Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 17]

Een sterfgeval
door Jan Blauwhof

Bijna iedereen die een dagboek bijhoudt, schrijft op wat voor weer het is, zo belangrijk is dat. Goed weer maakt de wereld soms zo mooi dat je er gelukkig van wordt.

Op mijn achttiende was ik vastbesloten mijn lot in eigen handen te nemen. Kort voor ik uit huis zou gaan, lag ik mijn plannen te overdenken op mijn bed op de zolderkamer, onder het dakraam. Ik keek naar boven. Hollandse wolken zeilden door de blauwe lucht en de bladen van de populier achter in de tuin ruisten zonovergoten in de wind.

Dat was het moment waarop ik voor het eerst bedacht dat hetzelfde heldere licht buiten over het huis en over de kleine tuin viel, over de straat en, even verder, over het parkje met de vijver. Zoomde je steeds verder uit dan zou de hele stad aan je voeten liggen, de oude kern en de nieuwe wijken, met fabrieken en havens, en daarbuiten de landerijen, de weiden en akkers en de bossen, alles glorieus in het zonlicht uitgespreid onder de ontzaggelijke hemelkoepel. Van een nog hoger standpunt zouden de spoorlijnen zwart afgetekend te zien zijn, de wegen als grijze linten, de glinsterende rivieren, en aan de rand, ver weg, de blonde duinen en de zilveren zee. Vooraan draaft een paard in de weide, schoorstenen roken, bruggen worden geopend en gesloten, al naar het uitkomt, en over het spoor rijden treinen, zij het niet altijd op tijd.

Een groot gevoel van geluk overviel mij: deze wereld lag aan mijn voeten, zij was mooi en schoon, ingericht door en voor de mensen die er woonden, en voor mij.

Dit beeld - of was het een visioen? - had ik vele jaren geleden, lang voordat iedere kleuter op zijn mobiele telefoon een satellietbeeld van de eigen zandbak kon oproepen, en het heeft mij daarna nooit meer geheel verlaten. Ik ondervond het als een openbaring en het had een bepalende invloed op mijn toekomstplannen. Dit beeld, besefte ik, wees mij de plaats waar ik mijn leven zou doorbrengen, en ik wilde niets liever dan dat. Het was maar een klein stukje van de grote wereld, dat wist ik heus wel, maar voor mij was het groot genoeg: hier zou ik mijn eigen plaats vinden en mijn eigen leven leiden.

Zo is het in werkelijkheid ook gegaan. Ik ging naar de universiteit en kon mij inschrijven voor een studie in de medicijnen. Ik voltooide mijn studie zonder veel vertraging en met redelijke cijfers, en ik werd toegelaten tot de specialisatie als internist. Ik vestigde mij in een provinciestad met een klein ziekenhuis, ik trouwde een lieve vrouw en wij stichtten samen een gelukkig gezin met drie kinderen. Ik was een nuttig lid van de samenleving.

Zo verstreken de jaren kalm en bedaard in een bestaan zonder grote gebeurtenissen, en ik wilde niet anders. Van tijd tot tijd riep ik het wereldbeeld nog wel eens op dat zich in mijn jeugd aan mij had voorgedaan, en dan was ik tevreden over de keuzes die ik had gemaakt. Grotere ambities waren mij vreemd. Toen ik achter in de vijftig was, kreeg ik onverwacht een hartaanval en daaraan zou ik overlijden.

[p. 18]

Ik werd onwel in het Concertgebouw, gelukkig in de Kleine Zaal. Bij de strijkkwartetten zaten wij altijd nogal vooraan in de zaal. De primus zag wat er gebeurde. Hij hield op met spelen en vroeg of er een dokter in de zaal was, terwijl hij met zijn strijkstok naar mij wees. Er waren er zes, die elkaar (en mij) wel een beetje kenden. Twee collega's keerden terug naar hun plaatsen, een ging op de gang een ambulance bellen, en drie droegen mij naar buiten.

Even later bevond ik mij in de schaduwwereld van de Intensive Care. Het licht is er gedempt, men spreekt er fluisterend en loopt op zachte sloffen - alles beantwoordt aan het verminderd bewustzijn van de patiënten, die doorgaans in een toestand van lichte verdoving worden gehouden. Dit belet hen te spreken of onverwachte bewegingen te maken, wat het werk van het behandelend personeel vergemakkelijkt.

In deze schemertoestand had ik maar een heel beperkt besef van wat er gebeurde. De afwisseling van dag en nacht ging aan mij voorbij, soms voelde ik de aanwezigheid van een arts of verpleegkundige aan mijn bed en meende ik dat er fluisterend werd overlegd. Maar het ging buiten mij om en ik stelde er weinig belang in.

