De Huisvriend. Jaargang 1890

De stadsschouwburg te Worms.

Het is beter gegaan dan wij gedacht hadden, - al is het dan ook wat langzaam gegaan. Aan het slot van ons artikel over den nu afgebranden Stadsschouwburg te Amsterdam meenden wij twijfel te moeten opperen, of de hoofdstad wel spoedig weder in het bezit van zulk een kunstinstelling zou komen, wijl er zich in den Gemeenteraad een toenemend verzet openbaart tegen het bekostigen van dergelijke ondernemingen uit de stedelijke kas. Toen echter eenige energieke mannen op het gebied van dramatische en architectonische kunst zich voor de zaak spanden, en zij de burgerij uitnoodigden tot deelneming aan de oprichting van een Amsterdamschen Stadsschouwburg volgens een plan, dat goed in elkaar zit en ook uit financieel oogpunt alle kans van slagen aanbiedt, wegens de toegezegde garantie der gemeente, - toen kregen wij weer goede hoop. Doch, met een blos van schaamte moeten wij het neerschrijven: de opengestelde leening van negen ton werd niet terstond volteekend; het onnoemelijk rijke Amsterdam scheen wel in staat, maar niet geneigd, die betrekkelijk kleine som voor den bouw van een nieuwen kunsttempel bijeen te brengen, en - men meende te moeten vreezen dat de zaak mislukt was, wie weet voor hoe langen tijd. Gelukkig echter lieten de wakkere Amsterdammers, die hier het initiatief genomen hadden, zich door dien eersten tegenspoed niet uit het veld slaan; dag aan dag hernieuwden zij hunne pogingen om de burgerij tot deelneming aan het grootsche plan op te wekken, en - voetje voor voetje, drupje na drupje, is de gevraagde negen ton dan toch te elfder, of liever te elf-en-halfder ure bijeengekomen.

Neen, dan is het te Worms vlotter gegaan met de deelneming aan het stichten van een nieuwen schouwburg!

Het machtige Amsterdam met zijne ruim 400,000 zielen mag in dit opzicht wel jaloersch zijn op, of liever beschaamd de oogen neerslaan voor het kleine Worms met zijne 23,000, - voor het tegenover Amsterdam zoo onbeteekenende Worms, een der schilderachtigste Rijnstadjes van het Groothertogdom Hessen, met zijn prachtigen Byzantijnschen Dom en het beroemde Luther-monument op de groote markt, - voor Worms, waar in 1495 de Eeuwige Landvrede tot stand kwam, en waar Luther in 1521 voor Keizer Karel V op den Rijksdag moest verschijnen.

Voor het tegenwoordige geslacht behoorde Worms tamelijk wel tot de ‘doode steden.’ Maar na eeuwenlang als 't ware van de overige beschaafde wereld geïsoleerd te zijn geweest, is het oude plaatsje in den laatsten tijd weder een veelbesproken stad geworden, die door de onlangs feestelijk gevierde opening van haren nieuwgebouwden schouwburg (Spiel- und Festhaus) de aandacht der gansche kunstwereld op zich gevestigd heeft. En waarlijk niet ten onrechte, want door deze daad heeft de burgerij van Worms er een schitterend voorbeeld van gegeven, dat het Duitsche volk nog zeer goed in staat is om met een blijmoedig hart veel geld en veel tijd voor het verkrijgen van louter intellectueele genietingen op te offeren.

