De Huisvriend. Jaargang 1892

Ad rem.

Ieder van ons is wel eens in een gezelschap geweest, waar een onbedacht woord, of een niet kwaad bedoelde uitval het evenwicht dreigde te verstoren, die in elk geval eene pijnlijke stilte ten gevolge had, en dan hebben wij het niet zelden ook bijgewoond, hoe dan een aardige inval als met een tooverslag den avond redden kon: de hatelijke ernstige stemming werd door een snedig gezegde in algemeene vroolijkheid veranderd en de tegenpartij stond dan met beschaamde kaken, indien zij niet gevat genoeg was om den bal vlug op te vangen en vroolijk terug te werpen. De gevatheid, dit gelukkig kind van de oogenblikkelijke opwelling, viert telkens en telkens weer haar triumfen. Wij wenschen hier nu meer in 't bijzonder over snedige gezegden op 't gebied der geschiedenis te spreken.

Zoogenaamde ‘aardige’ menschen, die er voortdurend op-uit zijn, anderen te doen lachen, om met hun eigen geestigheid te schitteren, leveren slechts zelden zulk een snedig gezegde van werkelijke beteekenis. Deze komen in den regel vanzelf, als uit de lucht gevallen; zij eischen van dengene, die ze uitspreekt, kalmte, vrijmoedigheid, scherpzinnige opmerkingsgave en oefening in het maken van gevolgtrekkingen.

De ‘woorden op hun pas’ kunnen van zeer verschillenden aard zijn. Zij kleeden zich in den vorm van humor en satire; van belachelijk maken; van geveinsde domheid; ja soms zelfs in den vorm van onnoozelheid. Alle tijden en natiën hebben enkele menschen aan te wijzen, wier hoofd in dergelijke bliksemstralen des geestes uitmuntte. In de letterkunde der oudheid ontmoeten wij daarvan een aantal voorbeelden.

De Grieken stelden snedige antwoorden bijzonder hoog op prijs, en zooals wij weten, is het ‘attisch zout’ een spreekwoord gebleven.

[p. 153]

Somtijds moeten wij in dergelijke korte gezegden een dieper beteekenis zoeken. Had Alexander de Groote wel op korter en doeltreffender wijze aan het twijfelachtige van menschelijke heerlijkheid kunnen herinnerd worden dan door het antwoord van Diogenes, toen de vorst hem had toegestaan eene gunst te vragen: ‘Ga uit de zon!’?

Alexander was op zijne beurt ook gevat, zooals ons uit een aantal bewaarde voorbeelden nog kan blijken. Om er een te noemen:

Darius had hem, onder schijnbaar voordeelige voorwaarden aangeboden vrede te sluiten; maar tevergeefs. Zijn veldheer Parmenio zeide: ‘Ik zou die

moeilijke dagen. Naar H. Herkomer. (Zie blz. 154).

voorwaarden aannemen, als ik Alexander was.’ ‘Ik ook,’ luidde het antwoord, ‘als ik Parmenio was.’

Wij begrijpen hoe indrukwekkend het gezegde van Leonidas op zijne troepen werken moest, toen de groote veldheer, bij de Thermopyléen, op het bericht dat de vijanden zoo talrijk waren dat hunne lansen de zon verduisterden, ten antwoord gaf: ‘Des te beter; dan kunnen wij in de schaduw vechten!’ Eveneens gaf het antwoord van Leonidas een bewijs van groote gevatheid, toen hij op de vermaning van Xerxes, de wapenen neer te leggen, dezen toevoegde: ‘Kom en haal ze!’ Wat vrees was, schijnt deze veldheer niet te hebben geweten. Toen men hem boodschapte: ‘De vijand rukt op ons aan met doodelijk geweld,’ antwoordde hij: ‘Evenals wij op hem.’

Zeer laconiek en scherp kon Aristoteles in zijne opmerkingen zijn, vooral ten opzichte van ijdele praatjesmakers.

‘Ik heb u misschien vermoeid,’ zeide éen van dezen, na eene langdradige verhandeling te hebben gehouden. ‘Geenszins,’ luidde het antwoord, ‘ik heb er niet naar geluisterd.’ Een ander, die zijn levensloop had verhaald en eindigde met den uitroep: ‘Is het toch niet vreemd?’ kreeg te hooren: ‘Ja, het is vreemd, dat ik je heb aangehoord.’

Op de vraag waarom hij zooveel prijs op uiterlijke schoonheid stelde, antwoordde hij: ‘Zoo kan slechts een blinde vragen.’

Het antwoord van Archilaos, den veldheer van Mithridates, aan zijn spraakzamen barbier, toen deze hem vroeg hoe hij wenschte geschoren te worden, is vrij algemeen bekend: ‘Zwijgende,’ zeide hij. De wijze wetgever der Grieken, Solon, was geen vriend van vleitaal. Toen men hem er mede geluk wenschte, den Atheners de beste wetten te hebben gegeven, antwoordde hij: ‘De beste, die zij verdragen kunnen.’

Eenigszins huiverig voor het algemeen bekend sarcasme van den kunstenaar, toonde een schilder aan Appelles zijn nieuw stuk, er bijvoegend, dat hij het in twee dagen had afgewerkt.

‘Dat is er aan te zien,’ was alles wat hij vernam.

Het schijnt dat Fokion, de leerling van Plato en een vriend van Xenocrates, geen hooge gedachten van het

[p. 154]

oordeel der menschen koesterde. Althans toen eene door hem gehouden rede met daverende toejuiching werd beloond, vroeg hij: ‘Heb ik dan iets wat zeer dwaas was gezegd?’

