De Huisvriend. Jaargang 1892

Anthony van Dijck.

Hoeveel werken van anderen aard hij ook gemaakt heeft, Van Dijck was in de allereerste plaats portretschilder, en als zoodanig heeft hij dan ook het voorbeeld van al zijne kunstbroeders in dit genre gevolgd en zijn onovertroffen talent aan het schilderen zijner eigene beeltenis gewijd.

Dit portret geeft een buitengewoon fijnbesneden gelaat te zien, zóó fijn, dat de trekken over het algemeen meer aan vrouwelijk schoon dan aan mannelijke kracht en forschheid doen denken. Maar met dat al, - van wat nobelen, verheven geest getuigt dat hooggewelfde voorhoofd! Welk een hartstochtelijke gloed ligt er in de groote, amandelvormige oogen! En hoeveel gevoel spreekt er uit de sierlijk gekrulde neusvleugels en de zachte ronding der fijne lippen! Het geheel dezer schoone deelen geeft echter al de kenmerken van passie en zinnelijkheid te zien, en van een breideloos toegeven aan dien hartstocht, wat vooral merkbaar is uit het beloop van neus en mond, de ronding der kin, en de niet door ouderdom teweeggebrachte vermagering der wangen. Van Dijck legde zich bovenal toe op de uitdrukking van het karakter der door hem geportretteerde personen, en in dit opzicht heeft hij ook zichzelven alle recht laten wedervaren: de vrouw heeft in zijn leven steeds een voorname rol gespeeld, gelukkig zonder nadeel te doen aan de heerlijke grootheid zijner onvolprezen kunst.

Van geboorte was Anthony van Dijck een Zuid-Nederlander: hij kwam in 1599 te Antwerpen ter wereld. Zijn vader, een bijzonder bekwaam glasschilder, had vroeger te 's-Hertogenbosch gewoond; zijne moeder was zeer beroemd als kunstenares met de borduurnaald. ‘Onder hare gestikte werken,’ leest men in hare levensbeschrijving, ‘wordt geprezen een schoorsteenstuk, voorstellende de geschiedenis van Susanna; de beelden waren vast van omtrek en de vermenging der kleuren zeer eigenaardig, alsook de boord van het kleed met losse ranken zóó kunstig ineengevlochten, dat dit stikwerk alleen genoeg was, om haar vernuft te roemen.’ De kunst zat onzen Van Dijck dus om zoo te zeggen in 't bloed.

Na van zijne ouders eenig voorloopig onderwijs ontvangen te hebben, kwam hij eerst in de leer bij Hendrik van Balen, terwijl hij later het voorrecht had om door niemand minder dan Rubens in zijne studiën geleid te worden. Reeds spoedig overtrof Van Dijck al zijne medeleerlingen en verwierf hij zich in hooge mate het vertrouwen en de achting van zijn leermeester, die den veelbelovenden jongeling den raad gaf om Italië te gaan bezoeken. Alvorens deze reis te aanvaarden, schilderde hij nog drie stukken: een ‘Ecce Homo,’ een ‘Christus op den Olijfberg’ en - bij wijze van een geschenk uit erkentelijkheid aan zijn grooten leermeester - de echtgenoote van Rubens, waarvoor hij Van Dijck als blijk zijner dankbaarheid een prachtig wit paard vereerde.

Op weinige mijlen afstands van Brussel, in het dorp Saventhem, liet Van Dijck zich door de liefde voor een landmeisje zoodanig boeien, dat hij daar een zeer geruimen tijd bleef vertoeven en er twee altaarstukken voor de dorpskerk maakte. Eindelijk vertrok hij naar Venetië, waar hij zich bij voorkeur naar de voorbeelden van Titiaan en Paul Veronese vormde. Toen zijn reisgeld nagenoeg geheel was opgeteerd, begaf hij zich naar Genua, waar hij met het schilderen van portretten veel geld verdiende. Daarna zette hij zijne reis voort tot Rome, waar de kardinaal Guido Bentivoglio, van wien hij een verrukkelijk schoon portret had geschilderd, hem in zijne machtige kunstbescherming nam. Later bezocht hij Florence, Turijn en Sicilië, waar hij eveneens hard gewerkt heeft.

