De Huisvriend. Jaargang 1890

Herinneringen aan het Lahndal.
Schetsen uit Nassau,
door H.M. Werner. Het lahndal ten oosten van Nassau. - Langenau, Obernhof, Arnstein, Laurenburg, Balduinstein, Schaumburg, Diez, Limburg, enz.

Wij gaan thans met den spoortrein van Laurenburg naar het volgende station Balduinstein, en snijden zoodoende door middel van den 732 meter langen Crambergertunnel - de grootste in het Lahndal - eene uren lange kromming der rivier af.

Onmiddellijk achter het dorp Balduinstein, op den linker oever gelegen, verheffen zich op kalk- en porphyrrotsen de colossale overblijfsels van het, in 1319 door Balduin, Aartsbisschop van Trier, gebouwde slot Balduinstein, en daarachter op den fraai begroeiden berg prijkt tusschen het hoog geboomte het groote en trotsche kasteel Schaumburg, met zijne slanke zeshoekige gekanteelde en zware ronde hoektorens, in al zijn pracht en luister. Een breede rijweg slingert rechts om den berg heen, en brengt ons in drie kwartier voor de poort van het kasteel, terwijl een vrij steil voetpad van Balduinstein recht daarop aanloopt en ons na 25 minuten klimmen de hoogte doet bereiken.

Het slot Schaumburg, wordt reeds in 1194 gemeld, in bezit der Heeren van Isenburg, als middelpunt en zetel der heerlijkheid van dien naam. Het kwam in 1656 door koop in bezit van Agnes, vrijvrouwe van Efferen, weduwe van den Generaal-Veldmaarschalk Peter Melander, Rijksgraaf van Holzappel, van wien wij boven reeds gewaagden. Zijne dochter Elisabeth Charlotta, geboren uit zijn huwelijk met genoemde Agnes van Efferen, huwde den 7den Augustus 1653 met Adolf Vorst van Nassau, zoon en elfde kind van Lodewijk Hendrik Vorst van Nassau-Dillenburg-Katzenelnbogen en zijne eerste vrouw Catharine Gravin van Sayn-Wittgenstein, op wien daardoor later Holzappel en Schaumburg in eigendom overgingen. Adolf liet bij zijn dood in 1676 slechts drie dochters na, waarvan de jongste Charlotte den 12en April 1692 huwde met Liebrecht Vorst van Anhalt-Bernburg, uit welken echt verder gesproten is het Vorstenhuis Anhalt-Bernburg-Schaumburg, dat in het

[p. 151]

bezit van Schaumburg bleef, en den 24en December 1812 met den dood van den oom van Vorst Victor Carel Frederik in de mannelijke lijn uitstierf.

Liebrechts achterkleinzoon, genoemde Vorst Victor Carel Frederik, stierf den 22en April 1812, en liet uit zijn huwelijk met eene Vorstin van Nassau-Weilburg slechts vier dochters na. De oudste Hermine kreeg Holzappel en Schaumburg en huwde met Aartshertog Joseph van Oostenrijk, die beide bezittingen naliet aan zijn eenigen zoon uit dit zijn tweede huwelijk: Aartshertog Steven Frans Victor, geboren den 14en September 1817.

Deze liet het slot Schaumburg voor het grootste gedeelte in sierlijk Gothischen stijl nieuw opbouwen van regelmatige zeshoekige rotsblokken met banden van hardsteen afgezet, terwijl ook de vensters en deuren allen in hardsteenen ramen zijn gevat. Hij bewoonde het van 1848 tot aan zijn dood in 1867, en was een weldoener der geheele landstreek, richtte scholen, zwem: en gymnastiekgelegenheden voor de kinderen op, en was algemeen bemind en geacht; zijne nagedachtenis is daar nog steeds in eere.

