin der ziekte, de gemoederen der door de pest aangetasten overvallen werden door volledige hopeloosheid en vertwijfelden aan de mogelijkheid harer redding. Ook vertoonde zich bij eenigen na hun genezing het verlies van het geheugen, zoodat zij òf van zich zelf geen herinnering meer bezaten, noch ook hun naastbestaanden en vrienden in staat waren te herkennen.

[p. 203]

Verschillende meeningen heerschen over den aard dezer moorddadige ziekte. Op de berichten van Thucydides afgaande, zou men gelooven dat zij dezelfde was als de Oostersche pest. Anderen willen in haar de gele koorts en weder anderen de typhus zien. Ook roodvonk, pokken en zoo meer werden er voor gehouden; 't is waar dat van al deze ziekten eenige verschijnselen op de epidemie, door Thucydides beschreven, passen, maar toch over het geheele ziekteverloop sluiten zij niet aan elkander.

Het waarschijnlijkste is dat de Attische pest een op zichzelf staande ziekte is ofwel beschouwd kan worden als een overgangsvorm tusschen de Oostersche en builenpest.

Zeker is het dat zij, evenals deze epidemieën, haar uitgangspunt had in de Nijllanden en van daaruit haar moordenden loop voortzette in de richting van Oost naar West.

Andere autoriteiten bewijzen echter op goede gronden, dat deze pest niets anders is dan de vlektyphus of typhus exanthemathicus. De verschillende verschijnselen, door Thucydides beschreven, als zware stoornissen in de werking der hersenen, ijlhoofdigheid, huiduitslag, het brandende gevoel aan de uiteinden van het lichaam, de intrede der crisis op den negenden dag, de verzwakte krachten van den tweeden aanval bij denzelfden patiënt, de wijze van verspreiding door besmetting enz. Bij ongunstige, uiterlijke omstandigheden, vindt dan ook juist de vlektyphus de grootst mogelijke uitbreiding, en de verschrikkelijkste onder den naam van honger-oorlogstyphus beschreven epidemieën behooren meestal tot de vlektyphus. Deze komt tegenwoordig in Engeland (vooral Ierland is haar broeinest), in Duitschland (Posen, Oost- en West-Pruisen), in Polen, Gallicië en gedeeltelijk ook in Zuid-Europa voor.

De aanstekelijkheid der ziekte wordt ons door Thucydides als een buitengewoon groote afgeschilderd; haar verspreiding nam in korten tijd reusachtige afmetingen aan. De ziekte, verhaalt hij, greep met zulk een snelheid en kracht om zich heen, dat de menschen stierven als de schapen eener kudde. Zelfs de dieren werden door het ziektegift aangetast. De roofvogels, die zich van rottende stoffen voeden, toonden een instinctmatigen afkeer van de ontelbare onbegraven in de stad liggende lijken, of zij stierven, wanneer zij hun afkeer overwonnen, aan de gevolgen hunner gulzigheid. Aan de honden, die zich altijd in de onmiddellijke nabijheid der menschen bevinden, kon men de werking van de besmetting nog gemakkelijker en nauwkeuriger opmerken.

Als bijzondere redenen, die het voortwoekeren der epidemie bevorderden, noemt Thucydides de volgende. De ongewone droogte en de haar op den voet volgende mislukkingen van den oogst en hongersnood, die in eenige landstreken van Attika de ziekte voorafgingen; verder de volkomen werkeloosheid en verwarring der overheidspersonen en der bevolking, waardoor men de schreeuwendste misbruiken liet bestaan en geen krachtige gezondheids-maatregelen nam, zoodat tallooze lijken in huizen en tempels, op de straten en in de regenbakken onbegraven bleven en met hun afschuwelijke, rottende bestanddeelen de lucht verpestten; eindelijk de ontzaglijke overvulling van Athene door vluchtelingen, die met hun veekudden in de omwalde stad een toevlucht zochten.

De geneeskunde vierde tegenover deze openbare ramp geen triomfen; er bestond geen genezingsmethode, die op blijvend succes kon roemen.

‘Inderdaad,’ schrijft Thucydides, ‘waren zij in het begin geheel en al onzeker wat zij eigenlijk van den aard der ziekte moesten denken. Want zulk een pest en zulk een groote sterfte was sinds menschenheugenis nog niet voorgekomen. De middelen, die sommigen schenen te helpen, schaadden anderen. Geen lichaamsgestel kon der ziekte weerstand bieden; zij rukte zonder onderscheid allen weg, onverschillig of zij geneeskundigen bijstand inriepen of niet. Overigens waren de doctoren de eerste offers der pest; zij bezweken in groot aantal in de uitoefening van hun menschlievende werkzaamheid.’

