Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 55]

Bruto Stedelijk Geluk
door Jochem van den Dijssel

Koud twee maanden werkte ik voor de gemeente toen ik mijn eerste opdracht van betekenis kreeg. De wethouder had bedacht dat het noodzakelijk was om het welzijn van de inwoners zo exact mogelijk in kaart te brengen. Er werd een onderzoeksbureau ingehuurd, er werd een project gestart en er kwam voor de betrokken ambtenaren een PowerPointpresentatie. Het meten van Bruto Stedelijk Geluk, daar ging het om, zei de dame van het onderzoeksbureau met de overtuigingskracht van iemand die weet dat ze veel geld aan het verdienen is. Terwijl de wethouder glimlachend toekeek, kregen ik en elf collega's ieder een buurt toegewezen om daar het geluk dan wel het gebrek daaraan te meten.

‘Kan een callcenter dat niet doen?’ protesteerde iemand nog voorzichtig. ‘Dit staat wel heel ver af van ons normale werk.’

Nee, een callcenter was veel te onpersoonlijk, zei de wethouder vaderlijk, en bovendien was deze opdracht voor onze afdeling een buitenkans om invulling te geven aan de beleidsnota ‘Zichtbare gemeente’. Er werd gezwegen zoals ambtenaren zwijgen wanneer iemand uit een hoger echelon een beslissing heeft genomen.

Bij het uitdelen van de buurten kreeg ik het laatst overgebleven informatiemapje in mijn handen gedrukt. In grote letters stond er ‘P-buurt’ op. Bij de lift sloeg een collega die ik nooit eerder had gesproken me op mijn rug. ‘Gefeliciteerd,’ zei hij. ‘Jij hebt niet alleen de grootste, maar ook de meest depressieve buurt van de hele stad.’

Ik haalde mijn schouders op. De P-buurt was me vaag bekend, ja. Iedereen wist dat het een wijk was van werkloze immigranten, en dat er af en toe een gezinsdrama plaatsvond. Zelf was ik er hooguit een paar keer doorheen gefietst op weg naar de bouwmarkt die er achter lag.

Al snel besefte ik echter dat onverschilligheid tegenover de opdracht ongepast was. Het leek integendeel een geweldige kans om een misverstand recht te zetten en in één moeite door een nieuwe wending te geven aan mijn prille ambtelijke loopbaan.

Een paar maanden eerder had ik direct na afronding van mijn universitaire studie gesolliciteerd bij de gemeente. Ik werd aangenomen als ‘projectmedewerker’, waarbij ik aannam dat dit een functie op academisch niveau was. Helaas, in de praktijk bleek het werk dat mij werd toegeschoven uitermate simpel en helemaal niet uitdagend, zoals ze hadden beloofd. En mijn directe collega's waren nauwelijks de ambitieuze hoogvliegers waar de gemeentelijke website van sprak. Ik kon nog het beste opschieten met Maarten, een jongen van mijn leeftijd die was gestopt met zijn hbo-opleiding vrijetijdsmanagement omdat hij overspannen was geraakt.

Toegegeven, ik was misschien niet erg snugger geweest door meteen mijn handtekening onder het arbeidscontract te zetten zonder dat ik precies wist wat een ‘projectmedewerker’ bij de gemeente geacht werd te doen. Wellicht was het mijn optimistische inborst geweest, misschien was ik gewoon gevallen voor de term ‘projectmedewerker’, die ik nog steeds mooi vind klinken.

[p. 56]

Mijn vriendin vond me naïef en zei dat ik beter ontslag kon nemen. Ik had een beter idee: doorzetten en alle kansen grijpen om hogerop te komen. Daarom kwam de klus als geroepen.

De PowerPointpresentatie spookte nog door mijn hoofd toen ik de dag na de instructiebijeenkomst de P-buurt in trok. Ik was bewapend met een tas vol enquêteformulieren, een dosis goede moed en een flinke lunch (bestaande uit zes belegde boterhammen, een appel en een flesje sinaasappelsap). Het lunchpakket had ik meegekregen van mijn vriendin, maar alleen God weet waar de goede moed vandaan komt die elke ochtend in mij neerdaalt.