Hij stierf ongehuwd te Mentone den 19en Februari 1867 en vermaakte Schaumburg bij testament aan zijn neef Hertog George Lodewijk van Oldenburg, kleinzoon van den Groothertog Paul Frederik August en van diens tweede vrouw Ida, Prinses van Anhalt-Bernburg-Schaumburg, die de jongste der vier dochters van bovengenoemden Vorst Victor Carel Frederik was. Diens tweede dochter Adelaïde was de eerste vrouw van voornoemden Groothertog van Oldenburg, doch had slechts twee dochters nagelaten, terwijl Emma, de derde dochter van meergenoemden Vorst Victor Carel Frederik, in den echt trad met George Frederik Hendrik Vorst van Waldeck en Pyrmont, uit welk huwelijk o.a. geboren werd: Vorst George Victor van Waldeck en Pyrmont, de vader onzer zoo zeer geliefde Koningin Emma der Nederlanden.

Over het bezit van Schaumburg werd evenwel na den dood van Aartshertog Steven van Oostenrijk een langdurig proces gevoerd, dat eindigde met eene uitspraak van het Rijksgericht te Leipzig in 1887, waarbij de bezitting werd toegewezen aan genoemden Vorst George Victor van Waldeck en Pyrmont, zoodat de Hertog van Oldenburg het groote fraaie slot, waarbij bovendien een grondbezit van ruim vier uren in den omtrek behoort, moest ontruimen. - Tot beter begrip van de aanspraken des vorsten van Waldeck op het bezit van Schaumburg, en ook ter wille van de afstamming onzer beminde Koningin, wier voorouders eene belangijke rol in de geschiedenis dezer Heerlijkheid speelden, hebben wij de vererving en genealogische verwantschap der vroegere bezitters, sedert 1656, wat meer breedvoerig uiteengezet.

Het slot Schaumburg, thans geheel ledig, was, toen het nog in eigendom toebehoorde aan den Hertog van Oldenburg, sierlijk gemeubileerd. Wel was het inwendig niet te zien, doch de bezichtiging van de zeer uitgebreide, kostbare en hoogst belangrijke mineraliën-verzameling werd steeds kosteloos toegestaan, en loonde, zelfs voor den op dit gebied niet wetenschappelijken bezoeker, den tijd en de moeite, daaraan besteed, volkomen. Waren in de laatste jaren de levende beeren verdwenen, een paar opgezette exemplaren, de eene met eene vrouwen-, de andere met eene mannenslaapmuts op het hoofd - zeker om het verschil van sexe aan te duiden, hetgeen anders bij eersten oogopslag nog zoo gemakkelijk niet te zien is -, stonden als wachters rechts en links boven aan de trap, waarmede men uit het mineraliënkabinet naar beneden ging.

Nog steeds kan men langs de aanvankelijk breede steenen, vervolgens smallere ijzeren wenteltrap den hoogen toren beklimmen en daarboven een zeldzaam schoon uitzicht genieten. Voorts nog den tamelijk verwaarloosden palmtuin of glazen plantenkas, tusschen de muren van het slot ingebouwd, bezoeken, en eindelijk nog wandelen in het fraaie park rondom het kasteel en in den sierlijk aangelegden tuin, prijkende met eene groote hoeveelheid planten en gewassen, die eene duizendmaal gevarieëerde bloemenpracht tentoonspreiden, welke door hare fijne geuren, smaakvolle kleurschakeering en zachte nuances de zinnen aangenaam streelt.

Het slot Schaumburg is ongetwijfeld het glanspunt van het Lahndal, het beheerscht als het ware den geheelen omtrek; van alle zijden ziet men het reeds in de verte liggen, en van den trans van den hoogen toren, nog ettelijke meters verhoogd door eene zwevende, opengewerkte, ijzeren wenteltrap, heeft men een zeer uitgestrekt vergezicht over het geheele Lahndal en over een groot gedeelte van de bergen en de wouden van den Taunus en het Westerwald. Steden, als: Diez, Limburg, Hadamar, en ontelbare dorpen vertoonen zich aan ons oog, zoowel boven op de bergen, als beneden in de dalen en valeien; naar alle zijden is het uitzicht aangrijpend en verrassend fraai, naar alle kanten ontplooit zich aan onze verbaasde blikken het prachtig en uitgebreid panorama, dat, door de warme middagzon verlicht en beschenen de nooit volprezen majesteit der liefelijke natuur eenig en onbeschrijflijk schoon te aanschouwen en te bewonderen geeft!

