Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 29]

Verder, verder
door Iek Hulshoff Pol

Oom Just draaide door op de dag nadat hij onder barre omstandigheden de Elfstedentocht had geschaatst. Dat was in februari 1941. Hij studeerde toen rechten in Leiden, waar de universiteit net was gesloten na de rede van Professor Cleveringa twee maanden eerder ter ondersteuning van door de Duitsers ontslagen joodse collega's.

Uit die tijd stamde ook het verhaal over een uiterst bedreigende nachtelijke ontmoeting met een Duitse soldaat in een tuin, maar niemand kon of wilde mij later vertellen wat er toen precies was voorgevallen. Tegen de tijd dat ik in beeld kwam, werd daar niet meer over gesproken. Ik begreep alleen dat het een groot drama voor de familie was geweest

Oom Just was een oom van mijn man.

Mijn eerste herinnering aan hem is een wit jurkje van een soort glinsterende nylonstof, dat hij stuurde bij de geboorte van onze dochter. Een andere herinnering is dat hij, toen mijn man hem eens bezocht, één biertje had aangeschaft voor zijn gast.

Veel wist ik niet over hem. Behalve dat hij in het gezin een nakomertje was en de enige stamhouder. Hij zou een zachte gevoelige jongen zijn geweest. Zijn vader was een knap jurist, die ongetwijfeld grote ambities voor zijn zoon had gekoesterd.

We zagen oom Just zelden, alleen bij zeer bijzondere familieaangelegenheden was hij van de partij, altijd samen met een begeleider van de instelling waar hij verbleef. Vanaf zijn eenentwintigste leefde hij eerst vele jaren in een psychiatrische kliniek, en daarna meer dan een kwart eeuw met andere patiënten in een huis. Daar had hij de beschikking over een eigen wooneenheid.

Ooit was bij hem de diagnose schizofrenie gesteld en sindsdien slikte hij dag in dag uit medicijnen. Dat was te zien aan de blik in zijn ogen, aan het trillen van zijn handen en aan de wijze waarop hij zich bewoog. Op een van de schaarse keren dat in de familie kort over hem werd gesproken, begreep ik dat hij ook een langdurige behandeling met elektroshocks achter de rug had.

Zijn zussen bemoeiden zich op afstand met de zorg voor hem en ze bezochten hem elk jaar op zijn verjaardag. Nadat zij waren weggevallen, namen de neven en nichten, waaronder wij, deze taak van hen over.

De laatste verjaardag van oom Just staat in mijn geheugen gegrift.

We gingen met een klein gezelschap pannenkoeken eten in de plaatselijke herberg. Als cadeau had hij vaatdoekjes aan ons gevraagd.

Hij zat er tevreden bij. Zijn hoofd maakte voortdurend ritmische bewegingen.

Op een gegeven moment vroegen we hem naar zijn sportieve heldendaad uit 1941. Wat kon hij zich nog van die Elfstedentocht herinneren? Het duurde even voor hij antwoord gaf. Onze ogen waren op hem gericht. Je zag hoe de herinnering bijna fysiek bij hem naar boven kwam. Met de herinnering kwam het gevoel. Er verscheen paniek in zijn ogen.

[p. 30]

‘Het was verschrikkelijk, verschrikkelijk,’ zei hij zachtjes. ‘Ik kon niet meer, ik kon niet meer, maar ik moest, ik moest. Ik wilde stoppen, ik mocht niet stoppen, nee, verder, verder. De pijn, overal pijn. Mijn hoofd, mijn voeten.’

Hij kreunde tijdens het vertellen. Daarna herstelde hij zich.

‘Verschrikkelijk,’ zei hij nog een keer, nauwelijks hoorbaar, ‘het was echt zo verschrikkelijk.’

Er viel een stilte. Niemand durfde nog een vraag te stellen, bang voor wat we nog meer bij hem teweeg zouden brengen.

‘Maar u hebt het wel gehaald,’ zei een van ons ten slotte tegen hem.

‘Ja,’ fluisterde oom Just, ‘ik heb het wel gehaald.’

Niet lang daarna kregen wij het bericht dat oom Just na een beroerte in coma was geraakt. Een paar dagen later overleed hij. Tijdens de besloten begrafenis werd ik getroffen door het oprechte verdriet van één van zijn trouwe verzorgsters.

Enkele dagen nadat de rouwadvertentie in de krant was verschenen, arriveerde een brief in een beverig handschrift. De brief kwam van een man uit het zuiden van het land die met Just in de klas had gezeten. Hij schreef dat hij zich als jongen sterk tot hem aangetrokken had gevoeld. Door een verhuizing had hij het contact met hem verloren, maar hij was hem nooit vergeten. Ik weet niet meer of hij ooit antwoord heeft gekregen van ons.

Na de begrafenis was het aan de familie om het appartement in het woonproject leeg te ruimen. Mijn man en ik trokken er een dag voor uit, samen met twee nichtjes.

Het werd een bijzondere belevenis. Elk voorwerp in de kleurloze zit-slaapkamer met keuken vertelde een deeltje van het levensverhaal van oom Just. Neem de boekenkast. Er was één plank met zorgvuldig bewaarde gymnasiumliteratuur, Homerus en Ovidius, met daarnaast juridische studieboeken, precies tot aan het kandidaatsexamen. De rest van de kast was gevuld met puzzelboekjes en plaatjesboekjes over dieren.

Verder:

- Veel ongebruikte vaatdoekjes in de kastjes van de keuken.

- Een nog gave dwarsfluit.

- Heel veel portemonnees, misschien wel twintig, allemaal boordevol kleingeld en bonnetjes, honderden bonnetjes van de boodschappen die hij in de afgelopen vijfentwintig jaar had gedaan.

- Een stuk of tien stilstaande horloges.

- Zakdoeken, stapels met zakdoeken, allemaal voorzien van merkjes met zijn naam.

- Een massief verstelbaar ziekenhuisbed, dat vast nog wel eens van pas zou kunnen komen, maar waar niemand van ons plaats voor had;

- Een uitgedund familieservies van het merk Villeroy & Boch.

Sommige van zijn bezittingen verdeelden we, het meeste ging naar de kringloopwinkel. Terwijl we zo zijn leven opruimden, kwamen de vragen.

Hoe zou het oom Just zijn vergaan zonder die elektroshocks? Was er sprake geweest van onderdrukte homoseksualiteit, die in zijn tijd, in dat milieu, niet mocht bestaan? Zou met de kennis van nu nog steeds de diagnose schizofrenie zijn gesteld? Zou er in onze tijd een behandeling voor hem mogelijk zijn geweest met meer perspectief? Wat was de rol van zijn ouders geweest?

[p. 31]

We hadden geen antwoorden.

Toen we klaar waren en het appartement vrijwel kaal en onttakeld was, deden we een laatste ronde door de keukenkastjes. Helemaal achterin op de onderste plank, bijna niet zichtbaar, lag nog één voorwerp, zorgvuldig verpakt in vergeelde kranten. We haalden het tevoorschijn en maakten het open.

De kranten waren uit 1941. Ze bevatten, keurig in het vet, een paar oude Friese doorlopers.