Nadat zijn roem zich door heel Italië had verbreid, keerde hij naar zijn vaderland terug, waar hij spoedig met jaloezie en laster had te kampen. Om zich aan al de daaruit voortvloeiende onaangenaamheden te onttrekken, gaf hij gehoor aan de uitnoodiging van den Prins van Oranje, Frederik Hendrik

[p. 400]

van Nassau, om zich in Den Haag te vestigen. Hier schilderde hij 's Prinsen gemalin, Amalia van Solms, en hare kinderen, wier portretten allerwegen zulk eene bewondering opwekten, dat weldra schier alle vorsten en aanzienlijke personages door Van Dijck geschilderd wilden worden. Karel I, koning van Engeland, die Van Dijck voor zijn land wilde winnen, noodigde hem uit om naar Londen te komen; en zoodra hij daar aan het Hof werd voorgesteld, vereerde Karel I hem met een zwaren gouden halsketting, waaraan eene met juweelen omzette beeltenis des konings hing. Daarenboven schonk hij hem de Bathorde, een aanzienlijk jaargeld, benevens een fraai zomer- en winterverblijf. Van Dijck toonde zijne erkentelijkheid voor deze echt koninklijke gunstbewijzen door met rusteloozen ijver te werken, en zijn nieuwe vaderland met een schat van meesterstukken te verrijken.

Van Dijck was zijn leven lang een groot minnaar van al wat naar pracht en luister zweemde, en om aan die hartstochtelijke liefde voor het schoone en schitterende te voldoen, leidde hij eene uiterst kostbare levenswijze. Zijne partijen en feestmalen, waaraan vorsten en vrouwen van den hoogsten rang deelnamen, overtroffen alle andere genoegens van dien aard in glans en weelde; de voornaamste toonkunstenaars en tooneelspelers wedijverden met elkander om deze feesten op te luisteren. Daarenboven had hij een groot aantal schoone meisjes in zijne omgeving, die hem als model dienden bij het schilderen van zijne historiestukken, maar hem ook buiten het atelier het leven hielpen veraangenamen en - zijn beurs verlichten. Zoo verkwistte hij zijn vermogen, zijne krachten en zijne gezondheid; toch had zijn penseel hiervan nog veel kunnen vergoeden, indien hij zich niet door een zoogenaamden goudmaker of alchimist schandelijk had laten oplichten. Te zonderlinger is deze afdwaling in een man, die bij ervaring geleerd had, dat zijn artistiek genie de beste en veiligste goudmijn voor hem was.

De Hertog van Buckingham trachtte onzen Van Dijck weer op een beteren weg te leiden en hem nieuwen levenslust in te boezemen, door hem in kennis te brengen met de zeldzaam schoone Maria Ruthven, de dochter van den Schotschen graaf van Gore, welke kennismaking al spoedig tot een huwelijk leidde. Van Dijck bracht met zijne vrouw een bezoek aan zijne geboorteplaats Antwerpen, begaf zich van daar naar Parijs, en keerde vervolgens naar Engeland terug, alwaar hij in het jaar 1641 overleed. Hij werd met groote staatsie in de St. Pauluskerk te Londen begraven, en de dichter Cowley zorgde voor een behoorlijk opschrift op zijne laatste rustplaats.

Van Dijck is dus, zooals wel te verwachten was, betrekkelijk jong gestorven: hij werd slechts 42 jaar. Maar zijn kunst, stout en breed als van een Rubens en vol zonnegloed als die van Rembrandt, zal leven zoolang het schoone op aarde gewaardeerd en gehuldigd wordt.

Het Rijks-Museum te Amsterdam bezit van Anthony van Dijck eenige zijner voortreffelijkste meesterstukken, waaronder op één doek de portretten van Prins Willem II van Oranje en zijne bruid Maria Stuart, kroonprinses van Engeland, dochter van koning Karel I. Dit portretstuk is van 1641, en stelt den Prins op 15-jarigen en zijne bruid op 10-jarigen leeftijd voor; het is de laatste schilderij, welke Van Dijck vervaardigde.