Uw heerlijkheid en pracht, o, goddelijkenatuur!
Zijn door geen sterveling met pen of stift te malen;
Uw glans, uw majesteit verbleekt Appolo's vuur;
Slechts door aanbidding kan de mensch den tol betalen,
Verschuldigd aan den Heer, die, door Zijn wondermacht,
Uw duiz'lingwekkend schoon uit 't niet heeft voortgebracht!

Bij het slot is eene zeer goede restauratie; men zit daar heerlijk koel en beschaduwd in fraaie Lauben of geheel in de open lucht, en kan daar kalm uitrusten en voortdurend het prachtige gezicht genieten op dorp en ruïne Balduinstein aan den voet van den berg, op den ingang van den Crambergertunnel, en op de Lahn, die als eene zilveren slang, sierlijk kronkelt tusschen de donkergroene bergen en de bruine en grijze rotspartijen.

Men verzuime voorts vooral niet van Balduinstein naar de Geilnaubron te wandelen. Men gaat daartoe met eene pont over de rivier en bereikt dan, na eene zeer aangename wandeling van een klein uur langs haar rechteroever stroomafwaarts, de bedoelde bron, in de onmiddellijke nabijheid van de Lahn gelegen, vroeger aan de heerlijkheid Schaumburg behoorende, doch in 1858 door koop overgegaan in handen der Hertogelijk Nassausche domeinen, en met het Hertogdom Nassau in 1866 bij Pruissen ingelijfd,

[p. 152]

zoodat zij nu in bezit is van het Pruisische domeinbestuur.

De bron was reeds in het begin der vorige eeuw bekend, en levert een aangenaam smakend en zeer heilzaam werkend mineraalwater voor borst- en nierziekten, graveel, bleekzucht, slechte spijsvertering en nog vele andere kwalen meer. Het is sterk koolzuurhoudend; van de vaste bestanddeelen bestaat meer dan de helft uit dubbele koolzure natrum, terwijl van de, met het water uitstroomende gassen ruim 98½ pct uit koolzuurgas bestaat. Het Geilnau water, dat in kruiken en flesschen overal heen verzonden wordt, is minder algemeen bekend dan het Fachinger- en Selterswater, doch heeft zeer zeker even groote geneeskracht en is aangenamer van smaak.

Het plekje, waar de bron met bijbehoorende gebouwen gelegen is, is uiterst pittoreske, de omgevende natuur, de begroeide bergen, die het aan alle zijden insluiten, de rustig voortkabbelende rivier, met een strook licht groen weiland te zamen het enge dal vormende, - dat alles is romantisch schoon en geeft eene kalme gemoedstoestand bij de gedachte, dat daar, waar het menschelijk lijden dikwijls zoo schril ten Hemel schreit, die Hemel, de schoone natuur niet alleen geschapen heeft tot genot des menschen, maar daarin ook krachten heeft gelegd, die in staat zijn, hem van zijn lijden te verlossen of dit althans aanzienlijk te lenigen.

De bekoorlijke wandeling voortzettende, komen wij eenige minuten later aan het lieflijk gelegen dorpje Geilnau met zijn fraai kerktorentje aan den rechter rivieroever en tegen de helling van den berg gebouwd. Wij kunnen dit ook bereiken door van Schaumburg te wandelen boven over den Cramberg en den Crambergertunnel en door het dorp van dien naam, welken berg men dan aan de andere zijde midden door het woud weder afdaalt, naar den linker Lahnoever, waar eene pont ons naar het dorp Geilnau overzet. Deze tocht is veel langer en vermoeiender, doch het ruime uitzicht van den hoogen berg, vooral het gezicht op Schaumburg in de hoogte, en op Balduinstein in het dal, loont de moeite volkomen en doet alle vermoeienis vergeten.

Bij Geilnau klimmen wij de bergen weder op en kunnen dan over Scheid naar Laurenburg gaan, om dáár den van Limburg komenden trein naar Nassau op te vangen, of wel langs een anderen, niet minder fraaien weg Holzappel bereiken en door het boven reeds genoemde romantische Hurbachthal naar Laurenburg terugkeeren.

