Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 3]

Afkomst - ras - talent
Over kunst, identiteitspolitiek en schisma's
door Michael Tedja

Ik ben een neger. Dat herhaal ik even, want u had het niet verwacht in deze kolommen. Opnieuw: ik ben een neger. En nogmaals: ik ben een neger, maar ik laat me niet opsluiten, niet achter de tralies van vooroordelen noch in de dwangbuis van etnische solidariteit. Mijn kleur is niet belangrijk - mijn werk moet belangrijk zijn. En dat werk moet niet alleen belangrijk zijn voor ‘de Surinaamse gemeenschap in Nederland’ of voor welke groep dan ook, maar het moet belangrijk zijn voor iedereen. Ik laat me niet opsluiten. Ik ben een kleurenblinde neger.

Ik ben een kleurenblinde neger en ik spot met de beeldvorming over zwarte mannen (geile bokken), zwarte kunstenaars (gevoelsmensen) en zwarte intellectuelen (naïevelingen). Een geile bok kan geen coherent betoog schrijven - een gevoelsmens is alleen met zichzelf bezig en schrijft niet over de wereld - een naïeveling is nooit opzoek naar de waarheid en durft geen vragen te stellen. Ha, ik spot ermee. Ik lach erom. Ik speel met mijn rol als neger. Spelen is niet altijd grappig. Ik ben kleurenblind maar zie het zwart in wat betreft mijn negerrol.

Gek genoeg blijkt dit alles confronterend voor zowel Surinamers als voor blanke Nederlanders. Ik zwerf in het niemandsland tussen hun voordelen en hun gemeenplaatsen. Ik ben een zwarte kunstenaar en ik ben een zwarte intellectueel. Nee, niet waar: ik ben kunstenaar en misschien een intellectueel. Ik wil nadenken over de wereld. Diep nadenken. Ik zoek het verhaal onder het verhaal achter het verhaal. Ik denk: mooie dingen worden door tweederangs kunstenaars gemaakt. Ik wil geen tweederangs kunstenaar zijn. Ik wil verdrinken in fundamentele vragen en zinvolle hypothesen.

eerste hypothese: goede kunst is geen versiering. Goede kunst heeft nut. Het denken over existentiële vragen staat in directe relatie tot het maken van en het kijken naar goede kunst. Die vragen bepalen mede de vormontwikkeling, het handelen, het tonen en het ondergaan. Ik spreek uit ervaring. Elke keer als ik een tentoonstelling organiseer of zelf schilder voel ik een dilemma en vraag ik mijzelf af: ‘Waarom doe ik dit? Wat heeft het voor zin deze doeken op te hangen en voor veel geld te verkopen aan mensen die veel geld hebben?’

Een simpele vraag, wat u zegt, maar weet u het antwoord dan? Voor mij is het een existentiële vraag. Ik probeer met deze vraag een beeld te krijgen van het onvoorstelbare. Ik ben kleurenblind, dus dat valt niet mee.

De ene simpele vraag roept de andere op: waar gaan we naartoe? Welke kant moet het allemaal op? Dit zijn vragen die gesteld moeten worden, maar waarschijnlijk geen antwoord hebben. De kunst heeft een eigen wil. Het is de taak om uit te vinden waar die wil zich bevindt, wat die wil precies wil en hoe die zich organiseert. Dit is een dermate complexe opgave dat het onmogelijk lijkt om iets zinnigs over deze kwestie te zeggen. Laat staan te schrijven. Toch is de vraag stellen al een vorm van zingevend antwoord. Het vragen staat symbool voor het adembenemende vermogen van de mens abstracte zaken te kunnen verbeelden.

tweede hypothese: het hart van de kunst klopt. Het bloed, de geest stroomt waar het niet gaan kan. Identiteitspolitiek is de grootste vijand van goede kunst. Ik ben geen hypocriet, ik zing niet mee in een koor. Een groep gezichtlozen die elkaar bij de achternaam noemen, naar elkaars pijpen dansen en de

[p. 4]

hand boven het hoofd houden. De ene hand wast de andere, dat werk.

