De Huisvriend. Jaargang 1891

Ter begrafenis,
door A.J. Servaas van Rooyen.

In den nacht van 25 Februari 1638, overleed ten huize van Sr Staes Staeszoon, Mr. Glazenmaker in de Papenstraat te 's-Gravenhage, de Heer Kapitein Willem Does.

De overledene bewoonde aldaar een ongemeubeld kwartier.

Twee Willem's, de een Doctor Liebergen, de ander de apotheker Rottermont, hadden hem geneeskundige en pharmaceutische hulp verleend.

Dokter Liebergen had slechts drie dagen over den patiënt gegaan, maar wist toch de rekening op te voeren tot vijf en dertig gulden, ‘verdient’, zooals hij schreef, ‘voor salaris van visitatiën, mitsgaders ordonnantie, ende administratie van balsemkruyderen, tot preservatie ter begraeffenisse, aen Sijn E. persoon, ende oock overleden lichaem.’

Daar de nalatenschap echter niet toereikende was, moest hij zich tevreden stellen met dertig gulden, en bekende ‘hier aff ten danck voldaen te sijn.’

Rottermont, de apotheker, werd ten volle betaald.

Dokter Liebergen begon op 23 Februari, nadat hij den patiënt, die te bed was gebleven, den pols had gevoeld en de tong had bekeken, met een fomentum, een, tot uitwendig gebruik dienend vloeibaar artsenijmengsel, dat door middel van daarin gedoopte en uitgeknepen linnen of flanellen lappen, of van een spons ‘geappliceerd’ wordt.

De apotheker leverde er ‘twee grote sponsen, wegende vier onsen bij’; alles te zamen kostte 3 gulden 6 stuivers. Een verkoelende drank, julapium, ad 1 gulden 4 stuivers, moest inwendig het verdere effect doen.

Noch het een, noch het ander geneesmiddel gaf verlichting of verbetering, en den volgenden dag kreeg onze Kapitein een ‘dosis cremortart’, een tweede en zelfs een derde julapium, een gargarisma of gorgeldrank, nog een zeer samengesteld fomentum, tot verzachting der pijnen, en een amandeldrank. Een en ander verhoogde de rekening met 5 gulden 8 stuivers.

Helaas, de natuur wilde niet medewerken; de maag van den patiënt werd wel een medicijnkist, maar de medicijnen bleken onmachtig om den naderenden dood te bestrijden, en hoewel er op 25 Februari nog mixturen werden bijgevoegd, overleed Kapitein Does reeds des nachts. De zorgen aan hem besteed, waren tevergeefs geweest.

De apotheker kreeg nu nog de beste leverantie, want ongeveer vijftien gulden aan ‘excellente kruyden’, werden noodig geacht, zoowel om het lijk van binnen te vullen, als om het naar den eisch des tijds, te balsemen. De rekening van den apotheker klom dan ook tot een bedrag van 36 gulden en 2 stuivers.

Sr. Staes Staeszoon, de glazenmaker, had in overleg met den dokter, wien de ziekte zeer bedenkelijk voorkwam, terstond een bode naar den Bosch gezonden, om des Kapiteins halven broeder Jan, die op het fort Crevecoeur lag, te doen ontbieden, voor welk bodeloon hij 2 gulden 10 stuivers voorschoot.

Omtrent dezen Jan, die deel uitmaakte van de bezetting, nadat Prins Frederik Hendrik 's Hertogenbosch en ook het fort had genomen, valt niet veel te vertellen.

Zelfs zou men haast gaan twijfelen of hij wel geboren was, - dat in die dagen gelijk stond met gedoopt, omdat men wel het doopen, maar niet het geboren worden der kinderen, in de registers boekte, - indien niet Dominee ‘Cornelis Poudroyen, Bedienaar des Goddelijken Woordsop het fort Crevecoeur,’ had willen getuigen, ‘dat seeckere geloofwaerdige personen geattesteert ende verklaert hebben,’ dat Jan Does is geboren 4 Mei 1619, welke getuigenis niet van noode zou zijn geweest, ‘als voor desen ordinair kerckenboeck van de dooplingen was ghehouden geweest.’

Aan welke ziekte was Kapitein Does gestorven?

Voor de hand ligt, dat hij aan een koliek is bezweken!

Of hij zich die ziekte op den hals heeft gehaald door de ‘24 kanne biers à f3. -, die gedroncken wierden met sijn geselschap,’ zooals uit een verschotbriefje blijkt, valt niet te zeggen. Als het gezelschap niet al te groot is geweest, zou men het haast gelooven, maar.... van de dooden niets dan goeds!