Zooals de zieken van de geneeskunde niets te verwachten hadden, zoo bevonden zij zich ook wat hun verpleging betreft in den jammerlijksten toestand. Van een goed georganiseerde ziekenverpleging, van inrichtingen van weldadigheid, zooals de christelijke naastenliefde en grootmoedige humaniteit van latere tijden, die overal in het leven geroepen en dikwijls met geldelijke middelen verrijkt werden, van al deze schoone bloemen, die slechts de werkdadige liefde van het christendom kon in het leven roepen, vinden wij in de geheele oudheid bij de beschaafdste volken geen spoor.

De epidemie heeft ook op zedelijk, politiek en ethisch gebied groot verderf gesticht; zij vormt een keerpunt in de geschiedenis der Atheensche republiek; van toen af ging het snel naar omlaag. Zij vernietigde niet alleen menschenlevens, maar ook burgerdeugd.

En Thucydides beklaagt zich over de ergste aller naweeën, de diepingrijpende werkingen op tucht, orde en zedelijkheid, met de volgende woorden:

‘Gemakkelijker kwam men er toe aan zijn lusten te voldoen, waarvoor men vroeger gevreesd zou hebben, daar men de vergankelijkheid en de wisselvalligheid aller aardsche bezittingen al te goed zag. Men gunde zich dus het teugellooze gebruik van zijn vermogen en leefde van dag tot dag in een roes van genot en vermaken. Niemand viel het meer in ongemak voor een hooger doel te lijden, daar hem de waarschijnlijkheid voor oogen stond dat hij, eer hij zijn doel bereikt had, door een wissen dood getroffen zou worden. Slechts datgene gold nog voor begeerenswaardig en van werkelijk nut, wat tot bevrediging en oogenblikkelijke prikkeling der zinnen kon dienen.

De vrees voor de goden en de wetten van den staat hadden dus geen invloed meer. Men had geen vrees en eerbied langer voor de goden, wijl de braven en vromen evengoed een prooi des doods werden als de misdadigers en goddeloozen. De staatswetten werden niet meer opgevolgd, wijl men meende vóórdat er een beslissend vonnis gevallen was wegens een overtreding, de straf ontloopen te zijn, daar men dan den dood reeds sinds lang als offer zou gevallen zijn. De tijd, die tusschen het gerechtelijke vonnis en den dood lag, werd gebruikt om van de aangenaamheden des levens zooveel mogelijk te genieten. Het

[p. 204-205]

een japansche tuin. Naar Humphrey Moore. (Zie blz. 206.)

[p. 206]

kon niet uitblijven dat deze tijd van verschrikking diepe wonden aan de godsdienstige gevoelens der menigte sloeg. Bij de beschaafde klassen werd de deelneming aan den godendienst zeer verwaarloosd en bij niet weinigen traden onverschilligheid en twijfelzucht in plaats van de vroomheid der voorvaderen; Velen droegen zelfs de volmaaktste ontkenning van alles wat goddelijk was openlijk ten toon. Bij het mindere volk speelde het bijgeloof een groote rol. Niet bevredigd door den eeredienst der eigen goden, zocht men troost en genezing in de geheimen en boetemiddelen van Aziatische priesters, die overal door het land trokken en voor hun eeredienst propaganda maakten.

Ook de openbare zedelijkheid was diep gezonken. Het roemrijke volk, dat bij Marathon en Salamis zoo dapper en glanzend de overwinning had bevochten tegen de onmetelijke scharen van verwijfde Perzen, was nu zelf door liederlijkheid en ondeugd zoodanig ontaard, dat Aristophanes in het verkeerde en zondige drijven zijner landgenooten stof genoeg vond om stroomen van den bijtendsten spot en bittersten hoon over hen uit te storten.

Nog eenmaal schitterden de wapenen van den ridderlijken held Epaminondas en de medesleepende redekunst van den gloeienden vaderlander Demosthenes als twee vurige, lichtgevende meteoren aan den verduisterden hemel van Griekenland. Zij bewezen aan de verbaasde wereld, welk een degelijke kern in het Grieksche volk school, maar de onsterfelijke dapperheid en welsprekendheid van twee afzonderlijk staande personen konden der stervende vlam geen nieuw leven inblazen.

Ten slotte kwam de ijzeren tijd van het wereldbedwingende Rome; ook Griekenland werd bij hun reuzenrijk ingelijfd. Zelfs zijn naam Hellas moest het verliezen en als provincie Achaja werd het eens zoo toonaangevende Griekenland onder de lange volkenrij der Romeinsche heerschappij opgenomen.

Het had den Romeinen weinig moeite gekost het zwakke, ontzenuwde volk uit de rij der zelfstandige natiën te doen verdwijnen; maar wat de Grieken ook aan zichzelf mogen misdaan hebben, Grieksche geest, Grieksche schoonheid, kunst en wetenschap, blijven als sterren van den eersten rang aan den hemel der onsterfelijkheid glinsteren.