Zeker de eerste tijd had ik mij geheel op mijzelf teruggetrokken, en mijn voornaamste besef was dat ik leefde, zij het op beperkte schaal, in het kleine gebied dat mij werd gelaten binnen het scherm van de mij omringende apparaten die vrijwel alle lichaamsfuncties hadden overgenomen. En ik hield mij heel intensief met dat beetje leven bezig, alsof ik de aarzelende vlam beschermde van een vuurtje dat bijna doofde. Maar dat was in de korte en zeldzame perioden van bewustzijn; de meeste tijd ging heen met soezen en slapen, vaak met prachtige dromen, vol kleuren en bewegende sjablonen zoals ik ze nog nooit had gezien. In perioden van een wat hogere graad van bewustzijn verdween al dat moois en verviel ik steeds opnieuw tobberig in een redenering waarmee ik was begonnen in de ambulance, en waarmee ik was doorgegaan toen ik, op een brancard, in een gang moest wachten tot ik goed en wel in de ic zou worden geïnstalleerd.

Deze redenering begon met de premisse dat de ic geen veilige plaats is. Veel patiënten die daar terecht komen, gaan er dood - ik allicht ook. En dan vroeg ik mij af wat mijn vrienden en kennissen in dat geval wel zouden denken. Zij zouden zeker vinden dat ik onverwacht en te vroeg was overleden, maar als zij mijn leven zouden overzien dan moesten zij mij wel benijden, want goed beschouwd had ik een leven als een prins gehad, een heerlijk leven waarin ik alles had verkregen wat een mens zich kan wensen en waarin het mij aan niets had ontbroken. Als ik overzag hoe het mij was vergaan, dan was ik op beslissende momenten telkens door toeval, fortuin of voorspraak begunstigd. Zo had ik een voorspoedig leven gehad zonder incidenten of grote conflicten met een gelukkig huwelijk, goede kinderen, een keurige loopbaan, en ik had daaraan zelf bijgedragen door een gelijkmoedig en fatsoenlijk karakter. Ik was dan wel geen hoogvlieger, maar ik verstond mijn vak en ik was een aardige man. Maar dit is natuurlijk geen waarborg voor een gelukkig leven, want de wereld is vervuld van onrechtvaardigheid, en ik had gewoonweg veel onverdiend geluk gehad.

Als ik op dit punt in mijn soezerige redenering was aangekomen, maakte een groot gevoel van tevredenheid zich van mij meester, dat echter direct gepaard ging met het onrustige besef dat ik er hier niet mee was, dat ik nog iets had weggelaten of overgeslagen. Maar wat dat ontbrekende element dan wel was, kon ik met de beste wil van de wereld niet bedenken.

[p. 19]

Twee generaties eerder zou men ongetwijfeld hebben opgemerkt dat elke verheffing in mijn bestaan had ontbroken, al het hogere, ieder geloof of ideaal dat zin en richting aan een mensenleven geeft. Ja, ik heb het altijd zonder gedaan, net zo goed als mijn ouders die als twintigers met het geloof van hun voorouders hadden gebroken. Maar ik heb dat nooit als een gemis ervaren en steeds gedacht dat het geloof wel in mijn leven zou komen als dat nodig was. Het is nooit gebeurd. En ook nu, nu ik dacht dat de dood nabij was, kwam daarin geen verandering. Dus nee, dat was het niet: er moest iets anders zijn dat ik over het hoofd had gezien. En dan begon ik maar weer van vooraf aan mijn leven te evalueren.

Drie keer werd mijn roes onderbroken ten behoeve van een kort gesprek. De eerste keer kwam de intensivist Weseman aan mijn bed zitten. Ik kende hem wel uit collegiale contacten. Nu bleef hij lange tijd zwijgen, en telkens als hij als het ware een aanloop nam en bijna begon te spreken, zag hij er weer van af. En ook ik hield mijn mond. Ik had wel het gevoel dat er iets was dat ik dringend en hoogst nodig aan Weseman moest vertellen nu ik de kans had, maar wat het was, daar kon ik opnieuw niet opkomen.

Eindelijk had de man genoeg moed verzameld. ‘Het is een verrassing je hier

[p. 20]

te zien,’ zei hij. ‘Wij doen ons best, ons uiterste best, om je er weer bovenop te krijgen.’ Ik maakte een handgebaar van dank. Weseman zei nog eens: ‘Wij doen ons best, ja, en je weet, wij kunnen veel, maar wij kunnen niet alles. Maar wij doen ons uiterste best.’

Meer had hij blijkbaar niet kunnen bedenken, want hierna bleef hij een tijdje zwijgend zitten. Toen vroeg hij: ‘Is er nog iets dat ik voor je kan doen?’

‘Ja,’ fluisterde ik. ‘Laat mij maar weer alleen. Ik dank je wel, maar het liefst wil ik doorgaan met nadenken en slapen.’