Trouwens in de eeuwen, welke achter ons liggen, hielden de menschen er heel andere magen op na, dan tegenwoordig; men dronk bij alles, en op alles; er werd gedronken als men geboren werd; dan volgde het doopmaal; het huwelijk; de buurt-, gilde- en schuttersfeesten; en eindelijk dronk men eens zooveel als er iemand gestorven was. Alleen men dronk dan zelf niet mede.

Het kan dan ook geene bevreemding wekken, dat de derde post op het verschotbriefje van Staes luidt: ‘Soe haest hij doot was, liet ick innecomen, ten

[p. 159]

minsten kosten, voor sijn volck, een half vaten goet bier, op dat (mijns oordeel) alles suinich worden overleyt, costende 4 gulden en 16 stuivers.’

Een schrille tegenstelling met dat bier is hetgeen nu op de nota volgt: ‘Verschoten aen Betstroo waerop dselve Capiteyn bij sijn leven ende naer desselfs doot rustede à 1 gulden 4 stuivers.’

De droevige plechtigheid van het oudtijds zoo onkiesche ‘ontwaden’ of uitkleeden, en het daarop gevolgde ‘kisten’, geschiedde, als gewoonlijk, bij avond. Er werd ‘als doen 4 pond kaersen verbruyckt, à 22 stuivers.’ De personen, die het werk verrichtten kregen samen vier gulden.

Het ‘waylaken van dselve Capt. zal: waer in hij in de kist lach, mitsgaders voor een linde slaepmuts ende hoofdkussentge, onder sijn hooft,’ kostte 6 gulden.

Eigenaardig is het, dat het in dien tijd ook gebruikelijk was, om, ten koste van de nalatenschap, het toilet van de gedienstige geesten van den overledene een beetje op te knappen of aan te vullen.

Zoo werden ‘betaelt voor twee paer schoenen gemaeckt ten behoeve van den Heer Capt. zaliger meyt ende knecht tsamen 3 gulden 16 stuyvers’; bovendien ontving de knecht nog een spiksplinternieuwe ‘premier’, nog al zeer fijn van stof, want hij kostte 2 gulden 12 stuivers.

Een uitgebreide kring van kennissen buiten 's-Gravenhage had Kapitein Does niet, want er was slechts ‘een halff bouck papier van vier stuyvers nodich voort maecken van de rouwcedullen als anders.’

Een deftig man was hij echter wel, want er komt ook een postje van zestien stuivers op de nota voor: ‘Betaelt voor houvasten (krammen) en spyckers die gebruyckt wierden tot het spyckeren van desselfs Capiteyns Za: wapen in de huysinge van Staes.’

Het was toch in voorgaande eeuwen onder deftige lieden gebruikelijk, om het wapenbord eerst in de rouwkamer, en op den dag der begrafenis boven de voordeur op te hangen; daarna werd het afgenomen en vooruit gedragen, terwijl het dan weder in de kerk werd opgehangen, doch niet altijd, want voor eene dergelijke ijdelheid moest later een hoog recht betaald worden.

Somtijds werden twee wapenborden daartoe gemaakt, en wanneer de overledene geen nabestaanden achterliet, werd het wapenbord boven het graf gebroken.

De begrafenis, welke plaats vond op 1 Maart werd gedirigeerd door ‘d' Heer Overste Wens’. Het was Matheus Wens, overste Bouwmeester, in dienst van de kroon van Zweden, die o.a. 27 Maart 1641, een huis bewoonde in de Wagenstraat, aan de oostzijde.

Op zijn last leverde zekere Johannes Blommertier, wijnkooper, voor de begrafenisplechtigheid 80 stoop bordeaux à 8 stuivers de stoop; de accijns was er niet onder begrepen; daarvoor werd betaald twintig gulden, en bovendien 10 stuivers aan de ‘kraankinderen’, de bier- of wijndragers.

Staes zelf, de hospes van Kapitein Does, had reeds 8 stoop witten franschen wijn doen leveren, met den impost voor vijf gulden vier stuivers.

Er viel dus heel wat te drinken.

Lijkbezorgers, dragers en de familieleden kregen rouwhandschoenen, die de ‘fransche kramer’ in het Halsstraatje, toenmaals de Kalverstraat van 's-Gravenhage, ten getale van 26 paar leverde à 8 stuivers het paar, alsmede het ‘rouwgoed,’ waardoor zijne rekening ‘monteerde’ tot ruim honderd gulden.

Indien er een testament ware geweest, had, zooals toen gebruikelijk was, de testateur in den aanhef er van, om eene eerlijke begrafenis gebeden.

Voorwaar, die werd hem gegeven, zonder dat hij dien wensch schriftelijk had uitgedrukt.

