De Huisvriend. Jaargang 1890

Iets over de Grieksche schilderkunst.

Het ziet er met onze kennis van de grieksche schilderkunst treurig uit. Geen enkel stuk van een der groote meesters is bewaard gebleven; copiën bezitten we evenmin. We moeten ons tevreden stellen met de korte, onduidelijke beschrijvingen, die de klassieke schrijvers ons ter loops van een paar dier meest beroemde stukken geven. Eene reconstructie met behulp van deze gegevens is dan ook onmogelijk. Pausanias beschrijft ons uitvoerig de twee beroemde werken van Polygnotos in Delphi, het eene de verwoesting van Troje, het ander de onderwereld voorstellende, maar tot op heden is het nog niet gelukt de vraag naar de compositie dezer beiden op bevredigende wijze op te lossen. Zoo kennen we dan alleen eenige namen van beroemde schilders, en eenige anekdoten van hen, maar van het karakter hunner kunst noch van het streven der verschillende scholen hebben we eene juiste voorstelling.

Een tijdlang had men hoop dat de opgravingen te Pompeji licht zouden verspreiden over dit donker gedeelte der kunstgeschiedenis. In dit kleine campaansche landstadje, dat in 79 n. Chr. door de bekende uitbarsting van den Vesuvius onder een aschlaag bedolven werd, waarvan het sedert het midden der vorige eeuw gaandeweg bevrijd wordt, vindt men huizen, wier wanden, volgens den toenmaals in Rome heerschenden smaak, op de bontste wijze beschilderd zijn. Deze wijze van versiering van het binnenhuis dateert uit den tijd na Alexander den Grooten en nadat Rome in de Grieksche steden van Egypte en Klein-Azië hiermede had kennis gemaakt, had het haar overgenomen. Daar nu Rome's geheele kunst in werkelijkheid niets anders was dan de grieksche kunst, op Italiaanschen bodem overgeplant, hoopte men in deze Pompejaansche fresco's eenige copiën naar bekende Grieksche meesters te kunnen aanwijzen. Deze hoop is niet vervuld. Motieven ann grieksche werken ontleend vindt men in groote massa, door fijne combinatiën heeft men menig beeld in verbinding gebracht met een werk van een beroemd meester dat we uit eene beschrijving kennen, maar met zekerheid kent men tot dusverre slechts ééne

[p. 405]

copie naar de beroemde Medea van Timomachos, voorgesteld op het oogenblik dat zij hare beide kindertjes gaat vermoorden om zich op deze wijze te wreken op haren ontrouwen echtgenoot.

Eene betere voorstelling van wat de Grieksche schilderkunst beteekend heeft dan ooit de vluchtige schetsen op de wanden van Pompeji's huizen kunnen geven, krijgen we bij het zien van de buitengewoon fijne en keurige mozaieken, waarvan men in Pompeji enkele gevonden heeft. Het beste voorbeeld hiervan is de zoogenaamde ‘Alexander-slag.’ Ongelukkig is het niet heelemaal ongeschonden bewaard gebleven. Waarschijnlijk hebben we hier den slag bij Issos voor ons. Het beslissende oogenblik van den strijd is gekomen. In woeste vaart, niet merkende dat hem de helm van het hoofd gevallen is, nadert van links de macedonische held. Een prachtig gekleede Pers snelt op hem af: een goed gemikte stoot met de machtige lans doorboort hem het lijf. Vol ontzetting ziet koning Darius op zijn strijdwagen dit feit aan. Aan eigen gevaar denkt hij niet. Zijn wagenmenner drijft de paarden ter vlucht aan: er is in het gedrang geen ontkoming! Angstig zijn aller oogen op den koning gericht! Hij schijnt verloren: daar stijgt een uit zijn gevolg van zijn paard en biedt het den koning ter vlucht aan, niettegenstaande hij zelf zijne opofferende daad wel met den dood zal moeten bekoopen.

Hier hebben we echte grieksche kunst, hier vinden we haar talent, van met de eenvoudigste middelen iets grootsch te scheppen, terug. Het orgineel waarnaar dit mozaiek gemaakt is, werd waarschijnlijk in den tijd van Alexander zelf vervaardigd.

Of er misschien niet in de toekomst helderder licht zal opgaan?

