Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 5]

Geen iPhone, please, wij zijn schrijvers
door Hans Hogenkamp

Rudy Kousbroek heeft er ooit op gewezen dat kunstenaars steevast een afkeer hebben van techniek, en dat deze aversie van alle tijden is. In zijn essay ‘Het licht van de rede of het licht van de kerstboom’ dat werd gebundeld in Einsteins poppenhuis (1990), betoogt hij dat in de beeldende kunst van de negentiende eeuw om die reden vrijwel elk spoor van techniek ontbreekt, ondanks de zeer ingrijpende industriële revolutie die zich in deze tijd voltrok. Vandaag de dag lijkt er iets vergelijkbaars aan de hand: de ontwikkelingen in de informatietechnologie zijn minstens zo ingrijpend als de industriële revolutie, maar eigentijdse technische verschijnselen - zoals iPhones, iPads, Facebook zelfs internet tout court - spelen slechts een zeer geringe rol in de moderne literatuur.

In het nummer van februari 2005 van het door Dave Eggers opgerichte literaire maandblad The Believer kwam dit onderwerp ter sprake in een lange discussie tussen de Amerikaanse schrijvers Jonathan Lethem en Paul Auster.

‘Vind jij het moeilijk,’ vraagt Jonathan Lethem - bekend van bejubelde romans als Motherless Brooklyn (1999) en Chronic City (2009) - ergens halverwege het gesprek aan Auster, ‘om moderne technische middelen die nu volledig gemeengoed zijn, zoals mobiele telefoons en e-mail, in je boeken te verwerken?’ Zonder het antwoord van zijn collega af te wachten, geeft de in 1964 geboren Lethem lucht aan zijn eigen afkeer van deze zaken. ‘Voor mijn gevoel,’ zegt hij, ‘passen de ontdekkingen die na een bepaald jaartal zijn gedaan - voor mij is dat 1978, of 1984 - niet in het rijk der letteren. [...] Er is een soort lichte wrevel dat je in het echte leven aan zulke dingen niet ontkomt. Ik maak vaak gebruik van e-mail. Maar zodra ik het in mijn fictie gebruik, vind ik die fictie meteen ongeloofwaardig. Het komt op mij over als een aanslag op het waarheidsgehalte van de pagina's.’

Auster is het hier niet helemaal mee eens, maar zijn verweer blijkt veelzeggend. Hij merkt op dat hoewel hij zelf geen pc gebruikt om te schrijven en nooit e-mailt, in het boek dat hij nu op zijn oude draagbare typemachine schrijft wel degelijk wordt verwezen naar mobiele telefoons. Sterker nog, zegt de nu 64-jarige schrijver, in zijn roman The Book of Illusions uit 2002 is ‘een belangrijke rol weggelegd voor een faxapparaat’.

Goed, dit werk speelt in de late jaren tachtig, maar een faxapparaat als voorbeeld van ‘moderne technische middelen’ in de literatuur? Lezers jonger dan dertig weten nauwelijks meer hoe zo'n ding werkt. Als het gesprek tussen Lethem en Auster iets voor het voetlicht brengt, dan is het wel dat moderne technologie inderdaad op een opvallende manier afwezig is in de hedendaagse literatuur. Hoewel internet, sms'jes, e-mail, mobiele telefoons, iPods en andere elektronische zegeningen voor de meeste mensen een cruciale rol spelen in het dagelijks leven, komen ze in literaire verhalen weinig voor. Veel schrijvers lijken dit soort zaken al dan niet bewust uit hun fictie te weren.

De aversie waar Lethem zo openlijk blijk van geeft en waar Kousbroek over schreef, is wellicht terug te voeren op de gangbare overtuiging, of toch ten minste het bijna onbewuste gevoelen van veel ‘alfa's’, dat alles wat met techniek en exacte vakken te maken heeft, de natuurlijke vijand is van schoonheid en kunst. Op het gevaar af onverantwoord te genera-

[p. 6]

liseren, herkent iedereen het verschijnsel dat cultuurminnaars bijna instinctief machines, apparaten en computers zien als tegenpool, zo niet de regelrechte antagonist van de mens en diens menselijke waarden. Niet voor niets spelen in talrijke boeken, films en andere producten van de verbeelding technische contrapties de rol van vijand van de mens, of zijn ze althans even gevoelloos als het metaal en plastic waarvan ze zijn vervaardigd. Daartegenover staat dan de redding door empathie als de essentie van kunst, ja van het mens-zijn zelf. En iedereen kent ook de tegenstelling tussen wiskunde als steriel en formalistisch, en kunst als creatief en oneindig warm en beweeglijk. Kort gezegd: cijfers zijn dood en letters leven. Ratio en intuïtie hebben elk hun eigen hersenhelft en dat moet vooral zo blijven.