Als wij nu tot later in de geschiedenis opklimmen dan herinneren wij ons, om een voorbeeld te noemen, het schoone woord van Willem den Veroveraar, toen hij op den 28sten September 1066 bij zijne landing op de Engelsche kust struikelend, aan dit slechte voorteeken een gunstige uitlegging gaf, door zegepralend uit te roepen: ‘Zoo neem ik dus dit land in bezit!’

Het volgende trekje van Keizer Rudolf I getuigt van groote tegenwoordigheid van geest. Bij de kroning te Aken op den 24sten October 1273 had men den scepter vergeten, die bij de leenverklaring der verschillende vorsten moest worden gebruikt. Het was een zeer critiek geval, wanneer men daarbij niet vergeet, hoe wantrouwend men in die tijden was. De Keizer vatte een op het altaar staand crucifix met de woorden: ‘Het symbool der verlossing is ook een scepter!’ De vorsten kusten het crucifix en ontvingen daarmede hunne vorstendommen in leen.

Op dergelijke aardige manier redde een monnik, die bij zekere plechtigheid het ongeluk had, een glas wijn op het hoofd van Peter den Groote te laten vallen, zich uit de verlegenheid: het glas brak en de wijn stroomde over het machtig hoofd van den Czaar, tot algemeene ontsteltenis. Maar de kloosterbroeder sprak ernstig:

‘Niet slechts druppelsgewijs, maar in stroomen mogen Gods gaven over uw edel hoofd worden uitgestort; uwe vijanden zullen verpletterd worden als dit glas!’ De Czaar was zóo ingenomen met de gevatheid van den monnik, dat hij hem niet liet straffen, maar hem integendeel benoemde tot archimandriet van Protschersk, eene in die dagen zeer aanzienlijke geestelijke waardigheid.

Een boetprediker, die in eene stad aan den Rijn kwam, waar veel zedeloosheid bedreven werd, zeide onder anderen op den kansel: ‘Wat het aantal kuische jonkvrouwen en eerbare vrouwen in uwe stad betreft - wel, ik neem aan die allen op éen kruiwagen de poort uit te brengen.’

Toen de gemeente duidelijke teekenen van ontevredenheid en verbittering gaf, bracht hij de menschen tot kalmte door er bij te voegen: ‘Ge moet mij wel begrijpen, éene tegelijk!’

Voor de machtigen der aarde is het ook dikwijls van groot belang op het rechte oogenblik een snedig antwoord te kunnen geven. Men had aan Koning Karel II van Engeland op zijne vraag, wat de natie van hem dacht, geantwoord dat het oordeel aldus luidde: ‘Voorzeker had hij nooit iets wat leelijk of dom was gezegd, maar nog minder ooit iets verstandigs gedaan.’ De vorst zeide zeer bedaard: ‘Het eerste betreft mij; het tweede mijne ministers.’

Intusschen bestaat de macht der gevatheid niet enkel in het geven van korte, flinke antwoorden, die, zooals men zegt, de punt van het dreigend wapen met een behendige greep omwenden en dit op den aanvaller richten. Ook op andere wijze laat zij zich kennen. Zoo redde de bekende Zweedsche Graaf Köningsmarck zich, omstreeks het jaar 1600, uit eene groote verlegenheid. Het was in die dagen gebruikelijk dat een vreemde gezant, bij zijne eerste audiëntie aan het hof, waar hij was benoemd, eene toespraak hield in de taal van zijn eigen land. De graaf, die zijne geloofsbrieven aan Lodewijk XIV moest overhandigen, raakte bij zijne rede tot den Franschen Koning totaal in de war. Gelukkig was zijne gevatheid sterker dan zijn geheugen. Overtuigd dat niemand der aanwezigen een woord Zweedsch verstond, vervolgde hij zijne rede. Maar nu zeide hij niet langer de van buiten geleerde toespraak op, maar ‘het Onze Vader’ in het Zweedsch; en daarna begon hij aan de artikelen des geloofs, alles onder eerbiedige buigingen voor den Koning. Toen de rede naar zijne meening de gewone lengte had bereikt, eindigde hij met een tafelgebed, dat hij met plechtige gebaren tot Z.M. vergezeld liet gaan.

De rede had blijkbaar een zeer gunstigen indruk gemaakt: zij werd genadig door den Koning opgenomen en door de hovelingen bewonderd, hoewel het den spreker de grootste moeite kostte om ernstig te blijven.

Spontini, de componist der ‘Vestale,’ droeg gaarne bij alle aanleidingen zijne décoraties. Op een feest, toen hij ook weder met rijk versierde borst verscheen, zeide een oud musicus tegen een zijner kunstbroeders: ‘Wat heeft hij zich weer met ordes behangen! Mozart had er geen enkele.’ Spontini hoorde het. ‘Mijn vriend,’ zeide hij zeer bedaard, ‘Mozart had ook geen orde noodig.’

Dat Frederik de Groote, ondanks zijn gestreng optreden, toch veel ophad met gevatheid, is algemeen bekend. Op zekeren dag ontmoette Z.M. een officier te Berlijn, wien hij het verblijf in de hoofdstad verboden had.

‘Waarheen?’ klonk de barsche vraag.

‘Incognito naar Berlijn,’ luidde het antwoord en de Koning liet hem gaan. Misschien dacht hij daarbij aan een hooggeleerden professor, die in de klacht uitbrak: ‘Wat zijn er toch een troep onverdragelijke gekken in de wereld!’ en van zijn spotzieken vriend te hooren kreeg: ‘Ja - en het gekste is, dat er gewoonlijk nog éen meer is dan een ieder denkt.’

Vaak geldt echter, ook voor geestige menschen, de aloude regel: ‘Spreken is zilver, maar zwijgen is goud.’

Ph. Wijsman.