Gaat men verder van Balduinstein per spoor naar het stadje Diez, dat men op die wijze binnen een kwartier tijds kan bereiken, dan passeert men in dien tusschentijd tweemaal de Lahn en spoort men weder door vier tunnels en langs het dorp Fachingen, waar ook een mineraalwaterbron aanwezig is, die het alom bekende Fachingerwater oplevert. De wandeling van het slot Schaumburg, gedeeltelijk door het bosch, en door het dorp Birlenbach, in één uur tijds, naar Diez is zeer aanbevelenswaardig door het voortdurend prachtige en vrije uitzicht, dat men naar alle zijden geniet, en vooral door het schilderachtige gezicht van de hoogte op Diez, alvorens men aan het einde van dezen tocht vrij steil naar beneden daalt, om deze stad te bereiken.

Diez is een oud stadje op den linker Lahnoever, doch waarbij op den weg naar het tamelijk verwijderde station in de laatste jaren eene geheel nieuwe wijk met fraaie huizen en bekoorlijk gelegen villa's is verrezen. Het was vroeger de zetel der Graven van Diez, en kwam, ná het uitsterven van dit geslacht in 1388, in bezit der Graven van Nassau-Dillenburg-Diez, uit welken tak, zooals men weet, ons Koningshuis is gesproten. Opmerkenswaardig zijn hier: in de eerste plaats het voormalige slot der genoemde Graven, midden in de stad op eene rots gelegen, sedert 1784 ingericht tot tuchthuis en marmerslijperij! - het ‘sic transit gloria mundus’ komt ons daarbij onwillekeurig in gedachten -; voorts: de oude steenen brug over de Lahn en de, op den rechteroever dezer rivier op een bergkegel, zich statig verheffende, oude, doch in 1846 gerestaureerde Peterskerk.

Men vindt hier twee goede hotels: het hotel Lorenz en het Hof van Holland, welke laatste naam ons weder doet zien, dat, zoo wij Nederlanders ons om verklaarbare redenen tot Nassau aangetrokken gevoelen, ook de Nassauer nog niet vergeten heeft, waar thans nog den scepter wordt gezwaaid door een tak van het geslacht, dat hier zijn bakermat eens had.

Wenscht men fraaie photographiën van het Lahndal, enz. mede naar het Vaderland te nemen - en wie doet dat in den regel niet, of kan aan die begeerte weerstand bieden? -, zoo kan men deze nergens zoo goedkoop en toch even fraai als overal elders bekomen, als in den winkel van Ph. H. Meckel, Wilhelmstrasse, 2, aldaar.

Bij Diez valt een smal riviertje, de Aar, op den linkeroever in de Lahn, en een bezoek aan het Aardal, waar dit riviertje doorstroomt, is zeer zeker aan te bevelen, te meer daar een spoorbaantje van Diez uit door dit dal loopt tot aan het eindstation Zollhaus, dat men zoo doende in 25 minuten bereikt, en van waar men verder over eene goede chaussée in 3 uur tijds naar de bekende badplaats Schwalbach of Langenschwalbach kan rijden; tusschen beide laatstgenoemde plaatsen is dagelijks tweemalen postverbinding, ook voor personenvervoer ingericht. De postwagen rijdt af van het voorlaatste station Hahnstätten, dat ook tweemaal daags in postverbinding is met Katzenelnbogen.

Wel is waar valt het Aardal tegen bij het Lahndal vergeleken, daar de bergen hier veel lager en minder begroeid zijn, toch is het lieflijk en treft men er schoone punten aan, als de ruïne van den burcht Ardeck, het sedert 1768 vervallen slot Hohlenfels, door Ridder Daniël von Langenau in de jaren 1353-'63 gebouwd, en de ruïne van Burg-Schwalbach, van 1368-'71 gesticht door Graaf Everhard van Katzenelnbogen, later in bezit gekomen der Graven van Nassau-Weiburg, en sedert 1800 in verval geraakt. Van genoemd eindstation Zollhaus kan men te voet in één uur Hohlenfels en in 20 minuten Burg-Schwalbach bereiken; beide ruïnen leveren een zeer schoon uitzicht op.