Als ik aan hypocrisie denk, denk ik aan minister-president Rutte en zijn club waar Frits Bolkestein met de culturele scepter zwaait. Die laatste zei: ‘Ik ben er voor dat er meer geld naar de cultuursector gaat. Dat halen we weg bij de ontwikkelingshulp.’ En Rutte zei: ‘Allochtonen moeten niet geholpen worden. Ze moeten zelf hun plek in de maatschappij bevechten.’

Zo zie ik het ook, en toch klinkt het uit hun mond als vechtcultuur. Als zelfbehoud uit angst. Deze liberalen hebben geen idealen. Ik kan het weten. Een deel van mijn schoonfamilie zit zo diep in de vvd - mijn schoonvader was jarenlang rechterhand van Bolkestein - dat ze op een dag hebben besloten om mij eruit te gooien. ‘Jij bent nooit tevreden. Het is nooit goed!’ zeiden ze voordat ze de deur dichtsloegen.

Daar stond ik dan op straat, met mijn zwart-witte kindje van acht maanden. Denk niet dat ik hier mijn beklag doe. Ik had het zien aankomen. Twijfelen is mijn grootste talent. Daardoor komt alles bij mij altijd op losse schroeven te staan. Daar kunnen veel mensen niet goed tegen. Vast en zeker ook mensen die ik niet ken. Ik laat mij niet opsluiten. In geen enkele platitude. Ik ben niet van plan een whisky-zuipende om subsidie jengelende schilder te worden die één schilderij per jaar maakt, om daar vervolgens alles en iedereen de schuld van te geven.

Ik ben wel van plan hier vier voorbeelden van eigentijdse schisma's in kaart te brengen. Voor u. En misschien ook voor mijzelf

eerste schisma - Perdu is een culturele stichting die in een theaterzaal van de universiteit van Amsterdam lezingen over literatuur, poëzie, politiek, kunst en wetenschap organiseert. Een kleine groep ingewijden bezoekt de avonden, die doorgaans op vrijdag worden gehouden. Die bewuste vrijdag was ik de eerste spreker. Dat maakte dat de twee volgende sprekers hun verhaal op het mijne konden afstemmen. De avond had als thema ‘de authentieke ander’. Vanuit het perspectief van de andere twee gasten was ik die authentieke ander. Die andere twee sprekers waren de Leuvense hoogleraar filosofie Rudi Visker en de Belgische schrijver Stefan Hertmans.

Visker heeft veel gepubliceerd over de multiculturele samenleving en hij is ook iemand die erg didactisch voordraagt. Ik had tijdens zijn voordracht niet zelden het gevoel dat ik in een collegezaal naar een saai en schools verhaal moest luisteren. Daar kwam bij dat de Leuvense hoogleraar mijn betoog op bepaalde punten aanviel, hoewel ik niet goed begreep welke punten en al helemaal niet wat die aanvallen van doen hadden met de multiculturele samenleving. De zaal vol Amsterdamse studenten geesteswetenschappen leek evenwel van zijn betoog te genieten. Zoals altijd bij de debatten van Perdu was er geen enkele beeldend kunstenaar onder het publiek.

Dit was het niet alleen symptomatisch maar ook een recept voor een cultureel schisma. Elke keer als ik in Perdu voordraag - en ik heb daar de afgelopen jaren vaker op het podium gestaan - ontstaat er een spanning. Doorgaans is het een welkome spanning; zwarte kunstenaar en schrijver staat voor een overwegend wit publiek. Deze keer kwam er iets bij. De voordrachten van mijn opponenten waren polemisch en quasiwetenschappelijk. Mijn voordracht was liederlijk, poëtisch en schilderachtig. Visker bleef maar emmeren dat het hem ‘voornamelijk om het discours’ ging. Hertmans declameerde in een voordracht in staccato zinnen die alle kanten opgingen en ad hoc overkwamen. Mijn eigen tekst was daarmee vergeleken nogal gesloten. Als teken dat het werk op zichzelf moet staan. Autonomie is essentieel. Ik wist dat mijn voordracht niet direct publieksvriendelijk was.