Terwijl ik mijn fiets parkeerde tegen een lantaarnpaal maakte ik een eerste sociologische analyse van de wijk. Het is juist mijn geluk dat hier veel werklozen wonen, dacht ik. Die zijn tenminste thuis.

Dat klopte. De bewoner van de begane grond van nummer één in de J-straat deed open.

‘Goedemorgen meneer,’ zei ik zo enthousiast mogelijk. ‘Ik ben Joris van de gemeente en ik bel aan om uw geluk te peilen. Heeft u een minuut om een paar vragen te beantwoorden?’

Dit waren de verplichte openingswoorden die we geleerd hadden op de instructiebijeenkomst. Bondig en begrijpelijk, in het kader van heldere communicatie naar de burger toe.

‘Huh?’ zei de man. Het was geen woord maar een klank vanuit een volle mond. Dit interpreteerde ik als de optie ‘niet begrepen’, zodat ik door kon naar de volgende zin die ik uit mijn hoofd had geleerd: ‘De gemeente geeft veel om het geluk van de burgers. Wij bellen bij iedereen aan om te onderzoeken hoe gelukkig u bent. Heeft u een minuut om een paar vragen te beantwoorden?’

‘Ben aan het eten,’ zei de man, wat ik al vermoedde. ‘Probeer later nog maar es.’

Hij klapte de deur dicht en op mijn lijst vulde ik code 3 in, voor ‘geen tijd’.

Zijn bovenburen reageerden niet op de bel; dat was code 2: ‘niet thuis’. Terwijl ik naar de derde etage klom, merkte ik dat in het trappenhuis een geur hing waarin ik zweet, urine en afval duidelijk kon onderscheiden en de overige elementen niet wilde weten. Maar deze dag was het niet mijn taak hierover een oordeel te vellen.

De bewoonster van de derde verdieping deed direct de deur open. Na mijn introductie bleef ze mij zwijgend aanstaren, zodat ik snel de hamvraag kon stellen: ‘Hoe gelukkig bent u gemiddeld? Op een schaal van 1 tot 10 alstublieft.’

De vrouw haalde diep adem.

‘Mijn eerste man is er met mijn zuster vandoor gegaan,’ zei ze met schorre stem. ‘Mijn tweede man heb zich doodgedronken. Mijn ouders zijn vorig jaar allebei gestorven. Ik ben alleen.’

‘Dus...,’ zei ik aarzelend, ‘een 4 misschien? Ik mag namelijk alleen een cijfer als antwoord accepteren.’

‘Ik word helemaal gek van de onderburen, ben je daar al geweest? Volgens mij zitten ze daar pornootjes te filmen. Ik word er helemaal gek van.’

‘Ik noteer wel een 4 voor u. En uw ongeluk dan mevrouw, hoe groot is die, ook op een schaal van 1 tot 10?’

Ze keek me recht in de ogen.

‘Ik zeg net, mijn eerste man heb me verlaten. Heb je stront in je oren?’

‘Eeeuh, nee,’ zei ik naar waarheid en toen ze de deur begon dicht te drukken,

[p. 57]

besloot ik te vertellen wat ik eigenlijk niet had mogen zeggen. Het ongelukcijfer was een controle op het gelukscijfer, en als zij het goed vond, kon ik haar ongeluk waarderen met een 6, dan klopte alles en hadden we die vraag achter de rug.

‘Nou, schrijf dat dan op!’ riep ze. ‘Mot je nog meer weten?’

De omvang van het huishouden stond al op mijn formulier voorgedrukt dankzij de gemeentelijke basisadministratie, de rest van de kolommen waren snel afgewerkt. Hoeveel uur per week ze werkte (niet), haar geboortejaar (1956) en of ik de bijzonderheden omtrent haar geluk mocht noteren zodat de gemeente deze gegevens eventueel voor promotiedoeleinden kon gebruiken (dat mocht).