Wanneer we letten op datgene, wat de laatste tien jaren ons gebracht hebben, willen we niet wanhopen. Ik heb hier vooral het oog op twee hoogst interessante ontdekkingen. De eerste is die van de

grieksch-egyptische portretten. (Uit de verzameling van Theodor Graf in Weenen.)

reliefs van een verbazend groot grafmonument in Gjöl-Baschi in Lykië. Reeds in 1842 was het door Schönborn ontdekt en kort beschreven, in 1882 bracht eene Oostenrijksche expeditie, onder leiding van den verdienstelijken Benndorf, de reliefs naar Weenen. Dit grafmonument bestond uit een groot vierkant, door een muur omgeven: in het midden hiervan stond de groote sarkophaag met nog andere beeldhouwwerken. De muur was aan den binnenkant met reliefs versierd, die in twee rijen boven elkaar den geheelen muur langs liepen. Ofschoon de reliefs sterk verweerd zijn, is toch de inhoud der voorstelling niet moeielijk te vinden. Onder anderen vinden we hier een amazonenslag, den vrijermoord van Odysseus, de schaking der dochters van Leukippos door Kastor en Pollux. Het valt niet moeielijk te bewijzen dat deze reliefs vervaardigd zijn door kunstenaars, die onder den invloed staan der Attische schilderkunst van de vijfde eeuw v. Chr. en daar we weten dat de groote mannen van dien tijd, Polygnotos en Mikon deze zelfde onderwerpen behandeld hebben, ligt het voor de hand de werken dezer laatsten als voorbeelden voor onze reliefs aan te nemen. Dit aangenomen zijnde, kunnen we uit hen eenige voorstelling krijgen van de werken dezer mannen.

Belangrijker nog is de tweede ontdekking. Terwijl we al het bovenstaande slechts ter loops konden aanstippen, willen we bij deze een oogenblik langer stil staan. Een paar jaren geleden is eene zeldzame collectie oude grieksche portretten naar Europa gekomen. Ze zijn afkomstig uit Rubaijat, ± 3 mijlen ten noordoosten van de ruïnen van het oude Krokodilopolis, het latere Arsinoë, gelegen, de hoofdstad van de vruchtbare oase in Egypte, die op dit oogenblik den naam draagt van El-Fajjum. De in de rotsen uitgehouwen graven, waar ze van daan komen, zijn als de meeste Egyptische begraafplaatsen in de oudheid geplunderd, de kisten en de mummiën zijn, bij het zoeken naar goud en edelgesteenten, vernield, wat voor de roovers zonder waarde was en hiertoe behooren gelukkig ook de portretten, werd door hen in het woestijnzand geworpen, dat alles zeer zorg-

[p. 406]

vuldig voor ons bewaard heeft. Een paar jaar geleden werden ze aldaar door Arabieren ontdekt, die ze verkochten aan agenten van het handelshuis Theodor Graf in Weenen, en op deze wijze is deze zeldzame verzameling in Europa gekomen, waar ze nu een triomftocht houden door alle groote steden. Een jaar geleden had schrijver dezes gelegenheid ze in Amsterdam te bewonderen.

Het portret van den doode op de kisten van hout of papier-mâché, die de mummie bevatten, aan te brengen is eene Egyptische gewoonte, die tot diep in de oudheid opklimt. Dit portret werd niet op de kist geschilderd, maar daarop gebeeldhouwd. Gewoonlijk werden alhier het hoofd, de handen en voeten plastisch aangegeven. Van eene wedergave van de trekken des overledene is hierbij geen sprake. Al deze sarkophagen vertoonen hetzelfde type, denzelfden stijven, conventioneelen vorm van gezicht en haar en baard.

De grieksche bevolking, die na Alexander den Groote, na de stichting van Alexandrië, de Nijl-delta tot nieuwe bloei bracht, heeft deze wijze van begraven overgenomen, en wat telkens blijkt, wanneer het Grieksche volk vreemde kultuurelementen overneemt, gebeurt ook hier. De Grieken nemen, Kosmopolieten als ze zijn, de eerbiedwaardige Egyptische gewoonten over, maar wijzigen haar aanstonds naar de eischen van een beteren smaak. Het portret van den doode blijft behouden, maar in plaats van op de kist gebeeldhouwd, wordt het nu op een dun paneeltje geschilderd, ook wel op het linnen, waarin de mummie gewikkeld is. Wie in de Egyptische verzameling in Dresden komt, verzuime niet een paar prachtige exemplaren hiervan te gaan bezien. De afbeelding op blz. 404 is misschien in staat ons eenig denkbeeld van zulk een mummiën-portret te geven. Ter plaatse van het hoofd legde men het paneeltje, vervolgens wordt de mummie ingewikkeld, waarbij men zorg draagt dat de randen van het portret door het linnen gedekt worden, maar het beeld zelf zichtbaar blijft. Meestal worden de randen van het portret met een of anderen kleefstof aan de omhulling vastgemaakt. Wanneer nu de mummie verder over hare geheele lengte omwikkeld is, krijgt het den schijn dat de doode den beschouwer aankijkt van uit zijn linnen omhulsel. Eene op deze wijze gepraepareerde mummie werd daarna in een houten kist gelegd, waarvan men het hoofdeinde van het deksel kon oplichten. Op deze wijze kon men altijd door het gezicht van den doode beschouwen, telkens wanneer men daartoe begeerte voelde. De juiste Grieksche smaak zorgde er voor dat thans in de plaats der stijve, conventioneele, Egyptische wijze van portretteering het streven naar de juiste wedergave der trekken van den doode optreedt.