Het schisma openbaarde zich in volle omvang tijdens de ronde tafeldiscussie na de lezingen. De sfeer bekoelde al snel. ‘Kunst ontstaat niet in samenspraak met het publiek. Het is autonoom en laat ruimte voor de verbeelding van de ander,’ zei ik. Mijn tafelgenoten waren het hiermee in grote lijnen wel eens, geloof ik, maar ze grepen de kans om mij schreeuwend in jargon tegen te spreken. Luid gekakel. Onderonsjes. Academisch haantjesgedrag.

[p. 5]

Misschien kwam het omdat ik verkouden was, misschien ook omdat ik mijn argumenten wilde laten spreken en niet mijn performance, maar er daalde een diepe bezinning en rust over me. Ik keek ze onthecht aan terwijl ze mij bleven aanvallen. Ik zag dat ze allebei vijftig jaar oud waren. En zeer gearriveerd. Oprecht vooruitstrevende NRC-lezers, dat werk. Anders gezegd: de heersende culturele elite versperde mij de weg. Wat hielden ze verborgen? Wat hadden ze te verliezen? Vanwege welk groot gevaar moesten zij zichzelf zo overschreeuwen? Zagen zij iets wat ik niet zag?

Nee. Zij probeerden mij eenvoudigweg terug in de jungle van etniciteit te duwen. Natuurlijk was dat plan gedoemd te mislukken. In het bijzijn van het publiek en van de bewakers van poëziecentrum Perdu heb ik ze de hand geschud en ben heengegaan. Onze geesten hadden zich gescheiden aan weerszijden van een diepe afgrond.

tweede schisma - Ik sta in de rij voor de kassa van de makro. Er staat een man voor mij. Hij draagt een wit overhemd met blauwe

[p. 6]

streepjes. Aan de rechterkant van ons is ook een kassa. Die is onbemand. Bij onze kassa staat een lange rij klanten. Plotseling komt er een mevrouw met een kassalade in haar handen uit een hok. Ze gaat achter de lege kassa staan, en maakt klaarblijkelijk aanstalten de kassa te openen.

De man voor mij zegt plots tegen me dat ik naar die kassa moet gaan. ‘Dan zal je sneller aan de beurt zijn.’

Ik zeg hem dat ik blijf staan waar ik sta. Ik weet uit ervaring dat het vaak lang duurt om zo'n kassa te openen en op te starten. Voordat ik dan aan de beurt ben... Inderdaad krijgt de mevrouw de kassa niet open. Ze loopt weg van haar plek en wandelt door de winkel.

Ik zeg tegen de wit-blauw gestreepte man, ‘Kijk, als ik daar was gaan staan had het veel langer geduurd.’

Hij lacht als een boer met kiespijn. Ik lach vriendelijk terug. Hij is inmiddels aan de beurt en legt zijn boodschappen op de loopband. Als hij afrekent vraagt de kassadame of hij zegeltjes wil. Dan zegt hij: ‘Geef die zegeltjes maar aan die meneer daar.’

Dat ben ik. Klonk het nu onverholen denigrerend, of verbeeld ik me dat? vraag ik mezelf af en probeer het voorval op een rijtje te krijgen.

Hypothese: de wit met blauw gestreepte man is een vvd-er of een pvv-er.

Vraag: Wat was het eerste wat ik dacht toen hij die zegeltjes mijn richting op wuifde?

Antwoord: Ik dacht: hij heeft het gevoel er niet meer bij te horen, of in ieder geval minder macht te hebben dan vroeger. Door mij, een zwarte Nederlander een fooitje te geven, krijgt hij het gevoel zijn land een beetje terug te pakken.

Vraag: Wat bedoel ik daarmee?

Antwoord: Het was in zijn ogen in handen van zwarte Nederlanders, die geen genoegen namen met de plekken die ze toegewezen kregen. Daarom zegt hij eerst: ‘Ga jij maar daar staan’ en schuift daarna een fooi in mijn richting.

Vraag: Maak ik het niet groter dan het is?

Antwoord: Ik ben een zelfstandige ondernemer. Anders kom je niet aan een makro-pas.

Vraag: Wat bedoel ik hiermee?

Antwoord: Mensen zoals ik die een Masters Degree op zak hebben, zijn mensen die zelf hun plek in de samenleving bepalen.

Vraag: Denk je echt dat zoiets hem dwarszit?