[p. 58]

Beneden op straat kon ik voor het eerst op mijn adressenlijst code 1 voor ‘afgerond’ noteren. De aanblik van die code vervulde mij van dezelfde parmantige trots die ik vroeger had gevoeld als ik een paar velletjes kinderpostzegels had verkocht.

Op nummer drie in de J-straat kreeg ik een vergelijkbare respons. Eenhoog deed niet open en tweehoog kon ik snel afwerken dankzij een zwijgzame respondent. Daarna belde ik op de driehoog aan bij ‘A. Alaoui’.

‘Geen Nederlands,’ zei de man vriendelijk na mijn introductie.

Rustig en elke lettergreep beklemtonend vroeg ik nogmaals of hij heel even tijd had voor het onderzoek naar Bruto Stedelijk Geluk. Dit was pas heldere communicatie naar de mensen toe.

‘Nee, nee,’ zei A. Alaoui, ‘Kinderen in school, ja? Kinderen in school. Geen Nederlands.’

Zachtjes maar onverbiddelijk deed hij de deur dicht.

Zo kwam ik met vallen en opstaan de dag door. Om een uur of half vijf kon ik op de fiets naar huis al voorzichtig de eerste conclusies trekken. Niet het weer of de werktijden waren vijanden van deze onderzoeker van de P-buurt, maar in willekeurige volgorde communicatieproblemen en desinteresse. En deze problemen versterkten elkaar.

Een snelle telling aan de keukentafel wees uit dat ik een reactiegraad had behaald van één op negen. Een flinke teleurstelling besprong me want op deze manier ging dit geen representatief onderzoek worden, daar hoefde je geen statisticus voor te zijn. Bovendien zat ik gevaarlijk ver onder mijn dagelijkse target van adressen die moesten worden afgewerkt. De mevrouw van het onderzoeksbureau had ons tijdens haar PowerPointpresentatie verzekerd dat we gemakkelijk vijftig geluksenquêtes per dag konden afnemen, en dat had ik bij lange na niet gehaald.

De volgende dag trok ik met een even omvangrijk lunchpakket maar met iets meer realiteitszin de wijk weer in. Wie hogerop wil in het leven, moet met resultaten komen. En die boek je niet door een veldonderzoek uit te voeren alsof het een bureauklus is. Als ik van plan was mij te onderscheiden in dit project, diende ik me daar naar te gedragen. Dan maar iets minder beleefd naar de burger toe. In de P-buurt was het eten of gegeten worden.

's Nachts had ik een nieuwe tekst verzonnen om bewoners aan te spreken. Deze was gericht op resultaat en luidde: ‘Goedemorgen, gemeente hier! Drie korte vragen.’

Daarna zou ik de enquête zo snel afwerken dat de vragen er doorheen waren voordat iemand de kans kreeg te protesteren.

Mijn aanpak werkte wonderwel, en mijn score van respondenten was aanmerkelijk beter dan de eerste dag. Voldaan kwam ik 's avonds thuis. Mijn vriendin, die in tegenstelling tot mijn collega Maarten nog wel studeerde, zat op de bank televisie te kijken. Ik vertelde haar over het succes van mijn nieuwe methodiek maar zij mompelde alleen dat ik teveel energie stak ‘in al die onzin’. Terwijl ze dat zei, bewoog ze haar bovenlichaam subtiel opzij zodat ze langs me heen naar het beeldscherm kon blijven kijken.

Dit stak me: zoveel onverschilligheid, terwijl ik mijn best deed om hogerop te komen bij de gemeente. Zonder verder iets te zeggen, veegde ik de kranten van de keukentafel en toog aan het werk met de onderzoeksresultaten van die dag. Het belangrijkste was het vaststellen van het behaalde reactiequotum.

[p. 59]

Nerveus turfde ik de codes op een blanco vel en moest constateren dat in totaal van circa één op twintig huishoudens in de P-buurt het gelukcijfer nu bekend was. Een significante verbetering, maar in mijn ogen nog steeds niet afdoende voor een representatieve steekproef om het Bruto Stedelijk Geluk van deze buurt met zekerheid vast te stellen.