Het is precies deze schijntegenstelling waar Kousbroek zich regelmatig over opwond. Hij zag de techniek juist als een belangrijke uiting van de menselijke creativiteit met vaak een grote (maar zelden onderkende) esthetische en artistieke waarde. De scheiding tussen techniek en kunst mag dan in het leven geroepen zijn door de zelfbenoemde alfa's, volgens Kousbroek is het onderscheid tussen alfa's en bèta's zelf al even kunstmatig en onzinnig. In zijn ogen bestaan er slechts slimme en wat minder slimme mensen, en de laatsten claimen het alleenrecht op kunstzinnigheid teneinde zich moreel superieur te voelen, of op zijn minst een gevoel van eigenwaarde te behouden in een door techniek en techneuten gecontroleerde wereld.

En toch, ondanks de geneigdheid mee te gaan in de aanstekelijke bozigheid van Kousbroek over de versleten gemeenplaatsen over kunst en techniek, moet er meer aan de hand zijn dan alleen een of andere kortzichtige aversie van mensen die de techniek boven de pet gaat. In zijn discussie met Auster spreekt Lethem immers niet alleen van ‘wrevel’, maar betoogt hij bovendien dat moderne technologie ‘afbreuk doet aan het waarheidsgehalte van zijn pagina's’. En geloofwaardigheid is uiteraard een cruciale zaak voor een schrijver. Hier rijst de interessante maar zelden geadresseerde vraag: wat is er ongeloofwaardig aan een mobiele telefoon in een roman?

Misschien moeten we een heel ander perspectief kiezen om licht te kunnen werpen op deze kwestie. Waar Lethem op doelt, zou wel eens veel minder met alfa-afkeer te maken kunnen hebben dan met zoiets als ‘literaire wortels’. Als veertiger is hij opgegroeid en cultureel gevormd met literatuur waarin zaken als mobiele telefoons en iPods niet voorkwamen. Hij is een kind van gsm-loze boeken, en dan is het wellicht logisch dat een mobiele telefoon voor hem een wezensvreemd element vormt in fictie.

Hier is een algemener principe werkzaam. Schrijvers leren per definitie schrijven door het lezen van schrijvers uit eerdere generaties. Hun literaire wortels voeden zich met de letterkunde uit een ander tijdperk dan dat waarin zij leven. En dus zullen we vanaf heden nog zo'n twintig jaar moeten wachten op schrijvers die al tijdens hun literaire vorming de kans krijgen te wennen aan mobieltjes in de literatuur.

Aldus past de literatuur zich aan een veranderende wereld aan met een Darwinistische traagheid. Lethem noemt in zijn gesprek met Auster niet voor niets de jaartallen 1978 en 1984 (toen hij zelf veertien respectievelijk twintig jaar oud was) - en zelfs in 2009 blijkt hij nog altijd niet gewend aan e-mails en sms'jes in verhalen, al zijn ze, zoals hij zelf opmerkt, in zijn dagelijks leven niet meer weg te denken.

Dit evolutionaire mechanisme leidt tot een natuurlijke gehechtheid in de letterkunde aan traditie en angst voor eigentijdse elementen. Deze verschijnselen zijn er uiteraard in diverse vormen en gradaties. Bij de schrijvers die op dit gebied neigen naar fundamentalisme - en die zijn er beslist - wordt alles wat modern en actueel is uit hun werk geweerd. Bas Heijne gebruikte in dit verband al eens de term ‘literaire smetvrees’. Het verklaart waarom zo ontzettend veel moderne verhalen en romans een uitermate nostalgisch decor hebben. Als lezer zijn we niet eens verbaasd als we een ‘schoenlapper’ in een eigentijdse roman tegenkomen, of iemand die een nummer opzoekt in een telefoonboek, dan wel een man ‘in hemdsmouwen’, een personage dat geld moet wisselen om te bellen, een pomp-

[p. 7]

bediende die de tank voor je volgooit, een straatventer die kranten verkoopt... Al deze voorbeelden zijn afkomstig uit Nederlandse romans die niet bewust in een historische setting gesitueerd zijn en die na 2001 voor het eerst zijn gepubliceerd.