Antwoord: Ik denk het. Vandaar die fooi. Zegeltjes voor die meneer daar die het ooit beter wist, maar nu zijn wij de regeringsmacht!

Mijn huid is niet blank. Toch zou mijn kritiek op de samenleving waarin ik leef gratuit zijn als ik mezelf als permanente buitenstaander zag. De kritiek is gericht aan de maatschappij waarvan ik deel uitmaak. Dus deels aan mezelf maar ook deels aan u.

Stel, u bent blank. U moet zich bewust zijn van de weg die mijn kritiek heeft afgelegd. Of ziet u het als een aanval van een zwarte kunstenaar? Gek genoeg versterkt dat misverstand het realiteitsgehalte van mijn kritiek.

Stel, u bent zwart. Ook dan heeft u een probleem. Sla het woordenboek er maar op na. Opmerkelijk veel woorden uit het Surinaams die in de Van Dale terecht zijn gekomen, hebben een negatieve betekenis of connotatie. Neem het woord ‘zwart’; zwart geld, op zwart zaad zitten, zwarte lonen, een zwart wereldbeeld, zwarte scholen, iemand de zwarte piet toespelen, enzovoorts. Het woord ‘Hosselen’ staat voor; heroïne verhandelen, dealen, op straat zwerven. In de Surinaamse taal heeft hosselen niets met drugs te maken. Het is geen negatieve bezigheid. Het staat voor het opkomen voor jezelf door ervoor te zorgen dat je overleeft. Dat kan dus gewoon heel hard werken betekenen.

Behelst de Van Dale nu woordterreur? Van dat probleem zou je een studie kunnen maken. Dat is niet mijn taak. Ik stel alleen vragen. Ik ben een kunstenaar met een vergrootglas, een observator die zich beroept op zijn autonomie.

Bij de kassa van de makro keek ik naar de man met het gestreepte overhemd. Onze geesten scheidden zich aan weerszijden van een diepe afgrond.

derde schisma - Wanneer we spreken over ‘de zwarte kwestie’ in politieke zin, dan heb-

[p. 7]

ben we het over de politiek jegens een specifieke groep, we hebben het over stigmatisering, over buitensluiting en waarschijnlijk over systematische achterstelling of zelfs onderdrukking van die groep. Het onderwerp is altijd actueel. Zelfs als ik me tot de Nederlandse situatie beperk, moet de starthypothese luiden dat de zwarte gemeenschap het zwaar te verduren heeft.

Voorheen waren de zwarten onder de vlag van de rode politiek zorgenkindjes die meer aandacht en hulp nodig hadden dan andere groepen. Zwart was zielig, arm en achtergesteld. Dat probleem moest worden opgelost door het de helpende hand te bieden. Uit barmhartigheid, solidariteit en een goed zelfgevoel. Veel zwarten vonden dat allang best. ‘Zolang de ander mij vertelt wat ik ben en wie ik ben en wat ik moet doen, en mij daarbij ook nog geld toestopt, ben ik iemand,’ hoorde ik ze denken.

Gelukkig zijn er altijd genoeg intelligente zwarten geweest die zich hebben verzet tegen dit omgekeerde racisme van de helpende hand, dat in feite weinig meer deed dan het minderwaardigheidsgevoel van de zwarte ge-

[p. 8]

meenschap en het superioriteitsgevoel van de blanke elite bevestigen. Ik heb mij dan ook altijd afgevraagd waarom andere minderheden zich solidair voelden met de zwarte zaak. Vrouwen, gehandicapten (in mindere mate) en homo's. Het staat buiten kijf dat homo's door dezelfde maatschappij werden gediscrimineerd. De homo's leden ook, maar ik heb nooit begrepen wat het directe verband tussen deze twee vormen van lijden was. Het lijdend voorwerp in de zwarte zaak heeft niets met gender of seksuele voorkeur te maken. De identiteitspolitiek die aan de zwarte zaak ten grondslag ligt, is van een geheel andere orde dan die van de homo's.