De bovengenoemde collectie bestaat uit een honderdtal portretten, de meeste borstbeelden, van ongeveer denzelfden aard, maar van verschillende uitvoering en waarde. We zien hier voor ons knapen, jongelingen en jonge meisjes, mannen in den bloei des levens, jonge vrouwen, ook een paar grijsaards en bejaarde vrouwen. Te oordeelen naar de rijke kleeding en de sieraden aan hals en in haar en ooren schijnen de meesten tot de hoogste standen behoord te hebben. Ook de types van de gezichten zijn verschillend. Naast het Egyptische en het Grieksche type vinden we eenige portretten, die zonder twijfel het semitische type vertoonen, zelfs is er één portret, dat dadelijk aan een neger doet denken.

Egyptologen en klassieke archeologen hebben onmiddellijk al hunne aandacht aan dit zeldzaam geschenk van een gunstig toeval gewijd en o.a. de vraag gesteld uit welken tijd het meerendeel van deze portretten afkomstig is. Dat het heidensche Egyptenaren, geene christenen zijn is duidelijk uit de velerlei heidensche symbolen, die we op de portretten aantreffen. Na het jaar 395 n. Chr. toen Theodosius met alle gestrengheid het heidendom te lijf ging, kunnen ze niet ontstaan zijn. Evenmin kunnen ze vervaardigd zijn onmiddellijk na de stichting van Alexandrië, omdat er eerst een geruime tijd verloopen moest zijn, voor de samensmelting der nationaal-Egyptische en der Grieksche beschaving zóó ver gegaan is, als we uit onze portretten opmerken. Overwinnaars en overwonnenen volgen dezelfde wijze van begraving. De Grieksche overwinnaars hebben de Egyptische mummificeering aangenomen, de overwonnen inboorling draagt aan Grieksche kunstenaars het maken van het portret van zijn geliefden doode op. Beide elementen wonen aldus broederlijk naast elkander, een toestand, die eerst onder den tweeden Ptolemaeus begonnen is. De Grieksche letters, die op eenige van de paneeltjes gevonden zijn, wijzen door hun vorm naar de 1e en 2e eeuw n. Chr. en het is dus waarschijnlijk dat het meerendeel in dien tijd, laat ons zeggen in den tijd van Hadrianus, ontstaan is.

Grieksche schilders zijn het dus, die onze portretten gemaakt hebben. Deze staan niet allen op dezelfde lijn. Terwijl sommige de duidelijkste sporen dragen door een eenvoudig handwerksman gemaakt te zijn, zonder twijfel in overeenstemming met de maatschappelijke positie van den afgestorvene, zijn de meeste door echte kunstenaars gemaakt, met de beste portretschilders van latere tijden op ééne lijn te stellen. Een eigenaardig onderscheid vormt deze Grieksche kunst met de vroegere. Terwijl deze in alle opzichten op het ideale gericht was en de koppen, die we uit dien bloeitijd kennen, nooit het werkelijke portret van den persoon weêrgeven, is er sedert Alexander eene merkbare verandering van richting waar te nemen. De portretten van onzen grooten held zijn er zelve het bewijs voor. Nog zijn wel de trekken door den glans eener ideale schoonheid geadeld, maar de kunstenaars versmaden het niet langer de werkelijkheid geheel en al daaraan op te offeren. Alexander had een scheeven nek: dit heelemaal negeeren durven ze niet langer, het eenvoudig weer te geven, durven ze nog niet, omdat ze nog te veel aan den leiband der traditie loopen, ze kiezen daarom een middenweg en geven ons den prachtigen kop een weinig naar links gewend. Het blijkt dat dit realistisch streven gaandeweg terrein heeft gewonnen. De prachtige hellenistische reliefs, die onlangs door Schreiber zijn uitgegeven, vertoonen ditzelfde karakter, en onze portretten toonen ons de volkomen overwinning van deze kunstrichting. Het is alles waar, getrouw in alle details, wat we hier voor ons zien. Ten bewijze hiervoor geven we op blz. 405 de afbeeldingen van een viertal.