Naast de aversie tegen techniek en de Darwinistische traagheid is er denk ik nog een derde aspect in het spel, en wellicht het meest bepalende: de angst voor het alledaagse in de literatuur. Fictie dient een eigen werkelijkheid te creëren, maar het probleem is dat veel schrijvers - niet in de laatste plaats Nederlandse schrijvers - dit dermate letterlijk nemen, dat ze instinctief hun nieuw gecreëerde werkelijkheid op respectabele afstand plaatsen van de alledaagse werkelijkheid, uit angst dat het door henzelf ontworpen universum niet als zodanig wordt herkend omdat het te weinig verschilt van de echte wereld. Eigentijdse zaken vormen daarbij vervuilende verwijzingen naar de werkelijkheid. Omdat serieuze fictie het alledaagse dient te ‘overstijgen’, worden Google en TomTom te aards geacht. Zeker in de Nederlandse literatuur lijkt de opvatting dominant dat schrijvers die te veel op de werkelijkheid leunen, inboeten aan zeggingskracht.

Wellicht is dit ook de reden dat schrijvers niet zelden ook andere verwijzingen naar de reëel bestaande wereld uit hun fictie weren, zoals plaatsnamen. Hun verhalen spelen zich dan bijvoorbeeld af in ‘een middelgrote provinciestad aan de rand van het bos’. Dat klinkt niet alleen een stuk literairder dan Purmerend of Emmen, maar geeft de lezer bo-

[p. 8]

vendien de ruimte om de gebeurtenissen in de eigen leefwereld te projecteren. Het verhaal breidt daarmee zijn territorium uit, wordt universeler en dus - althans in de ogen van velen - literairder.

Dit soort schrijvers zullen nooit ‘Albert Heijn’ in hun boeken gebruiken, maar altijd spreken van ‘een supermarkt’, of zelfs een ‘kruidenier’ waar bij voorkeur nog in guldens wordt afgerekend, want nergens is de euro met grotere tegenzin ingevoerd dan in de Nederlandse literatuur. Schrijvers laten een personage liever ‘een bankbiljet’ uit de portemonnee halen dan een briefje van twintig euro - laat staan dat er wordt gepind of gechipt. De literaire smetvrees leidt tot archaische boeken, druipend van heimwee naar de klassieke, vertrouwde verhaaldecors van grote voorgangers als Gerard Reve en W.F. Hermans - de schrijvers waarmee de huidige generatie schrijvers opgroeide.

Schrijvers die geen last hebben van de angst voor het alledaagse, worden vaak aangeduid als ‘realistisch’. Zij doen immers geen moeite afstand te nemen van de realiteit, al creëren ook zij onmiskenbaar hun eigen verhaalwereld. In Het sadistische universum schrijft W.F. Hermans terecht: ‘Ook de realistische romancier is een magiër, ook zijn verhaal is geen objectief relaas maar een sage. Zijn objectiviteit is een werkwijze, meer niet. De werkelijkheidsbeschrijving die hij beoefent, is niet objectief, maar hoogstens conventioneel.’

Realistische schrijvers kampen evenwel met het probleem dat niet al hun realistisch schrijvende collega's magiërs zijn. Minder talentvolle auteurs klampen zich vaak vast aan een realistische, actuele verteltrant omdat zij niet anders kunnen, omdat ze niet beschikken over de verbeeldingskracht die het herscheppen vereist. ‘Lectuur’ is vrijwel altijd ‘realistisch’ als het geen science fiction, policier of een cowboyverhaal betreft, en uit vrees voor dat stigma bewaren de ‘literaire’ schrijvers een hygiënische afstand tot het alledaagse. In hun verhalen dus geen sms'jes, want voor je het weet lijk je op Kluun. (Er zijn veel redenen aan te dragen waarom een schrijver als Kluun als niet-literair of semi-literair wordt beschouwd, maar misschien speelt de enorme hoeveelheid sms'jes in zijn boeken wel een heel belangrijke rol in het collectieve letterkundige onderbewustzijn.)