De zwarte kwestie heeft te maken met cultureel en sociaaleconomisch geïnstitutionaliseerd racisme. Dat verschijnsel valt wellicht terug te voeren op de sociaal-darwinistische misvattingen van de evolutietheorie, maar in elk geval is het een ontwikkelingsprobleem. Het gaat over een complex verschijnsel waarin de systematische achterstelling van de groep aan de ene kant staat en de geschiedenis van de slavernij aan de andere kant, terwijl beide verbonden zijn door draden van ontkenning en miskenning. Als de inferieure positie van zwarten iets met seksualiteit te maken zou hebben, dan gaat het om een strijd tussen de blanke man, die alles in handen houdt en de zwarte man, die het heft in eigen handen wil nemen.

De starthypothese dat de zwarte gemeenschap het zwaar te verduren heeft, verdient dus bijstelling. De zwarte gemeenschap heeft het zwaar te verduren, maar dat komt zowel door het racisme als door antiracisme, zowel door mensen die discrimineren als door politieke vertroeteling. Aan elke politiek-culturele kant scheiden onze geesten zich aan weerszijden van een diepe afgrond.

vierde schisma - De beroemde Frans-Amerikaanse beeldhouwster Louise Bourgeois overleed vorig jaar op 89-jarige leeftijd. In NRC Handelsblad stond onder de kop ‘Oerkracht getemd door frêle vrouw’ een necrologie die was geschreven door de kunstcriticus Hans den Hartog Jager. Het is de moeite waard enkele fragmenten uit dit stuk nader te bekijken.

‘Pas in 1945, Louise is dan 34, vindt Louise Bourgeois als kunstenaar haar vorm: ze begint sobere, gestapelde sculpturen te maken die het midden houden tussen abstracte, Brancusi-achtige vormen, totempalen en aloude vruchtbaarheidssymbolen.’

De Roemeense beeldhouwer Constantin Brâncuṣi haalde een aanzienlijk deel van zijn inspiratie uit de vormen van Afrikaanse sculpturen. Daar maakte hij geen geheim van. Ik begrijp hem. In 2005 maakte ik zelf een reis door Mali. Tijdens die reis bezocht ik veel kunstenaars in hun ateliers. De gesprekken die we voerden over de kunst in Bamako waren vaak zeer inspirerend. Ik herinner me vooral de gesprekken met een poppenmaker die theatervoorstellingen in Frankrijk maakte. Zijn poppen waren zeer expressief, met fel gekleurde kleding en diepe groeven in het gezicht. De verhalen die hij met die personages vertelde waren buitengewoon krachtig. Ook herinner ik me levendig de ontmoeting met een ‘zandschilder’ die grote monumentale beelden maakte van geverfd zand. We hadden het over het gebrek aan erkenning waaronder de Afrikaanse kunstenaars gebukt gingen. De poppenmaker klaagde over de situatie in zijn land en over de hondendrollen die door zijn huis verspreid lagen. Er vlogen strontvliegen boven mijn beker met water. Ik vroeg hem of de erkenning waar hij zo naar verlangde er misschien op de lange termijn aan zou komen? Hij schudde van ‘nee’. Daar had hij geen fiducie in. De recensenten schreven over zijn werk als tweederangs. Er is een mondiale kunstwereld en die is Eurocentrisch of Amerikaans. De Afrikaanse kunst is in de lijn van de menselijke geschiedenis de oorsprong, wierp ik tegen. Nee, dat zag hij niet terug in de waardering ervoor; ze dient slechts ter inspiratie van de westerse kunst

‘Met haar verwijzingen naar de primitieve beeldhouwkunst was ze zeker niet de eerste, maar Bourgeois was wel een van de eerste moderne westerse kunstenaars die zulke primitieve beelden niet alleen op exotische of antropologische waarde beoordeelden.’

Hier schrijft Den Hartog Jager nogal posi-

[p. 9]

tief over de bijdrage van de Afrikaanse kunst. Maar afgezien van het feit dat Bourgeois au fond helemaal niet ‘een van de eerste’ kunstenaars was die inspiratie putte uit de Afrikaanse traditie, is het probleem van zijn redenering dat die ‘primitieve beelden’ blijkbaar niet op zichzelf kunnen staan. Er is eerst de waardering nodig van een westerse kunstenaar; pas dan kunnen ze van belang zijn binnen het kunstdiscours. Deze cirkelredenering ben ik tijdens mijn carrière als kunstenaar tamelijk vaak tegengekomen. Zelden was het echter zo evident als in dit krantenstuk. In Mali was dit mechanisme niet ontgaan aan beeldhouwers die grote boomstammen uithakken en transformeren tot huiveringwekkende totempalen.