[p. 407]

Het eerste portret is dat van een allerliefst jong meisje. Het fijn besneden ovaal gezicht, de sierlijke mond, de grieksche neus, het edele voorhoofd, door prachtig golvend haar omlijst, de hooge frisuur, en dan vóór alles die diepe, zwarte oogen met de sierlijk gebogen wenkbrauwen en hun eenvoudigen, openhartigen, onschuldigen blik - dit alles kan niet nalaten iederen beschouwer met de diepste bewondering te vervullen. Welk eene edele, reine verschijning! En wat een eenvoudige, ware, maar toch hooge kunst.

Een waardig pendant van dit heerlijke meisjeskopje is ons vierde portret. Hier hebben we een prachtigen mannenkop, een type van een patriciër, een geboren heerscher. Uit zijn krachtige, maar toch fijne trekken spreekt een voorname rust. Ook hij kan de wereld gerust in de oogen zien, want het lot heeft hem alles, stand, rijkdom, schoonheid en kracht, in den schoot geworpen. Let maar op zijne kleeding. Om zijn voorhoofd loopt een gouden lauwerkrans - de godin der overwinning had wel een slechteren gunsteling kunnen vinden. Over de borst loopt als teeken der hooge waardigheid, die hij zeker bekleedt, een roode sjerp, met gouden en zilveren knoopen bezet, die zeer goed uitkomt op zijn fijn, wit onderhemd. Deze jongeling en dat meisje, welk een prachtig, edel menschenpaar!

Niet minder interessant, zoo al niet uit het oogpunt van schoonheid, dan toch uit dat der physiognomie en niet minder uit dat der kunst, is No. 3, want ook hier hebben we het werk van een groot kunstenaar. Aan dit portret is alles leven en waarheid. Talentvol is het licht op voorhoofd en neus aangebracht. Het geheele wezen van den man drukt vastberadenheid, slimheid, de heldere oogen een helder verstand uit. In de trekken van het gezicht ligt iets van het Semitische type. Elke lijn van het gezicht is karaktervol en juist geteekend.

No. 2 trekt ons minder aan. Dit flauwe, karakterlooze, onmannelijke, vlakke portret, zonder eenig relief, is zeker door een minder goed schilder gemaakt. Niet de minste kracht spreekt er uit deze nuchtere trekken. Nog meer dan aan andere portretten van onze verzameling treedt hier het verschijnsel op dat de oogen buitengewoon groot geteekend zijn. Intusschen moeten we hier rekening houden met het feit dat de oude Egyptenaren zoo goed als de tegenwoordige, hunne wenkbrauwen en oogharen zwart verfden, waardoor de oogen veel grooter lijken dan ze zijn. Merkwaardig is de zonderlinge lok, die van achter het rechter oor te voorschijn komt. Ze heeft den vorm van een omgekeerd vraagteeken en eindigt in twee dunne lokjes, die van onderen vastgeknoopt zijn. Hier hebben we de aan de Egyptologen bekende ‘knapen- of prinsenlok’, waarmee op de Egyptische beeldhouwwerken altijd de jonge god Horus, verder ook de prinsen van den bloede worden afgebeeld. Prof. Ebers meent dan ook in onzen jonkman een prins te moeten erkennen. Dat hij van hooge afkomst is, bewijst in elk geval de gouden lauwerkrans, die zijn geheele voorhoofd omgeeft.

Misschien zullen onze lezers, wanneer ze bovenstaande afbeeldingen nauwkeurig bezien hebben, eenig denkbeeld gekregen hebben van het voortreffelijke in deze realistische kunst. Laten ze verder niet vergeten dat onze afbeeldingen in de verste verte den toon van de oorspronkelijke stukken niet weêrgeven. En hunne sympathie voor dit stuk Grieksche kunst zal nog stijgen wanneer ze vernemen dat deze portretten gemaakt zijn niet door de eerste portretschilders van Alexandrië, maar door eenvoudige kunstenaars uit een klein provinciestadje. Wat zouden we dan wel staan kijken, wanneer er eens plotseling een stuk van een meester te voorschijn kwam! Na het verschijnen dezer portretten in de bewering, dat de Grieken wel in de beeldhouwkunst, maar niet in de schilderkunst op zoo'n hoogen trap gestaan hebben, als men doorgaans aanneemt, de moeite eener ernstige bestrijding niet meer waard.