Luisteren we slechts naar de ‘cedulle’ van Pieter Cornelis van der Burch, koster van de Groote Kerk, welke na afloop werd ontvangen, en in den familiekring voorgelezen:

‘In den eersten geluit drie posen; elcke poos vyer gulden thyen stuvers; de kerck haer recht compt	13. -
‘vant graf te opene; de kerck haer recht	24. -
‘vant graf te maken ende het lijck begraven, soo dat behoort	4.10
‘vant graf toe te leggen met de tegelen.	0.10
‘van de baer met de stocken te swarte ende te brengen	0.12
‘voor het wapen op te hangen in de kerck	0.16

Dit laatste was, evenals dat, hetwelk volgens den post voor ‘houvasten en spijckers’, ook in de sterfkamer was opgehangen, vervaardigd door Harmen Grevesteyn, schilder. Hij ontving voor beide 24 gulden.

De rekening van den schrijnwerker of kastenmaker leert, dat deze de lijsten en de paneelen, voor de wapenborden had geleverd, waarvoor hem kwam ruim negen gulden. Hij was daarmede echter niet betaald, want voor 't ophangen en het leveren van twee ronde stokken, ontving hij nog een gulden en zeven stuivers.

Van militaire honneurs aan den overledene, in zijn rang als Kapitein, bewezen, lezen we niets; toch werden op het rouwkleed, dat over de kist lag, vastgehecht een houwer (degen) en de sporen, als kenteekenen van des kapiteins waardigheid. De nota van den wapensmid zegt:

‘Een vergult geweer (zijdgeweer, sabel of degen) gemaeckt met een fluweelden schee, met een paer vergulden spooren met leeren en sijn toebehooren 18 gulden.’

De kist was van eikenhout; hij werd voor den billijken prijs van 16 gulden geleverd; de schroeven kostten 2 gulden 10 stuivers.

Zeer eigenaardig is de biddersrekening, welke aldus is gesteld:

‘Rekening van weegen het begraeffenisbidden over Kapiteyn Does:

‘vooreerst geleevert over de kist een onderkleet met een bovenkleet	5. 0.0
‘noch geleevert 24 roumantels 10 omt lijk te dragen als voor de vrienden die voor ginggen komt	9.12.0
‘voor de huyer van kannen en glasen met 4 roomers die vermist zijn komt	0.16.0
‘het salaris voor Jacob Jausz	5. 0.0
‘ytem voor Davydt de Bruyn	5. 0.0
‘voor het wapen te dragen komt tot diskretey	1. 0.0

Met de honderd gulden aan rouwgoed kwam men nog niet vrij, want 2 kleermakers moesten broeder Jan, en zijn huishouden, plus de meid, gedeeltelijk in 't pak steken, waarvoor 22 gulden en 2 stuivers werd betaald aan maakloon.

[p. 160]

Michiel Bartram leverde deze rekening in:

‘in den eersten gemaeckt een swarte laecken borstrook overal met gallon geboort ende gevoert voor sijn meijt Lijsebedt	1.10.0
‘noch gemaeckt een swarte laeckensche Rock volgevoert voor deselleve	2. 0.0
‘noch een rouwambuis voor de Capiteyn sijn broeder	3. 0.0
‘noch gemaeckt een roulijffken voor sijn huysvrouw	1. 4.0
‘noch het baeye kleet aen mlkander genaeyt daer het waepen voor hanckt	0. 5.0

Een andere kleermaker maakte o.a.: ‘in den eersten een laeckens cleet met eenen mantel, gevoert met baey’, voor zes gulden.

Aan laken, baai, enz. werd bovendien nog 44 gulden uitgegeven.

Het rouwlaken, dat over de kist hing. ‘een nieuw laken van anderhalff scheel’, werd nadat het gebruikt was, gewasschen, - zeker om alle besmetting te weren, - en daarna aan het Weeshuis geschonken. Het kostte alles en alles 18 gulden.

Ook de liefdadigheid zat voor.

‘Betaelt,’ werd o.a. ‘aen alle de arme luyden, die geene ontrent de kerck 't lijck waernaemen ende een aelmoes versochte eens,’ drie gulden, en ‘ten proffijte van de arme wesen aen de jongers, die mette busse ten profijte derselver stonden aen de kerckdeur,’ eveneens drie gulden.

De ‘Luers (klokkenluiers) ende de respective Dienaers van den Hove van Hollandt ende van den Heer Bailliuw’, kregen een drinkpenning van vier gulden.

Blijkens den post van den wijnkooper, zooals zoo straks is vernomen, werd er op de begrafenis meer gedronken, dan gegeten. Een doodmaal schijnt niet gehouden te zijn, waar anders nog al voor werd gebraden en gezoden. Slechts twee gulden en zes stuivers werd uitgegeven aan ‘wittebroot, koeckjes, peper ende zout.’