Hij bleef nog even zitten en voldeed toen aan mijn verzoek.

De tweede keer dat ik ontwaakte, zat mijn vrouw met een ernstige uitdrukking op haar lieve gezicht naast mijn bed. Toen ik de ogen opsloeg, pakte zij mijn hand. Lange tijd zeiden wij niets. Toen zei ik:

‘Een raar idee dat ik dood zal gaan, deze keer, of anders later.’

‘Dat wist je toch?’ zei mijn vrouw. Daarin had ze gelijk. Ik dacht lang na wat ik verder nog te melden had.

‘Ik houd ontzettend veel van je en ik heb altijd ontzettend veel van je gehouden,’ probeerde ik.

‘Weet ik toch,’ zei mijn vrouw. ‘Ik ook best van jou, hoor.’

Meer wisten wij elkaar niet te vertellen. Wij hielden nog een tijdje elkaars handen vast, toen zei mijn vrouw: ‘Lieverd, ik moet nu echt weg.’

Zij vluchtte weg, bijna struikelend, en ik begreep dat zij moest huilen en mij dat niet wilde laten zien. En opeens besefte ik wat er ontbrak aan de terugblik op mijn leven die ik de laatste dagen aldoor had herhaald: hij ging alleen maar over mijzelf. Aan mijn naasten had ik geen ogenblik gedacht, niet aan mijn vrienden, niet aan mijn familie, niet aan mijn kinderen, en niet aan mijn vrouw die alleen zou achterblijven. Tot in het aangezicht van de dood was ik de grote egoïst, die ik vermoedelijk mijn hele leven was geweest: niet uitgesproken slecht, maar oppervlakkig, zelfgenoegzaam, van mijzelf vervuld en met mijzelf ingenomen.

En toen ik daarna het overzicht van mijn leven opnieuw naliep - en dat kon ik toch niet laten - dan eindigde ik niet met een gevoel van grote tevredenheid, maar met schaamte en spijt over mijn onachtzaamheid en mijn verzuimen.

Deze ontdekking hield mij geruime tijd bezig. Ik zag in dat ik er maar gedachteloos op los had geleefd, van de ene dag op de andere, met een leeg hoofd en zonder reflectie. Maar kon het anders? Ik was realist genoeg om in te zien dat ik de aangerichte schade nu niet meer zou kunnen herstellen, en ook dat mijn aangeboren aard en oppervlakkig karakter niet veel meer zouden veranderen, zelfs als ik nog jaren en jaren zou leven. Trouwens, ik had nu wel een beter inzicht dan tevoren, maar met die schade viel het misschien best mee. Zo heel slecht had ik mij per slot van rekening nooit gedragen, mijn zwaarste vergrijp was onverschilligheid en zelfgenoegzaamheid. En dan, mijn leven was vermoedelijk bijna voorbij, en wat deed het er dan nog toe of het beter of slechter was geweest dan het leven van al die andere mensen die in dezelfde dagen als ik zouden sterven!

Als men bedenkt dat ik al deze uitgesproken ideeën en gedachten ontwikkelde in korte perioden van verhoogd bewustzijn, korte flarden van helderheid in een gedurig verblijf in een veelkleurig niemandsland, dan is het nog een wonder dat ik zo'n lange reeks voor mijzelf volstrekt samenhangende redeneringen

[p. 21]

tot stand wist te brengen. Ik vond dat best een hele prestatie, en op sommige ogenblikken dacht ik zelfs dat het niet veel scheelde of ik zou op de valreep alsnog de zin van het leven ontdekken. Maar dat was natuurlijk te hoog gegrepen.

De derde keer dat mijn roes werd onderbroken was opnieuw Weseman mijn gesprekspartner, als je dit zo zou kunnen noemen. Zodra hij plaatsnam, wenkte ik dat hij zich over mij heen moest buigen, want ik had een vertrouwelijke vraag. Maar hij maakte direct een afwerend gebaar, en zei: ‘Ik kan je niet helpen. Als je iets wilt, zul je het zelf moeten doen.’

Toen begreep ik dat het menens was. Ik was niet meer te redden.

Ik wachtte tot hij vertrok - hij bleef nog enige tijd zwijgend aan mijn bed zitten - en toen hij goed en wel weg was, greep ik met beide handen de bundel draden en slangen die op het bed lag en rukte met mijn laatste krachten de hele santenkraam los.

Een standaard viel rinkelend om, verpleegkundigen kwamen aangesneld, maar zij kwamen te laat. Een infuusnaald die ik scheef had getrokken, deed vlijmende pijn. Ik wilde schreeuwen maar dat ging al niet meer.

Toen kwam een grote benauwdheid. Zou het buiten mooi weer zijn, dacht ik. Daarna alles zwart.