Een ander uitstapje, van Diez uit, te maken, is eene wandeling naar het eveneens aan de Lahn gelegen Oraniënstein, een groot en deftig slot, in 1676 gebouwd, thans tot kadettenschool ingericht. Men gaat daartoe bijv. midden in de stad langs hard-

[p. 153]

steenen trappen naar boven, op welke wijze men tevens het straks genoemde oude slot van Diez kan bereiken; boven gekomen, slaat men rechts af en wandelt dan in 20 minuten, grootendeels door eene fraaie, breede lindenallée, met ruim uitzicht op den rechter Lahnoever, op Heisterbach en de Peterskerk naar Oraniënstein.

Hier kan men zich des namiddags doorgaans verlustigen in de exercitiën, de gymnastische en andere lichaamsoefeningen in de open lucht, op het uitgestrekte, cirkelvormige veld, vóór het fraaie gebouw gelegen, en rondom door hoog en zwaar geboomte omringd, en tevens in de flinke houding en vroolijke gemoedsstemming der jongens, die hier hunne eerste militaire opleiding krijgen, om later met eere hun krachtigen arm te kunnen leenen aan de verdediging des vaderlands; en onwillekeurig komt de wensch bij ons op, dat men ook in ons land spoedig eene of meer dergelijke scholen mocht oprichten, als voorbereidingsschool voor onze Koninklijke Militaire Academie, wijl krijgstucht en discipline, orde en netheid, militaire houding en lichaamsontwikkeling, enz niet te jong kunnen worden ingeprent en aangekweekt - vooral niet bij onze van nature weinig militaire natie -, wil men bij het leger een flink kader van officieren en onderofficieren bekomen, berekend voor de zware taak, die hen wellicht eenmaal wachten zal, en in staat hunne minderen steeds in allen deele tot voorbeeld te verstrekken en ook hen te bezielen met dien waren militairen geest, zonder welken een leger, welke goede en kundige elementen het ook in zijne gelederen moge tellen, niets waard is, vooral niet tegenover een vijand, bij wien die geest in merg en been is doorgedrongen.

Men vindt in Duitschland verscheidene kadettenscholen; de beste élèves daarvan komen later op de krijgsschool, om verder tot officier te worden opgeleid; de overigen leveren stof tot het onderofficierskader.

Van Oraniënstein kan men langs een anderen weg naar Diez terugkeeren, en wel langs de twaalf zuilen of dertien linden, een rondpoint boven op den berg, van waar men een ruim uitzicht heeft, vooral op de stad Limburg, terwijl men daarbij eene goede restauratie aantreft. Verschillende paden loopen van daar in verschillende richtingen; handwijzers duiden evenwel gemakkelijk den weg aan, en zoo kan men van hier zoowel op den weg naar Diez terugkomen, als ook langs een veel korteren weg onmiddellijk het station bereiken.

Bij Diez verlaat de spoorbaan de Lahn, snijdt daardoor eene groote kromming der rivier af en loopt regelrecht op Limburg aan. Deze zeer oude stad, zetel eens bisschops, met circa 6500 inwoners, ligt op den linker Lahnoever en was reeds in de 13e eeuw eene plaats van beteekenis. Eene wandeling door die stad is zeer de moeite waard, van wege de oude huizen en antieke gevels, die men daar aantreft en bijna nergens meer zoo tegenkomt. Het merkwaardigste gebouw van Limburg is echter de Dom, met zijne zeven torens zich trotsch en majestueus verheffende op eene vooruitspringende rots, en daardoor niet alleen de stad, maar den geheelen omtrek als het ware beheerschende. Hij werd gesticht door Konrad Kurzbold, Graaf in Niederlahngau, in het jaar 909. De tegenwoordige kerk werd gebouwd door Graaf Hendrik von Sayn, met behulp van Aartsbisschop Arnold van Trier, tusschen de jaren 1214 en 1240 in den overgangsstijl van de romantiek tot de gothiek. Van 1871-'78 is zij in- en uitwendig zeer goed gerestaureerd. Bezienswaardig zijn: eene groote steenen doopvont en een gedenkteeken, met liggend beeld, op het graf van den in 948 gestorven stichter, beiden uit de 13e eeuw; voorts oude, door den schilder Witkopp fraai gerestaureerde muurschilderingen, en eindelijk de bisschoppelijke relequiënschat, waar ontegenzeglijk vele schoone kunstwerken toe behooren.