De peper en het zout klinken al zeer vreemd, 't Is waar, tegenwoordig gebruikt men mosterd bij het bier, maar zij zullen toen wel klaren wijn hebben geschonken, die niet behoefde gekruid te worden. Wellicht was er koud vleesch bij het brood gediend. Doch het is goed, dat er altijd wat te vragen en te gissen blijft.

Broer Jan kwam met ‘desselfs huysvrouw, knecht ende meyt’, van Crevecoeur over, en bleef veertien dagen. Hij was niet in een ‘Herberg’ gegaan, maar verteerde bij Staes, op de kamers van zijn overleden broeder, gedurende dien tijd 43 guldens. Een matige prijs; man, vrouw, meid en knecht, zoo door elkâar genomen 75 cents daags.

Een zeer curieus voorval had er tusschen het overlijden en het begraven van den Kapitein nog ten huize van Staes plaats, dat wel verdiend vermeld te worden. Het grapje kostte honderd gulden.

Wat nu was gebeurd?

Laten we de in het oud-Hollandsch geschreven en daardoor zoo karakteristieke memorie laten spreken, bij monde van de pen van Staes, des Kapiteins hospes.

‘Rekene noch voor schade, die de selve persoonen, (broer Jan en zijn huishouden), soo nu en dan gedurende d'selve tijt, (14 dagen), hebben gepleecht. Eerstelicken, dat sij mij t'ongebruijck ofte gebroocken hebben een corf spiegelglas, mitsgaders dat derselver meyt, 't bloet, tgeene den voornoemden Capiteijn zaliger bij (door) de barbier, (barbier en chirurgijn, was één in die dagen), was affgelaten, (ten dienste van het balsemen), gesettet hadde achter in mijn huyssinge, alwaer mijn hont, t'alle ongeluck, quam ende at'et, ende daeraf dol wurde, ende ons beet, soodat wij genootsaeckt waren, te weten: Ick, mijn kint, knecht ende jongen, op Scheveningen te laten doopen, ende d'oncosten van dien gedragen.’

Die dollehondsbeten doen de deur dicht. Men was in die dagen nog al erg met dolledranken en dollekruiden in de weer. Wat dat ‘doopen op Scheveningen’ betreft, doet denken aan een soort geestenbezweren. Hoe het ook zij, het was een lastig geval, en jammer genoeg is het, dat de naam van den ‘dooper’, den voorlooper van Pasteur, is achterwege gebleven.

Staes voegde nog iets aan dat postje toe, namelijk: ‘voor 't vuijl ende weder schoon maken sijner huijsinge; kamerhuijr; tijtversuijm voor hem, sijn knecht ende jongen; stilstant van den winckel; dach en nacht te waken, enz. enz.’

En voor dat alles trok hij uit honderd en vijftien gulden, maar de post werd te hoog geacht en hij moest tevreden zijn met de ronde som van honderd gulden.

Van den hond, die 't bloed at van kapitein Willem Does, zaliger, wordt niets gezegd. Hij zal wel ter dispositie van den ‘hondenslager’ zijn gesteld, slager hier niet in den zin van slachten, maar van slaan, doodslaan.

Voegt men nu bij al de reeds genoemde uitgaven vijftig gulden voor de dienstmaagd, en dertig gulden voor den knecht, alsmede vier en twintig voor den Notaris, voor salaris en het opmaken van den boedel, dan kostte het drie dagen ziek zijn, sterven, afleggen en begraven van, en drinken, eten en rouwdragen over Kapitein Willem Does, of naar den eisch dier dagen, beter uitgedrukt, ‘de doodschulden beliepen’, een som van zeven honderd acht en twintig gulden en zes stuivers.

Een eerbiedwaardig cijfer als men bedenkt, dat de waarde van het geld in onzen tijd, ongeveer vertiendubbeld is, en de geheele inboedel slechts zeven honderd een en dertig gulden en zes stuivers opbracht.

De verkooping werd den 20en Maart op het stadhuis gehouden. Er ging nog ongeveer 50 gulden af voor het recht van den vendumeester, voor den ‘uitroeper’, den kruier, den oplegger, den priseerder, enz., enz. Legio was hun naam.

De verkoop dekte dus niet geheel de begrafenis; van daar dat enkele posten moesten verminderd worden.

Broer Jan, stak er niets bij op. Hij was veertien dagen in 's-Gravenhage geweest, met vrouw, meid en knecht, en zoo iets beteekent heel veel, als men op het fort Crevecoeur moet resideeren.

Doch dit moet tot zijn eer gezegd worden; hij heeft niet beknibbeld op de begrafenis van Willem Does zaliger.

Diens ziele ruste in vrede!

Den Haag.