De kwestie was complexer geworden. Er reageerden nog niet genoeg mensen en tegelijkertijd ontstond een nieuwe probleemgroep van bewoners die wel mijn korte introductie aanhoorden maar er van leken te schrikken. Ze klapten de deur dicht en deden ook later niet meer open. Voor deze categorie bestond op het formulier geen code.

[p. 60]

Tijdens het avondeten probeerde ik de wetenschapsfilosofische kant van deze kwestie te bespreken met mijn vriendin, maar het lukte nauwelijks een paar woorden met haar te wisselen.

‘Soms snap ik niets van jou,’ zei ik tijdens het toetje. ‘Heb je nauwelijks verplichtingen behalve die zogenaamde studie, zit je 's avonds nog als een zoutzak aan tafel.’

Neem een voorbeeld aan mij, wilde ik nog zeggen. Maar die woorden slikte ik in want mijn vriendin had ook haar grenzen en ze keek me aan of ik daar zojuist behoorlijk ver overheen was gegaan.

Na de afwas trok ik een fles wijn open en nam ik de tijd om het probleem nog eens goed te overdenken. Een complex vraagstuk vraagt om een creatieve benadering. Ik belde collega Maarten.

‘Jezus Joris, jongen,’ zei hij, ‘ik dacht dat jij altijd vroeg naar bed ging.’

Maar ik belde niet om te kletsen en ging direct op mijn doel af.

‘Maarten,’ zei ik straf. ‘Hoe gaat het met jouw deel van het project?’

Dat was slim van me. Hem laten praten en informatie laten prijsgeven waarmee ik mijn voordeel kon doen. De weg naar de top is smal en glibberig.

‘Pfff, breek me de bek niet open,’ zei Maarten, ‘wat een kutklus. De meeste mensen willen niet meewerken, heb jij dat ook? Jammer dan. Ik vul zomaar wat in en wat ze ermee doen... wat mij betreft stopt de wethouder al die papieren lekker in zijn reet.’

‘Precies,’ zei ik opgewekt, ‘wat een rotklus. Al die mensen die niet thuis zijn of niet willen meedoen... Wat een vraagstelling ook... Je zou er bijna van opgeven, nietwaar?’

‘Weet je wat het is Joris?’ zei Maarten klagerig. ‘Mensen als wij moeten hier ook niet over nadenken. Wij doen de uitvoering en als die bij ons misgaat, en reken maar dat het misgaat want iedereen heeft precies hetzelfde probleem, dus als het misgaat dan is dat gewoon niet ons fucking probleem, weet je. Ik lever de papieren in en ze zoeken het maar uit.’

‘Precies Maarten, dat doe ik ook,’ zei ik, terwijl een warme golf van opwinding mijn avond toch nog goed maakte.

Ik schonk mezelf nog eens bij. Dus Maarten gaf al op, terwijl hij de slimste en meest assertieve collega was van mijn afdeling. Dan zou de rest zeker bij de pakken neerzitten. Zo bleef ik nog minstens een uur aan de keukentafel zitten denken, terwijl mijn vriendin af en toe iets meesmuilends riep vanuit de woonkamer. Zij had geen verstand van het werk dat ik deed en kon al helemaal niet oordelen over het belang van mijn onderzoek. Blijf jij maar lekker televisie kijken, dacht ik, en misschien zei ik het ook wel hardop. Ik had belangrijker dingen aan mijn hoofd: het uitdenken van een nieuwe methodiek, die succesvol zou zijn voor het onderzoek en voor mij als projectmedewerker die hogerop wilde.

Die nacht ontvouwde de oplossing zich in mijn hoofd, als een cadeautje dat zichzelf uitpakte. Met een nieuw lunchpakket en frisse moed ging ik in de ochtend weer de wijk in, in het vrolijke besef dat mijn onderzoek een methodologische wending ging nemen die even simpel als briljant was. Indien de antwoorden niet naar mij toe kwamen, dan zou ik zelf op de antwoorden afstappen. Lef en verstand is een gouden combinatie. Ik noemde mijn nieuwe methodiek Zelfstandige Sociologische Deductie, ofwel zsd, en ik ging er meteen mee aan de slag.