Limburg is een knooppunt voor spoorwegen; men heeft van hier uit noordelijk eene lijn naar Hadamar, enz., en eene andere naar Montabaur, Siershahn, enz. Oostelijk spoort men verder langs de Lahn naar Runkel, Weilburg, Wetzlar, Giessen, Dillenburg, enz.; en zuidelijk over Nieder-Selters - waar de bron ligt, die het beroemde Selterswater verschaft - naar Wiesbaden en Frankfort aan de Main.

Eene wandeling - slechts drie vierde uur - van Limburg naar Dietkirchen is zeer aanbevelenswaard, wijl men daar eene zeer merkwaardige, aan den Heiligen Lubentius gewijde kerk aantreft, de evenknie van den Limburger Dom, ook op eene, steil uit de Lahn opstijgende rots gebouwd en met hare torens schilderachtig boven den geheelen omtrek uitstekende. Zij is evenwel nog ouder dan genoemden Dom, want men vindt haar reeds in 801 vermeld, en men beweert zelfs, dat hier reeds in de 4e eeuw door de bewoners der landstreek een bedehuis werd gesticht ter eere van den, in 351 te Dieblich aan de Moezel gestorven Apostel Lubentius, wiens lijk, volgens de sage, in eene boot de Moezel kwam afdrijven, en vervolgens langs Coblenz, tegen den stroom in, de Lahn opdreef, totdat het hier stil hield, op de plaats waar Lubentius vroeger eene houten kapel gebouwd en het Evangelie verkondigd had. De tegenwoordige Kerk, in zuiver Romaanschen stijl opgetrokken, dagteekent van de 11e of 12e eeuw. Ook de inwendige bouw is karakteristiek en bezichtigenswaard.

Een kwartier verder aan de Lahn ligt het slot Dehrn, een oude burgt, voorheen aan de Ridders van Dehrn toebehoorende, nu in bezit der weduwe van den Freiherr von Dungern. Men geniet van daar een prachtig uitzicht in den omtrek.

Wij zullen thans onze uitstapjes en tochtjes langs de Lahn niet verder uitstrekken; het schoonste en meest romantische gedeelte van het Lahndal hebben wij vluchtig in oogenschouw genomen. Ofschoon dit dal verder stroomopwaarts, wat natuurschoon betreft, ongetwijfeld ten achter staat bij het hier beschreven gedeelte van Nieder-Lahnstein tot Limburg, zoo levert het toch zeer merkwaardige steden, oude kasteelen en ruïnen, fraaie uitzichten, trotsche woud- en bergpartijen, liefelijke landschappen, enz. in menigte op, en is het verleden van dat alles met de geschiedenis van ons dierbaar Nassausche Vorstenhuis evenzeer innig verbonden en maakt het daarmede als het ware één geheel uit. De stad Nassau ligt echter van het hier bedoelde gedeelte van het Lahndal te ver verwijderd, om dan nog als uitgangspunt te kunnen dienst doen; men kieze dan liever Weilburg of Wetzlar.

[p. 154]

Wij leggen dus de pen neder; mocht onze beschrijving van het verrukkelijk schoone Lahndal - geheel naar waarheid en zonder overdrijving te boek gesteld - waarde lezers! u eenige oogenblikken hebben geboeid, en deed zij bij u wellicht het verlangen naar eigen genot en aanschouwen geboren worden, zoo wenschen wij u van harte toe, dat de omstandigheden u weldra in de gelegenheid zullen stellen aan dat verlangen gevolg te kunnen geven, en dat gij daarbij verschoond moogt blijven van een zomertje in cognito, zooals wij in het jaar 1888 in bijna geheel ons werelddeel, en ook aan de Lahn, beleefd hebben.