De te Worms reeds sedert lang gekoesterde wensch om een eigen schouwburglokaal te bezitten, nam een vasteren vorm aan na de boven alle verwachting geslaagde opvoering van Herrig's ‘Lutherfestspiel’ door Wormser burgers in het jaar 1883, welks ondernemer, Friedrich Schön, een van de voornaamste burgers der stad en een kunstvriend van het zuiverste water, den schrijver Hans Herrig in de gelegenheid stelde om zijne sedert lang gevormde denkbeelden betreffende de hervorming van het Duitsche tooneel voor de eerste maal aan eene practische proefneming te onderwerpen. De poging slaagde naar wensch en vond den grootst mogelijken bijval. Deze voorstellingen hadden destijds plaats gevonden in een kerk, op een geheel van decoratiën verstoken tooneel; maar niettemin was, zooals wij zeiden, het succes van dien aard, dat men op den zoo gelukkig ingeslagen weg besloot voort te gaan, om het Volkstooneel in den edelsten zin des woords verder te ontwikkelen en te verzorgen. Maar nu deed zich het gebrek aan eene geschikte localiteit gevoelen; het denkbeeld om een stedelijken schouwburg te bouwen, drong zich weldra meer en meer op den voorgrond, en weder was het Friedrich Schön, die zich belastte met de zware en moeitevolle taak om het beraamde plan tot werkelijkheid te doen worden. Het kort daarop verschenen vlugschrift ‘Weeldeschouwburg en Volkstooneel’ van Hans Herrig was zeer bevorderlijk aan de spoedige toebereiding van den grond, zoodat men weldra met een architect over de noodige bouwplannen in onderhandeling kon treden. Naar den geest des tijds te werk gaande, had men nu eigenlijk op den grondslag van een zeer wijdloopig programma een prijsvraag moeten uitschrijven, en van de ingezonden ontwerpen er een moeten kiezen, dat zoo goedkoop en tevens zoo karakterloos mogelijk was. Maar gelukkigerwijs gebeurde hier niets van dien aard. Door bemiddeling van Hans Herrig was in den met hem bevrienden bouwmeester Otto Marck te Charlottenburg spoedig de rechte man gevonden, die de zaak met geestdrift aanpakte; en gelijk een waar kunstenaar niet eerst tastend en speurend behoeft rond te zoeken, was ook Marck het omtrent de hoofddenkbeelden verwonderlijk snel met zichzelven eens geworden.

Daar de te zijner beschikking gestelde bouwsom in het eerst slechts 350,000 Mark (f210,000) bedroeg,

[p. 274]

was de kunstenaar wel genoodzaakt, zich voorloopig te bepalen tot een gepleisterd gebouw, dat echter, bij al zijn eenvoud, aan de drie hoofdvoorwaarden glansrijk voldeed, doordien het artistieke schoonheid met doelmatigheid en de grootst mogelijke goedkoopheid vereenigde. Nadat de plannen en berekeningen op het papier voltooid waren, gaf Schön zijne brochure: ‘Ein städtisches Volkstheater und Festspielhaus in Worms’ uit, die, met overtuigende warmte geschreven, de onderneming grootelijks in de hand werkte en de benoodigde geldmiddelen veel ruimer deed vloeien, zoodat het oorspronkelijke bouwplan met eene aangrenzende feestzaal en bijbehoorende ververschingslokalen vergroot en het geheele ontwerp in gehouwen steen uitgevoerd kon worden. Intusschen eischte het aldus vergroote plan, met inbegrip van het benoodigde terrein, de binnenbetimmering en de decoratiën, een totale uitgaaf van 540,000 Mark, welke som later, tengevolge van telkens nieuwe wijzigingen en verfraaiingen, tot het aanzienlijke bedrag van 611,000 Mark steeg, dat echter zonder noemenswaardige moeielijkheden door de burgerij werd bijeengebracht.

Op die wijze kon er dan nu een gebouw ontstaan, dat èn den ontwerper èn der stad Worms beiden evenzeer tot de grootste eer strekt. Uit de hierbijgevoegde afbeeldingen kan men gemakkelijk bespeuren, hoe de kunstenaar het vermeden heeft, de geheele inrichting onder één dak te brengen, en dat hij de alledaagsche Renaissance versmaadde, maar in plaats daarvan - met het oog op den tegenovergelegen Dom - den Romaanschen stijl koos, dien hij vrij en overeenkomstig de behoeften van het gebouw ontwikkelde.

Zoo verrees er dan een kunstgewrocht, welks reusachtige lijnen een trotschen indruk maken, een indruk die zelfs door de onmiddellijke nabijheid van den Dom niet benadeeld wordt. Overal komt de constructie helder aan het licht; nergens vindt men ornamenteeringen die eenig en alleen tot uitwendige verfraaiing dienen. Doelmatigheid en schoonheid gaan op practische en ongekunstelde wijze hand aan hand; en de indruk van verheven ernst, dien men bij het binnentreden in de gewelfde, op granietzuilen rustende vestibule ontvangt, blijft den bezoeker niet alleen door het geheele gebouw bij, maar wordt schier bij elken voetstap in steeds toenemende mate verhoogd.

Wat nu de hoofdzakelijke indeeling aangaat, bestaat de voor de toeschouwers bestemde ruimte uit een reusachtigen, ongeveer 1200 zitplaatsen bevattenden cirkel, die zich vóór het eigenlijke tooneelgebouw en achter den voorgevel met den hoofdingang uitstrekt. Met dit hoofdgebouw is, zooals wij reeds zeiden, een breede zijvleugel verbonden, die de localiteiten voor het dagelijksch beheer en eene feestzaal met een klein tooneel voor orkesten en eenvoudige voorstellingen bevat. Deze zaal is overdekt met een houten bekapping, die de constructie van den dakstoel goed doet uitkomen en veel overeenkomst heeft met de zoldering der feestzaal op den Wartburg.

