Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 36]

Quo vadis (II)
door Vrouwkje Tuinman

Ergens in London staat een kast, en in die kast zit filosoof Jeremy Bentham. Althans, hij wordt vertegenwoordigd door botten, haar en huid, afkomstig van de persoon die zijn naam droeg tussen 1748 en 1832. Alles wat zacht was, nat was, volgens sommige diertjes nog goed te eten was, is verwijderd, en wat resteerde, is opgevuld met droge, harde materialen die door zo min mogelijk diertjes als eetbaar worden beschouwd.

Dat gebeurde in een tijd waarin doden normaal gesproken in de grond werden gestopt, in de hoop dat er genoeg mensen waren om hun gebeden voort te zetten, zodat ze naar de hemel konden. Een betere wereld, daar waren ze wel aan toe.

Onzin, vond Bentham. Dood is dood. Als voorvechter van individuele vrijheid en zelfbeschikking, van de scheiding tussen kerk en staat, van de vrijheid van meningsuiting en van rechten voor vrouwen en homoseksuelen, en natuurlijk als grote man van het utilitarisme besloot hij te demonstreren dat je na je overlijden beter iets voor je medemens kon betekenen dan te hopen op een hiernamaals. Hij legde zijn beslissing vast in zijn testament. Kort na zijn laatste ademhaling - er waren nog geen koelbedden - moest zijn lichaam tijdens een openbaar medisch college ontleed worden, bepaalde hij. Wat resteerde, zou worden geconserveerd (de botten) en opgezet (zijn hoofd).

De weinige ontledingen die indertijd plaatsvonden, gebeurden met lichamen van ter dood veroordeelden. Dat je opgehangen werd, was tot daar aan toe, maar opengesneden, dat vond men pas echt erg: het sloot uit dat je in gewijde grond begraven kon worden. Mochten je daden nog niet tot een enkeltje hel hebben geleid, dan zou sectie de toegang daartoe alsnog garanderen.

Gevolg was enerzijds dat er te weinig lichamen beschikbaar waren voor het broodnodige medische onderzoek, en anderzijds dat er, met name in grote steden, een levendige handel bestond in kadavers. Die werden geroofd uit graven of speciaal voor de verkoop geproduceerd door moord en doodslag. Weg was je zielenrust.

Bentham zocht een heel ander soort eeuwigheid. Hij wilde dat zijn skelet op zo'n manier in elkaar zou worden gezet dat het geheel kon zitten in een stoel ‘waar ik toen ik nog leefde ook altijd op zat, op een manier waarop ik zit als ik in gedachten verzonken ben, wanneer ik aan het schrijven ben’.

Ik sta voor een kast en zie dat een grote filosoof als een lat rechtop zit, alsof hij door zijn eigen gedachten getroffen is. Met zijn linkerhand houdt hij een wandelstok vast die onder zijn rechterknie door richting de vloer steekt. Hopelijk hoeft hij niet plotseling op te staan, want dan valt hij. De filosoof laat zijn beide handen rusten op zijn bovenbenen. Hij kijkt recht vooruit, maar ziet vermoedelijk niets, want zijn bril ligt op een tafeltje naast hem. Wat zou hij denken? Wat zou hij opschrijven? Hij heeft geen blocnote bij de hand. Zou hij de gedachten repeteren totdat ze kloppen, tot ze in zijn wezen verweven zijn, tot hij zijn hoofd er niet meer bij nodig heeft?

[p. 37]

Het hoofd van de filosoof is geen hoofd, het hoofd is een verbeelding van een hoofd. Van was, uitgedost met enkele haren van de wijsgeer. Zijn eigen uitgedroogde kop - alle vocht verdwenen, alle pigment gebleven - leek in niets op de filosoof toen hij nog leefde. Vier, vijf tinten donkerder was de huidskleur geworden. Bentham vond dat alle mensen gelijk waren. Mannen, vrouwen, armen, rijken. Alle kleuren. Maar wie was deze Maori met die schroefdraad in zijn hoofd? We maken wel een nieuw hoofd, besloot zijn beste vriend.

De ontleding is gedaan door diezelfde vriend, dokter Thomas Southword Smith, op de derde dag na het overlijden. Als trofee mocht hij het auto-icoon, zoals Bentham zijn eigen kadaver had gedoopt, mee naar zijn spreekkamer nemen. Daar zat het nog tien jaar in een houten kabinet als een soort reclamezuil voor nuttig sterven. Met gering succes trouwens: Benthams voorbeeld werd zelden gevolgd. Wel werd het heel gebruikelijk - en legaal - dat straatarme overledenen, soms in ruil voor een eenvoudige begrafenis, meestal niet, ontleed

[p. 38]

werden. Niet het soort klanten dat de huisarts in zijn praktijk zag - althans niet tijdens hun leven.

Toen de dokter kleiner ging wonen, kon het auto-icoon niet mee.

Er is altijd wel iemand die een rariteit in de hoek van zijn woonkamer wil hebben staan. In de wc heb ik een lamp die bestaat uit een hertenpoot die een fitting vasthoudt. Als ik morgen onder een auto kom, is er vermoedelijk niemand die de hertenpoot wil erven. Er zijn dan ook grotere zorgen. Vooral voor de anderen.

Er is altijd wel iemand die een auto-icoon bij het grofvuil zet. Dat vond niemand een goed idee, en dus accepteerde het University College London in 1850 morrend het rijzige geschenk. Wie Jeremy Bentham had begraven, zou tegen zijn uitdrukkelijk uitgesproken wensen zijn ingaan. Dus werd de pop van archief naar archief gereden, naar wie er maar plek had. Pas in 1898 was er een curator die hem wel interessant vond. Hij kleedde het skelet uit en vond, ter hoogte van waar ooit de darmen hadden gezeten, een pakket. In oliedoek, waar je bijvoorbeeld in de winter je tuingereedschap in bewaart, zat Benthams echte hoofd. Zo kon je het nooit kwijtraken. Handig. Nuttig, ook.