[p. 61]

Bij de etende man van de eerste dag hoefde ik niet meer aan te bellen. Hij was ongeveer vijftig jaar oud, leefde met zijn vrouw en had de expressie van een man die door schade en schande wijs was geworden en nu genoot van zijn vrijheid om te eten wanneer hij wilde, te douchen wanneer hij wilde en met volle mond te zeggen dat hij alleen meewerkte aan gemeentelijke onderzoeken op het moment dat het hem uitkwam. Kortom, een verlichte geest die de 8 voor zijn geluk dubbel en dwars had verdiend.

Zijn bovenburen maakten pornootjes. De conclusie met behulp van de zsd-methode: een 8,5.

Een deur hoger kon ik ook A. Alaoui met rust laten. Hij had duidelijk ge-

[p. 62]

maakt dat hij geen tijd had omdat hij zijn twee kinderen naar school moest brengen. Aangezien er drie mensen op zijn adres stonden ingeschreven, moest hij wel gescheiden zijn en de opvoeding van zijn kinderen in elk geval deels op zich hebben genomen. Zijn ‘Geen Nederlands’ had bovendien zeer verstaanbaar geklonken. Ik was kortom getuige van een multicultureel succesverhaal: een ferme 9 op de schaal van zsd.

Op nummer vijf in de J-straat had tot dan toe niemand gehoor gegeven. Dat hoefde ook niet op de begane grond want de tientallen porseleinen beeldjes van honden en clowns op de vensterbank spraken voor zich: een 8,5. Het stond net genoteerd toen een bos blonde krullen naar buiten uitstapte. Een mooie vrouw constateerde ik, en ietwat slonzig gekleed. Mijn pen wilde al het oordeel vellen tot ik haar fiets zag. Het frame en stuur was volledig versierd met plastic bloemen.

‘Woont u hier en zo ja, op twee- of driehoog?’ vroeg ik.

‘Driehoog ja. Bent u van de gemeente?’

‘Jazeker,’ zei ik blij verrast.

‘Oh!’ riep ze. ‘Wordt er eindelijk iets aan de geluidsoverlast van tweehoog gedaan? Het is volkomen van de gekke. Zeker drie keer per week draaien ze keiharde housemuziek tot een uur of vier 's nachts. Ik geef ook wel eens een feestje maar dit kan echt niet.’

‘Feestjesgevers dus,’ zei ik. ‘Dat betekent een 8 voor hen en een 7 voor u.’

Ze keek me aan alsof ik Russisch sprak. ‘U heeft genoeg reden voor vrolijkheid, mevrouw,’ zei ik. ‘En zonder de bloemen had u een zes gekregen. Nu moet ik verder want de J-straat is lang en mijn tijd is beperkt.’

Zo ging-ie goed. En snel. En efficiënt. Niet afgeleid door het dagelijkse leven dat in al haar geweld door de straat raasde, trok ik van deur naar deur. Het Bruto Stedelijk Geluk zat ik dicht op de hielen!

Een nieuwe scooter voor de deur: een 8; bij een brievenbus met de mededeling ‘geen reclame’: 7,8; naamplaatje in koper: 7,5; naamplaatje met twee vrouwennamen: 9; drie verdiepingen precies voor de tramhalte: allemaal een 8; rondom de plek waar volgens een plaquette de burgemeester de eerste steen heeft gelegd: iedereen een 8,3!

Nog voor de lunchpauze had ik de hele J-straat afgerond. Aan conclusies wilde ik me tijdens het enquêteren nog niet wagen. Maar ik had mijn fiets nog niet van het slot of ze besprongen me al. Ze kwamen in de vorm van een beeld, een visie bijna, van een buurt die heel lang niet was begrepen door journalisten en beleidsmakers, en nu eindelijk recht werd gedaan. Hier woonde een nieuwe groep authentieke en gelukkige mensen, besefte ik. Dit was een nieuwe stadsgeschiedenis in de maak.