Werpen wij nu een blik op het uitgangspunt van het geheel: op het tooneel en zijne eigenaardige distributie. Deze is in hoofdzaak gelijk aan de inrichtingen, die bij de opvoering van het ‘Lutherfestspiel’ in vele steden zoo practisch voldaan hebben. Door eene duidelijk zichtbare verdeeling is het tooneel in eene voor- en achterscène gesplitst. De eerstgenoemde staat door middel van eene opzettelijk daartoe aangebrachte trap in rechtstreeksch verband met de voor de toeschouwers bestemde ruimte, en vormt dus weder die ideale gemeenschap tusschen de tooneelspelers en de toeschouwers, die èn in het theater der ouden en in den Engelschen schouwburg uit Shakespeare's dagen bestond. Eene afsluiting tusschen het voortooneel en de zitplaatsen der toeschouwers is niet mogelijk; de acteurs en actrices treden òf door de beide zijdeuren òf van het achtertooneel op; ook kan, in geval de scène zich uit een optocht ontwikkelt, de weg midden tusschen de toeschouwers door genomen worden. Het achtertooneel kan met een gordijn, dat men eenvoudig ter zijde schuift, worden afgesloten. In den wand, die het voor- van het achtertooneel scheidt, zijn boven de beide zij-ingangen vensters en boven de met meergenoemd gordijn voorziene opening een in drieën verdeeld uitstek aangebracht; hier denkt men personen te doen optreden, die binnen uit een huis, van een toren of van een balkon moeten spreken. Decoratiën mist men er ten eenenmale; in plaats daarvan doen draperiën van donkerbruine stof als achtergrond voor de acteerende personen dienst. Door een blik op onze tweede afbeelding zal dit alles den lezer volkomen duidelijk zijn.

Vragen wij nu, hoe deze tooneelinrichting bij de eerste voorstellingen voldaan heeft, dan kan daarop eerlijk ten antwoord gegeven worden: alles saamgenomen zeer goed, al blijft er ook nog veel te veranderen en te verbeteren over. Zoo moeten vóór alle dingen de sombere, van het Luthertooneel nagevolgde donkerbruine gordijnen weggenomen en door stof van eene andere kleur vervangen worden, want tegenover den opgewekten, vroolijken indruk van het gebouw zelf deed het tooneel onwillekeurig aan een ziekenkamer denken. Gobelin-imitaties, in bescheiden tint gehouden, zouden hier misschien het gewenschte effect kunnen maken. Voorts schijnt het door de noodzakelijkheid dringend geboden om bij tooneelen, die in de open lucht spelen, van een eenvoudig geschilderden achtergrond gebruik te maken. Wanneer Herrig beweert, dat onze hedendaagsche schouwburgen met hunne overdreven tooneelstoffeering de phantasie verlammen, in plaats van haar te bevleugelen, en dat de vele veranderingen een storenden en vermoeienden indruk maken, dan moet men hem onvoorwaardelijk gelijk geven; maar wanneer hij nu als een echte beeldstormer alles den tempel uitwerpt, moge dit van zijn standpunt juist zijn, maar daarom kan hij in dit opzicht toch nog niet op de algeheele instemming der onbevooroordeelde critici rekenen. Want men kan het toch moeielijk een bevleugeling der phantasie noemen, wanneer een handeling, die in de open lucht heet plaats te hebben, in een donkere kamer wordt afgespeeld. De plaatsruimte en het karakter van ‘De Huisvriend’ laten natuurlijk geen grondiger bespreking der decoratie-quaestie toe; daarover alléén zouden misschien gansche bladzijden zijn vol te schrijven. Alleen zij dit hier aangestipt: terugkeer tot eenvoud en soberheid is noodig; de decoratie moet ons niet meer in den waan willen bren-

[p. 275]

de stadsschouwburg (spiel- und festhaus) te worms.

de groote tooneelzaal van den stadsschouwburg te worms.

[p. 276]

gen: ‘dit is,’ maar ons eenvoudig op bescheiden toon herinneren: ‘dit beteekent.’