Hoeveel dode mensen met een bordje erbij heb ik in mijn leven gezien? Mummies. Siamese foetussen. Waterhoofden. Stukjes voorhuid. Een vingerkootje. Onderdelen van mensen die er geen van allen om hebben gevraagd om, met een spot erop, met een luchtontvochtiger ernaast, tijdens kantooruren, te zien te zijn. Tegen een gesuggereerde donatie van twee euro.

Bentham was dood, maar zijn ideeën niet. Het ucl, in 1826 opgericht, was de oudste universitaire instelling van Londen, en de eerste in Engeland waar volgens expliciet seculiere regels mannelijke en vrouwelijke studenten werden toegelaten. Bentham zou een volmaakte mascotte zijn. Gauw werd een schilderij gefabriceerd waarop we hem geboeid zien kijken naar de oprichtingsplannen.

Bij de vieringen van het eeuwfeest en van het honderdvijftig bestaan van de universiteit mocht de filosoof aanschuiven bij de vergadering van de College Council. In de presentielijsten noteerde men over hem: ‘Aanwezig maar niet deelnemend aan de stemmingen.’

In de kast werd, om alles echter te doen lijken, het hoofd op het tafeltje naast Bentham gezet. De ogen waren nog feller dan die van het wassen hoofd. Felblauw. Dat verwacht je niet bij een mummie. De filosoof zelf had ze uitgezocht, bij zich gedragen, in zijn broekzak, er gedachteloos mee gespeeld, of nee, niet gedachteloos, immers doordrongen van nut en noodzaak. Hij had zich voorgesteld hoe zijn echte ogen niet bewaard konden worden, hoe ze onherroepelijk zouden verteren, dat een vers stel van glas nodig zou zijn.

Hij had zich het hele proces voorgesteld, waarbij zijn hoofd in een glazen stolp geplaatst zou worden en zwavelzuurdampen al het vocht eraan onttrokken. Hij had zich voorgesteld hoe zijn botten met metaaldraad aan elkaar bevestigd werden.

In principe kon hij na zijn dood naar de mensen zwaaien. Als dat van belang mocht zijn. Misschien was zijn aanwezigheid genoeg. Hij stelde zich voor hoe iedereen zijn voorouders op zou zetten, zich met hen zou omringen. In huis, of buiten, met een rubberen pak aan tegen de regen. Hoe men zich op wetenschappelijke bijeenkomsten extra zou kunnen laten inspireren door een grote voorganger naar binnen te rijden. Hij stelde zich voor hoe je moordenaars met

[p. 39]

hun daad kon confronteren door ze in een ruimte te zetten met hun geprepareerde slachtoffer.

Dood was dood, dat zeker, maar waarom niet daar gebruik van maken in het leven?

Dat dacht ook de universiteit, die na een aantal jaar besloot het gedroogde hoofd tussen Benthams voeten te plaatsen, daar waar je het niet verwacht. Zo is het leven. Zo is de dood.

Volgens de universiteit zelf is het een broodje aap dat het hoofd diverse keren is weggenomen door studenten van een rivaliserend college, om de hoofdrol te spelen in studentikoze grappen. Een hardnekkig gerucht wil dat er mee gevoetbald is, en dat er ooit tien pond losgeld is betaald.

Wie te lang naar menselijke onderdelen kijkt, krijgt verlangens die hij daarvoor niet had. Iemand besloot dat het hoofd in een kistje moest. Dat kistje wordt met vier verschillende sleutels op slot gedraaid. Zo blijft alles langer behouden.

Als kind kon ik nooit beslissen wanneer ik mocht beginnen aan het varken van marsepein, dat eigenlijk te mooi en te lief was om op te eten. Dus bleef het staan en werd het langzaam hard, werd langzaamaan het folie dof, kwam langzaam maar zeker een witte waas over het varken, een witte waas aan de binnenkant van het folie, werd het varken minder mooi en lief. Op die manier had je er langer wat aan, maar geen plezier.

Soms is er een insect dat ontdekt dat er heerlijke negentiende-eeuwse kleren te vinden zijn in een kast op wieltjes, ergens in de gang van een universiteit. Dan komt er iemand die voorzichtig de kleren uittrekt, ze behandelt met gif, en ze weer aantrekt. Het skelet is nog olieachtig, de botten zijn gelig - niet zoals in de woestijn, gebleekt, kaal, maar een beetje vettig, ze ruiken ergens naar, naar wat is niet duidelijk, bot, dat zal het zijn.

Nooit is Bentham precies dezelfde als voor de behandeling.

Altijd verliest hij een haar van zijn wenkbrauw, valt er roestig poeder van de scharnieren in zijn elleboog.

In de loop der jaren heeft men zijn benen steeds minder wijd gespreid.

Zijn wandelstok steekt soms onder zijn rechterbeen, soms onder zijn linkerbeen.

De rechterhand ligt telkens ergens anders.

Soms zit hij met zijn benen dicht opeen, alsof hij een kind verwacht dat even op zijn schoot plaats wil nemen.

's Nachts gaan de deuren van de kast dicht. Misschien dat hij dan zijn ogen sluit.

‘Quo vadis (i)’ van Vrouwkje Tuinman verscheen in Hollands Maandblad 761 (april 2011)