‘Bourgeois besefte dat ze heel directe verbeeldingen van primaire emoties konden zijn - van angst, van het verlangen naar nageslacht, van het zoeken naar gemeenschapszin.’

Het zoeken naar gemeenschapszin? Pardon? Aan de orde zijn hier creatieve verbindingen. Het gaat om de vraag wat er gebeurt als je de ‘primitieve beelden’ herschikt, en ze in een nieuw perspectief bekijkt. Mijn voorstel aan de kunstwereld is: haal het Afrikaanse werk hiernaartoe en ontwikkel samen met de Afrikanen een idee over het tonen van hun ‘vreemdsoortige objecten’ in relatie tot de westerse kunst. Laat zo de beeldtaal van de moderne westerse kunst samensmelten met de ‘exotische’ beeldverhalen uit Afrika tot een nieuw zelfstandig geheel. De tentoonstellingen moeten terug naar Afrika zonder dat er aanpassingen worden gemaakt. Geen halfzacht geleuter over ‘gemeenschapszin’ willen we, maar een nieuwe beeldtaal voor een nieuwe tijd.

‘In 2008 werd Bourgeois in Tate Modern in Londen en het Centre Pompidou in Parijs geëerd met een grote tentoonstelling. Wie daar rondliep, besefte dat er in de twintigste eeuw geen kunstenaar is geweest die de meest primitieve, elementaire menselijke emoties op zo'n intelligente en aansprekende manier heeft weten te verbeelden als Louise Bourgeois.’

Bedoelt Den Hartog Jager hier nu te zeggen dat het werk van Bourgeois (met zijn ‘meest primitieve, elementaire menselijke emoties’), dat geïnspireerd is op Afrikaanse kunst, ‘intelligenter en aansprekender’ is dan die Afrikaanse kunst zelf? Hier scheiden onze geesten zich aan weerszijden van een diepe afgrond.

Mocht het u aan de hand van de vier schisma's nog niet duidelijk zijn wat ik wil zeggen over racistisch gedrag, racistisch denken en racistisch zelfbeeld in een multiculturele samenleving, dan roep ik de hulp in van W.F. Hermans. Zoals u weet, had de grootste naoorlogse schrijver van Nederland weinig vrienden. Hij was een individualist en woonde samen met een zwarte vrouw, de laatste jaren buiten zijn vaderland. Wat zijn boeken van zo'n groot belang maakt, is dat ze doordesemd zijn van het besef dat een bovengemiddeld getalenteerde kunstenaar boven alles een verplichting heeft jegens zijn uitzonderlijk talent, en jegens niets of niemand anders.

In zijn verhalenbundel Een wonderkind of een total loss uit 1967 schreef Hermans: ‘Alle samenzweerders zijn innerlijk beschaamd, zelfs al heeft hun samenzwering succes. Want ze weten dat ze hun waarheid onderling afgesproken hebben en dat ze niets bewezen hebben.’

Dat is mooi gezegd. Ik stel dat we anno 2011 al veel verder in de afgrond zijn gevallen dan deze uitspraak ons doet geloven. Wij zijn allen het slachtoffer van onze eigen institutionele gewetenloosheid. Politiek is louter uit opportunisme racistisch of antiracistisch. Kunst is louter business. Zelfbedrog is onze realiteit.

Ik ben een kleurenblinde neger en ben op zoek naar de waarheid. Zo naïef ben ik, want ik weet dat ik die waarheid nooit zal vinden. Maar naarmate wij groeien, groeit ook bij ons ten minste de hoop op waarheid, of tenminste op juistheid, of dan toch wellicht op een sprankje echtheid. Die echte juiste waarheid ligt verscholen op een droog plekje achterin de schone witte linnenkast op ons te wachten. Eenmaal gevonden, toont zij zich in volle glorie. Hollands glorie, misschien.