De inrichting der voor het publiek bestemde ruimte is uit onze tweede afbeelding op te maken. De groote massa der toeschouwers neemt op de gelijkvloers staande banken en stoelen, anders gezegd in het parterre, plaats; en slechts een klein aantal hunner zet zich neder in de aan beide zijden van den halven cirkel aangebrachte loges en op de daarboven gelegen galerijen. Recht tegenover het tooneel bevindt zich een diepe nis met een prachtig orgel, alwaar bij de ‘Lutherfestspiele’ en dergelijke volksstukken de zangers hunne zitplaats hebben; bij andere voorstellingen kunnen die plaatsen nog door toeschouwers in gebruik worden genomen. Met andere voorstellingen bedoelen wij hier de gewone opvoeringen van komedie's en drama's, waarvoor het tooneel eveneens gebruikt kan en moet worden. Te dien einde wordt dan het voortooneel weggenomen en vervangen door een orkest, en het van zinkluiken en verdere toestellen voorziene achtertooneel gestoffeerd met decoratiën en gordijnen. Op deze wijze zal het tooneel denkelijk wel het meest gebruikt worden, want de volksvoorstellingen kunnen toch slechts op bepaalde tijden en gelegenheden plaats vinden, daar eene veelvuldige wederopvoering dezer stukken van zelf onmogelijk gemaakt wordt door het daarmede voor de betrokken personen gepaard gaande tijdverlies. Een groot venster met beschilderde glazen boven de zitplaatsen der toeschouwers maakt tevens het geven van voorstellingen bij daglicht mogelijk, waarvan Herrig een bijzonder groot voorstander is.

De ruimte voor de toeschouwers maakt met haar in zachte tinten uitgevoerd schilderwerk, dat goed in overeenstemming is gehouden met den stijl van het gebouw, een hoogst gezelligen en feestelijken indruk. Een groot aantal deuren geven gelegenheid om het gebouw binnen weinige oogenblikken geheel en zonder eenige moeite te ontruimen. Men heeft dienaangaande een proef genomen en ‘het huis’ geheel bezet met schoolkinderen, die op een gegeven teeken zoo gezwind mogelijk naar buiten stormden; in 40 seconden was het gebouw ledig, een resultaat, waartoe de zeer ruime en goed verlichte corridors niet weinig bijdroegen. Ook ten opzichte der veiligheid is deze schouwburg als een modelgebouw te beschouwen; electrisch licht en verwarming door middel van stoom sluiten alle gedachte aan brandgevaar zoo goed als geheel buiten. Een groote waarborg voor de veiligheid ligt ook in het weinige en zeer eenvoudige decoratief, daar de meeste schouwburgbranden van den laatsten tijd ontstaan zijn door het vlam vatten der decoratiën. Bewonderenswaardig is bij dit alles, dat een architect, die tot dusver nog nooit een schouwburg gebouwd had, al dadelijk bij zijn eersten arbeid in die richting iets zoo technisch volmaakts kon tot stand brengen: een gebouw dat wellicht bestemd is om als type voor vele anderen van dien aard te dienen, zelfs wat de artistieke opvatting betreft. Want de kunstenaar heeft hier duidelijk bewezen, hoe de Romaansche stijl ook in de ornamentiek geroepen kan zijn tot eene renaissance, die voor onze hedendaagsche profane gebouwen met den besten uitslag te gebruiken is.

Omtrent het uitwendig aanzien van den Wormser schouwburg zij hier nog aangestipt, dat banden en blokken van rooden zandsteen een aangename afwisseling vormen tusschen de muurvlakten van lichter kleur, en dat al de daken, ook van den koepel, met verglaasde pannen van verschillende kleuren gedekt zijn; vorm en kleur vereenigen zich hier tot een eigenaardig schoon geheel.

Alles aan en in dit gebouw heeft iets dat van het gewone, van het alledaagsche afwijkt, en dit is evenzeer het geval met de bijeenbrenging der geldmiddelen, die op de volgende wijze plaats had. Door de Wormser burgerij werd à fond perdu een bedrag van 238,073 Mark verstrekt, en door de stad Worms op denzelfden voet een som van 100,000 Mark. De stedelijke Spaarbank gaf een hypotheek van 150,000 Mark tegen zeer lage rente; en het toen nog ontbrekende werd ruimschoots gevonden door middel van eene tot dit doel georganiseerde loterij. Dientengevolge is deze artistieke onderneming geheel onbezwaard, want de geringe rente wordt reeds door de verpachting van het buffet geheel gedekt. Dit alles heeft een stad van 23,000 inwoners tot stand gebracht. Moge het hier gegeven voorbeeld van kunstliefde en spontane offervaardigheid steeds navolging vinden in geheel Duitschland en - daarbuiten!

A bon entendeur demi mot suffit.