Een andere ‘realistische’ schrijver noemde eens met naam en toenaam het televisieprogramma waar zijn personages naar zaten te kijken. Voor een recensent was dat aanleiding op te merken dat het boek wel geen ‘tijdloze klassieker’ zou worden, omdat over twintig jaar niemand dat programma nog zou kennen. De opmerkelijke logica achter deze constatering luidt dat een schrijver die de ambitie heeft een tijdloze klassieker te schrijven, zich verre dient te houden van alles wat actueel is, om zichzelf niet bij voorbaat te diskwalificeren. Een boek dat besmet is met actuele details, heeft immers in de ogen van dit soort recensenten bij voorbaat geen toegang tot de hemel van die tijdloze klassiekers. Het zal moeten branden in het vagevuur van de wegwerpliteratuur, samen met het werk van Joyce, Orwell, Hemingway, Sartre en Camus, om maar wat auteurs te noemen die de actuele details niet schuwden - het is misschien nauwelijks toevallig dat dit allemaal buitenlandse schrijvers zijn.

De lezer is tot nu toe buiten beschouwing gelaten, maar hij is medeschuldig aan dit misverstand. Veel mensen lezen niet graag over hun eigen wereld en hun eigen tijd, omdat ze die te banaal vinden. In het al eerder geciteerde Het sadistische universum merkt Hermans ook op dat de door veel lezers gewenste identificatie met een hoofdpersoon gemakkelijker wordt naarmate de in fictie opgeroepen werkelijkheid verder afstaat van de belevingswereld van de lezer. Lezers willen zich helemaal niet identificeren met personages die op hen lijken, omdat ze zich daar ongemakkelijk bij voelen. De lezer vindt het prettig als hij de verhaalwereld die hem wordt voorgeschoteld meteen herkent als mythologisch. ‘De lezer erkent in de helden en prinsen wezens van een andere orde dan hijzelf is, hij classificeert ze en maakt ze onschadelijk, hij accepteert ze als fenomenen die hem geen kwaad kunnen doen,’ aldus Hermans.

[p. 9]

Als wij moderne Nederlanders al boeken lezen die zich afspelen in het hier en nu, dan dienen deze bij voorkeur te gaan over subculturen die ons onbekend zijn, zoals het archaïsche boerenleven, streng gereformeerde milieus, of losbandige allochtonen in de Bijlmer. Romans over ict'ers, beleidsambtenaren, communicatiemedewerkers of accountmanagers - ze worden bij mijn weten niet of nauwelijks geschreven. Het totale aanbod aan eigentijdse romanpersonages in Nederland is niet bepaald een afspiegeling van de bevolking. Musici, beeldend kunstenaars, schrijvers (pfff, schrijvers!) en fotografen (waarom toch altijd weer die fotografen?) zijn zwaar oververtegenwoordigd.

Jonathan Lethem is een begenadigd schrijver en hij weert mobieltjes en e-mails uit zijn verhalen om de eenvoudige reden dat ze hem doen denken aan zijn eigen leven. En literatuur dient in zijn ogen los te staan van het leven, in ieder geval van het leven van alledag; anders is het niet ‘tijdloos’.

Deze misvatting doet sterk denken aan de afgezaagde discussie over het al dan niet ontbreken van straatrumoer in de literatuur, die vorig jaar zijn vijfentwintigjarig jubileum mocht vieren. Waarschijnlijk is de literaire aversie tegen mobieltjes, iPhones en e-mails een verschijningsvorm van die bredere weerzin tegen de weerklank van actuele gebeurtenissen. Het bewijst de enorme maar nog altijd onderschatte verkramping in de Nederlandse literatuur, waarin verhalen zich nog steeds dienen af te spelen in een tijdloos vacuüm, op kunstmatig opgespoten eilanden van de verbeelding.