In twee dagen had ik de P-buurt afgewerkt. Een peulenschil. Het gemiddelde gelukcijfer lag op 8,5, dezelfde waardering die ik een paar maanden eerder voor mijn scriptieonderzoek had gekregen.

De ochtend van de eindbijeenkomst werd ik uitgerust wakker. De wedstrijd was gestreden, nu nog de medailles. Hier zouden de mannen zich scheiden van de jongens en de volgers van de leiders. Ik was ongetwijfeld de enige die zijn taak naar behoren had volbracht, en meer dan dat! Ik had ontdekt dat het geluksgevoel van buurtbewoners helemaal niet recht evenredig was aan het imago van de wijk. En mijn collega's waren vastgelopen in welvarende straten vol non-respons en sombere bewoners.

[p. 63]

Aan het ontbijt vertelde mijn vriendin dat de vorige dag iemand van de gemeente was langs geweest met een enquête. Ze had haar eigen geluk een 5 gegeven. Ik knikte begrijpend en wist het zeker. De P-buurt was de gelukkigste wijk van de hele stad.

Terwijl ik naar het gemeentehuis fietste, zag ik in een flits de voorpagina van Het Parool voor me met de vette kop ‘Onderzoeker ontdekt: Bruto Stedelijk Geluk het hoogst in P-buurt’. Natuurlijk zou een journalist mij bellen hoe dit mogelijk was. ‘Projectmedewerker drs. Joris Vermeulen van de gemeentelijke Dienst Uitvoerend Onderzoek vindt zijn conclusies niet opmerkelijk. Volgens hem is het een buurt van pieken en dalen, waar volop wordt geleefd. En dit gegeven op zich is voor de bewoners al iets om gelukkig van te worden. Vermeulen: “Geluk is wonderlijk. Meer dan in rijkdom of status schuilt het in aanvaarding van de eigen beperking en verzoening met het lot.”’

Die ochtend had ik nog overwogen een stropdas aan te doen voor de persfotografen. Maar ik besloot dat ik zonder das en met het bovenste knoopje van mijn overhemd los beter het beeld kon uitstralen van de geslaagde onderzoeker die altijd en overal de zaak onder controle heeft.

Maar toen ik de vergaderzaal inliep en mijn collega's zag, verdampte mijn geluksgevoel. Ik kreeg dezelfde kramp in mijn buik als vroeger, wanneer ik op school een toets moest maken en bleek dat ik de verkeerde les had geleerd. Dat besef kwam altijd als ik het lokaal inliep en ik mijn klasgenoten zag zitten zoals mijn collega's er nu bij zaten. Ontspannen, nonchalant, zelfverzekerd - omdat ze allemaal al op de hoogte waren van iets waarover ik nog in het duister tastte.

En nu, met een plastic bekertje koffie in mijn hand, kreeg ik datzelfde vreselijke gevoel: dat mijn hoofd leeg was, dat mijn ziel een gapende diepte bleek, dat ik iemand nodig had om vast te houden. De collega's keken me grijnzend aan en ik wilde naar huis om mijn vriendin te knuffelen.

Mijn voorgevoelens waren terecht. Deze ochtend was er geen overenthousiaste dame van het onderzoeksbureau. Er was geen PowerPointpresentatie, en de wethouder was ook in geen velden of wegen te zien.

We mochten onze reguliere taken weer oppakken, was de mededeling van onze afdelingsmanager. Er was, zei hij toonloos, een klein probleempje ontstaan omtrent de afronding van het project. Het Bruto Stedelijk Geluk bleek uiteindelijk toch niet wat de wethouder voor ogen had gestaan.

‘De gegevens worden wel bewaard,’ zei de manager, ‘maar beleidsmatig is besloten voorlopig alleen door te gaan met een strategische positionering in het kader van slagvaardige stadspromotie.’

We werden hartelijk bedankt.

Dat waren zijn woorden. ‘Jullie worden hartelijk bedankt.’